تۇرسىن جۇرتباي. "سول «قاراكوز»، «قاراكوز»" (جالعاسى)
جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:
http://abai.kz/post/view?id=7271
http://abai.kz/post/view?id=7292
http://abai.kz/post/view?id=7363
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7819
http://abai.kz/post/view?id=7851
http://abai.kz/post/view?id=7963
http://abai.kz/post/view?id=8004
http://abai.kz/post/view?id=8164
http://abai.kz/post/view?id=8190
http://abai.kz/post/view?id=8438
http://abai.kz/post/view?id=8635
http://abai.kz/post/view?id=8747
http://abai.kz/post/view?id=8925
http://abai.kz/post/view?id=8955
http://abai.kz/post/view?id=9050
http://abai.kz/post/view?id=9536
http://abai.kz/post/view?id=9857
http://abai.kz/post/view?id=10194
http://abai.kz/post/view?id=10277
http://abai.kz/post/view?id=10532
http://abai.kz/post/view?id=10740
http://abai.kz/post/view?id=10973
http://abai.kz/post/view?id=11107
http://abai.kz/post/view?id=11260
http://abai.kz/post/view?id=11485
http://abai.kz/post/view?id=11583
http://abai.kz/post/view?id=12512
http://abai.kz/post/view?id=12602
http://abai.kz/post/view?id=12674
http://abai.kz/post/view?id=12762
http://abai.kz/post/view?id=12863
«قازىرگى ءان مۇڭايعان جۇدەۋ، قارالى دەيدى. بارلىق سورلىلىق ءبىزدىڭ باسىمىزعا-اق تۋرا بەرە مە. قايتا بۇرىننان ءبىزدىڭ ءانىمىز، كۇيىمىز قازىر دە اجارلى ەمەس پە. بۇرىن ءان اركىمنىڭ اۋزىندا بولسا، قازىر زاڭ جولىمەن تەاتردا سالىنباي ما؟ ەرىك العان ەڭبەكشىلەر ءاندى، كۇيدى ەشكىمنەن قايمىقپاي، بۇرىن دالادا زارلايتىن بولسا، بۇگىن راقاتتانىپ، ءوز جىرىن، ءوز ءانىن ءوز وكىمەتىندە ايتپاي ما؟ ولاي بولسا نەگە قارالى دەيدى، نەگە جۇدەۋ دەيدى. قازىرگى ءبىزدىڭ بوستاندىقتى مىنەگەنى وسى ەمەس پە؟»
مىنە، بۇل بارىپ تۇرعان ادەبي، ءتىپتى، ساياسي سايقالدىق. «قاراكوزدىڭ» ءداۋىرى – «ەڭلىك-كەباكتىڭ» ءداۋىرى» دەپ ءسوز باسىندا ايتقان ۋاقىتتىڭ انىقتاماسىن ۇمىتتى دا، وقيعانى ءوز زامانىنىڭ قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ ومىرىمەن سالىستىرادى. ارعى-بەرگى ادەبي سىن تاريحىندا وزگە عاسىر تۋرالى جازىلعان شىعارما كەيىپكەرىن كەيىنگى داۋىردەگى تىرشىلىكپەن سالىستىرعان، سول ارقىلى ۇكىم ايتقان سىنشى كەزدەسكەن ەمەس. ەندى كەزدەسە دە قويماس. ال جۇماباي سىنشى وعان قىسىلىپ-قىمتىرىلمايدى. ويىن ۇستەي تۇسەدى:
«قىز ءان شىرقاتپاي سىبىرلايدى دەيدى. جانىم-اۋ، ءبىزدىڭ قازىرگى قىزدار نەگە ءان شىرقاتپاي سىبىرلايدى، قايتا سىبىرلايتىن قىزدار جازۋشىنىڭ ەسكى زامانىنىڭ قىزدارى ەمەس پە ەدى. ءبىزدىڭ قىزدار كءازىر ەرىك الىپ، سۇيگەنىنە كەتىپ وتىرعان جوق پا؟ ەڭلىك، قاراكوزگە ۇقساپ ءبىزدىڭ قاي قىزدارىمىز زارلاپ ءۇنىن شىعارا الماي وتىر؟ قازاق قىزدارى وقىپ جاتىر، قوعام ىسىنە ەركەكتەرمەن قاتار قاتىناسىپ جاتىر. تەاتردا ارتيست بولىپ ويناپ جاتىر. جازۋشى ازامات وسىنى نەگە جاسىرادى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ وتكەن ءىسىن نەگە كورمەيدى، كەڭەستىڭ اقشاسىن الا بىلگەندە، ونى نەگە ايتا بىلمەيدى. ەڭبەكشىلەردىڭ سالتىنا كەلتىرىپ نەگە جازىپ بەرمەيدى. «ءدام تاتقان قۇدىققا تۇكىرمە» دەگەن قايدا. ەڭبەكشىلەردىن، تىلەگىنە، سالت-ساناسىنا قارسى كىتاپ جازىپ، اقشا الۋدان نەگە ۇيالمايدى؟!!»
ۇيات تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا، زادى، سىنشىنىڭ ءوزى ءبىر ءسات سول ءسوزدىڭ استارىنا ءۇڭىلىپ، ار-وجداننىڭ الدىندا ەسەپ بەرۋى ءتيىس ەدى. راسىندا دا: «تەاترعا قاتىناسىپ، ەركەكتەرمەن قاتار قوعام ىسىنە» ارالاسقان قىزدار نەگە «ەڭلىك پەن قاراكوز بوپ جىلاۋى» ءتيىس؟ ەكەۋىن سالىستىراتىنداي قانداي قاجەتتىلىك بار؟ كەرىسىنشە قاسىرەتپەن كۇن كەشكەن اپكەلەرىنىڭ ءومىرىن كوز الدىنا اكەپ، كوركەم بەينەلەگەن، سول ءۇشىن جان ازابىن تارتقان مۇحتاردىڭ «العانى» ادال ەمەس پە. سوعان قاراعاندا، ماسەلە «قاراكوزدە» ەمەس، ول العان سىيلىقتا. پەندەشىلىك قىزعانىشتا. سونى اشىق ايتپاي، جىمسىتا بىلتەلەپ وتىر. وسى رەتتە مۇحتاردىڭ كىناسىن كوبەيتۋ ءۇشىن ونى ەۆروپانىڭ يدەليستەرىنىڭ دە قاتارىنا قوسىپ جىبەرەدى.
«سىرىم مەن قاراكوز توعايدا جولىققاندا، قاراكوزدىڭ جانىندا اقبالا دەگەن جەڭگەسى ەرە كەلگەن. قاراكوز بەن سىرىم سويلەسىپ وتىرعاندا سىرىمنىڭ ءۇش سالى اقبالانى قولتىقتاپ الىپ، قاراۋشى حالىقتىڭ الدىنان بىلاي-بىلاي ءوتىپ جۇرەدى. تاپ وسى اراسىنا كەلگەندە جازۋشىنىڭ كوزىنەن ەۆروپانىڭ تەاترعا قولتىقتاسىپ باراتىن قىزى مەن جىگىتى ەلەستەپ كەتكەن، بولماسا ول كۇندەگى اۋىلدا وسكەن قازاق ايەلى، بوزبالاسى قولتىقتاسىپ ءجۇرۋدى بىلمەگەن».
ەندەشە، «شىنىمەنەن كوڭىلىڭ مەندە بولسا، كەل ەكەۋمىز جۇرەيىك قول ۇستاسىپ» – دەگەن قارا ولەڭدى ەكىنىڭ ءبىرى نەگە ايتقان. جوق، ول وتىرىك ولەڭ بوپ شىقتى. سەبەبى:
«كەز كەلگەن كوگالعا وتىرا سالىپ سويلەسە بەرەتىن. تاعى دا ءبىر ايەلدىڭ سوڭىنان كورىنە كوزگە 3 جىگىت سالاڭداپ ءجۇرۋ قازاق سالتىندا بولماعان».
وسىناۋ، ساندىراقتى وقىپ وتىرىپ: «جوق، جولداس جۇماباي! قازاق جىگىتتەرى دە قىزدى التىباقانعا دەمەپ وتىرعىزىپ، قولىنان ۇستاپ تۇسىرگەن. قازاق قىزدارى كەلگەن بەتتە «كوگالعا كوسىلە» كەتپەگەن، «قىزارىپ-سۇرلانىپ، لۇپىلدەپ جۇرەگى» (اباي), «ساۋساعىنىڭ ۇشىنان ۇستاپ»، ىستىق دەمى بەت شالعان. «سەكسەن قىز بوپ تا سەرۋەنگە شىققان» – دەپ ايقايلاعىڭ كەلەدى. بىراق ودان پايدا جوق. تىم كەش. ەكىنشىدەن «ەۆروپاشىلدىعى» ءۇشىن مۇحتار جازاسىن دا الىپ ۇلگەردى عوي.
«قاراكوزدىڭ» وقيعاسى توعايمەن كوپ بايلانىسىپ وتىرادى. توعايدا جولىعىسادى. توعايدا ۇستالادى. قاراكوز جىندانعاندا توعايعا بارادى، «توعاي... توعاي» – دەپ زارلاپ جۇرەدى. انىعىندا قازاق توعايعا جاقىن ەل ەمەس. قازاق جەرىندە توعاي از. قازاقتىكى دالا. ايەلدەر بۇركەنىپ بەل اسىپ كەتىپ، كىمگە جولىعىپ، بولماسا سويلەسسە دە سول بەلدىڭ استىندا بولادى. «قاراكوزدە» ىلعي توعايدىڭ كورىنۋى ەۆروپانى، ونىڭ جەرىنە، تۇرمىسىنا ەلىكتەگەندىك بولماسا، قازاق تۇرمىسىنا توعاي كوپ ارالاسپايدى. مىنە، «قاراكوزدىن» كوزگە كورىنەرلىك كەمشىلىگى وسى».
بۇعان نە ءۋاج ايتۋعا بولادى؟ سۇلۋلىقتىڭ ەركىندىكتىڭ ەلەسىندەي ارۋ قاراكوزدى – «بۇركەنىپ، بەل اسىپ كەتىپ، شارۋاسىن ءدوڭ استىندا بىتىرەتىن» ايەلگە تەڭەۋىن سىنشىنىڭ كوڭىل كوزىنىڭ بىتەۋلىگىنە بالايىق. ال، توعايدى كوپسىنگەنى نەسى؟ جەر – سۋسىز، سۋ – توعايسىز بولا ما؟ الاتاۋ، كوكشەتاۋ، تارباعاتاي، التاي دا توبە مە؟ ول دا ەۆروپانىڭ كورىنىسى مە؟ جوق، ماسەلە مۇحتاردىڭ بۋرجۋازيالىق ەۆروپانىڭ يدەياسىن «ناسيحاتتاۋىندا»، ياعني، «ساياسي جات سارىندى» جىرلاعان «يدەاليستىك» پيعىلىندا.
بۇل – «جالانىڭ» كىرىسپەسى عانا، كىرىسپەسى. مۇحتارعا اشىق تۇردە العىس تا، قارعىس تا اكەلگەن...
يا، سول «قاراكوز»، «قاراكوز».
وسىنشاما اۆتوردى كۇيىنىش-سۇيىنىشكە ۇشىراتقان بۇل پەسا ارقىلى مۇحتار اۋەزوۆ سۋرەتكەر كوزىمەن، كەيىپكەر قيمىلىمەن ءوزىنىڭ بارلىق ويىن جەتكىزدى. سانىنا قىلبۇراۋ سالعان قۇلىننىڭ شۇرقىراعان داۋسى جەتى قات اسپاندى جارىپ وتكەنى سياقتى، «قاراكوز» ونىن جەكە باسىنىڭ دا كوكەي كەستى كۇيى ەدى.
ول – سونىسىمەن دە قىمبات. سونىسىمەن دە كۇردەلى.
سوندىقتان دا سيقىرلى سۇلۋ سياقتى – تىلسىم كۇشكە، قىلىقتى قۇدىرەتكە يە.
تۇلا بويىن ەرىتكەن سەزىمىن دە، سورعالاعان ءتىلىن دە، تەرەڭدەگى تەبىرەنىسىن دە، سەرىلىكپەن وتكەن كۇندەردىڭ ساعىنىشىن دا، كوزى قيسا دا كوڭىلى قيماعان جان ازابىن دا، ايتەۋىر تابيعات بەرگەن تالانتتىڭ بارلىق قاسيەتىن «قاراكوزگە» سارقا جۇمساپ، كوكىرەگىنىڭ اششى ءوتىن جارىپ جىبەرگەندەي تاۋسىلا جىرلايتىن سەبەبى نە؟ ويتكەنى بۇل – مۇحتاردىڭ جاستىق شاعىمەن، شىڭعىستاۋمەن، سۇيگەن جارى – كاميلامەن قوشتاسۋى ەدى. ەشكىم ولاردى ايىرعان جوق. بىراق اجىراماسقا لاجى دا جوق مۇحتاردىڭ. سانالى تۇردە، سۋىق اقىلمەن تاڭداپ العان ازاپتى جول! ول – كاميلا ءۇشىن وزىنەن باسقا اداممەن ءومىر ءسۇرۋدىڭ ولىممەن تەڭ ەكەنىن تۇسىنەتىن. كاميلامەن قوشتاسسا، قايتىپ شىڭعىستىڭ توپىراعىن باسا المايتىنىن ءبىلدى. شىنىندا دا سولاي بولدى. ون بەس جىل ەل بەتىن كورمەدى. سونىڭ بارلىعىن سەزدى. سەزە ءجۇرىپ، سول جەردىڭ توپىراعىن باسىپ ءجۇرىپ، الداعى كورمەيتىن كوپ جىلداردىڭ نەسيە ەسەبى سياقتى ەلىن-جەرىن ساعىندى، سامالىن اڭسادى. كاميلامەن ىشتەي قوشتاستى. ول – ءوزىنىڭ «عاشىقتىق توياتىن قيالىنان» تاۋىپ تا، ءسوز بايلاسىپ تا ۇلگەرگەن. لەنينگرادقا بيىل ما، كەلەسى جىلى ما جول جۇرەدى. وندا، كوگىلدىر كوزدى، سۇيكىمدى سۇلۋ «ۆالەچكا»، ۆاليا، ۆالەنتينا نيكولاەۆنا كۇتىپ ءجۇر. ماسەلە – شەشىلگەن، قول الىسىپ، ۋادەلەسكەن. سەرتى بەرىك. بىراق كاميلانى دا قيمايدى. امال نە، قولاڭ شاشى يىعىنا توگىلگەن، جان قۇمارىنداي جاقسى كورگەن كامەش قالادى. ماڭگىگە. دەنساۋلىعى دا ناشار، كوپ شىداماس، كوپكە ۇزاماس ءومىرى. سوندا، ماڭگى قوشتاسقانى ما. سولاي-اۋ. وندا، ەل-جۇرتقا دا جۋىرماڭدا ورالا قويماس. ە، بۇل بارىمەن قوشتاسادى ەكەن عوي. قوش... قوش... سونشا قىمباتتى قيۋعا ۆاليا تاتيتىن قىز. ەندەشە، قايتا ساعىنباستاي ۋاز كەشىپ وتپەيمىن بە؟ قىز جۇرەگى اينىماپ پا، اۋىتقىماپ پا، بىلەر. اتتەن، كاميلا! شىركىن، ۆاليا! نە جازىق بار سەندەردە؟ «كىمدى ىزدەپ ءومىر سۇرەم؟..»
بارلىق قۇپيا – قاراكوزدى جوقتاپ، سىرىمنىڭ اۋزىنان ايتىلعان وسى سوزدە جاتىر: «كىمدى ىزدەپ ءومىر سۇرەم؟»
راسىندا دا كىمدى ىزدەپ ءومىر سۇرەدى؟
بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن تابۋ، 1925 جىلى ەكى ارۋدىڭ ىستىق جۇرەگىنىڭ ورتاسىندا قورعاسىنداي بالقىپ، سىناپتاي تولقىپ جۇرگەن مۇحتار ءۇشىن – عۇمىرلىق تاڭداۋ، ەرتەڭگى كۇننىڭ تىرشىلىك-مۇراتىن شەشۋمەن بىردەي ەدى.
دالا شەجىرەشىسى اكادەميك الكەي مارعۇلان مارقۇم جۇمساق كرەسلوعا شالقايىڭقىراپ، شاپانىن قاۋسىرا جامىلىپ، سيرەگەن بۋرىل بۇيرا شاشى دالانىڭ اق شاشاقتى سەلەۋىندەي سەپسىپ، اراسىندا قۇمىعا، داۋسىن ىشىنە تارتا كۇلىپ، كەيدە «ءبىز تەك فرانتسۋز كونياگىن ىشەتىنبىز»، كەيدە «ءبىز دە سەرىمىز، ەكەۋمىز دە ءبىلىمدىمىز عوي»، «ءاي، مۇحتار» دەپ جەلپىنگەنىنىڭ ءوزى جاراسىپ، اراسىندا: «وي، شىڭعىس كەلە، كەلە عوي» – دەپ نەمەرەسىمەن ويناي وتىرىپ، كوپ كۇندەردە مول سىر ايتىپ ەدى. ءبىز ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان، قولجازبا كۇيىندە كورسەتكەن ماتەريالدارىنا يەك ارتىپ، ەستەلىگىن سول ءوزى ايتقان اڭگىمەلەرىمەن قوسا جيناقتاپ كەلتىرەمىز.
الكەي مارعۇلان: – «سەمەيدەگى پەدتەحنيكۋمدا جۇرگەن جىلدارىمدا مۇحتارمەن سىرلاس، دوس بولدىم. ول سول كەزدەگى اسا بەلگىلى قازاقتىڭ ءبىرى ەدى. مەن ءتورت جىل بويى مۇحتاردىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، اڭگىمە-پەسالارىن قولجازبا تۇرىندە وقىدىم. ءارى ۇستاز، ءارى دوس ەدى. لەنينگرادقا كەتەتىن جىلى قىستىكۇنى مۇحتاردىڭ اۋىلىنان مىقتى ايعىر جەككەن شانا كەلدى. مۇحتاردىڭ كۇتۋشى ىسپەتتى سەرىگى بار. پىسىق، جاقسى جىگىت. مەنى شاقىرىپ جۇرگەن. اتتانىپ كەتتىك. جيىرما شاقىرىمنان سوڭ قاتتى بوران باستالدى. ەشتەڭە كورىنبەيدى. تاۋ القىمىنداعى ۇيگە كەلسەك، ۇيىسقان قالىڭ كەرۋەن. ايگىلى كۇشىكبايدىڭ قاقاعان كەزەڭى. الگى جىگىت لىپ ەتىپ كەتىپ قاپ، ەكەۋمىزدى بولەك ءۇي تاۋىپ ورنالاستىردى. كىلەڭ تاشكەنتتىڭ كوپەستەرى. نەپ-ءتىڭ كەزى عوي. ءبىرازدان سوڭ جول ازابىنان ءتۇڭىلىپ:
– كەرى، سەمەيگە قايتساق قايتەدى، – دەدىم.
– ءاي، الكەي، سەن بالامىسىڭ؟ ۇيات ەمەس پە جاس جىگىتكە جولدان قايتىپ، – دەپ دۇرسە قويا بەردى.
ايتەۋىر، ءۇشىنشى كۇنى جەتتىك. اباي اۋىلى – اياۋلى اۋىل. كۇنىنە ەكى-ءۇش قوناق. ويىن-ساۋىق جانە توسەكتى جايلى سالادى. نە عىلاسىڭ، ءان، مۋزىكا. سكريپكا، ماندولين، سىبىزعى، سىرناي. ءبىر-ءبىرىن ءىلىپ اكەتەدى. وركەسترگە قوسىلىپ، نەشە ۇلتتىڭ اۋەنىن سالادى. زىكايىل – ۇنەمى جەڭىن ءتۇرىپ جۇرەدى. ءوزى سولبىر كيىنەدى. وي، ونەرلى ەدى. جاعىپار – پىسىق، سەرى. ونىڭ دومبىرا تارتىسى عاجاپ. جەبىرەيىلدى مۇحتار كەرەمەت سىيلاپ، قاتتى ۇناتاتىن. ول دەگەنىڭ قانداي ءانشى، قانداي تالانت. ۇشەۋى دە ابايدىڭ ۇرپاعى. بىرىنەن ءبىرى وتەدى. مەن مۇحتارعا ەكى تازى سىيلاعام. تەگىن تازى ەمەس، تەكتى تازىلار. مەنى تانىپ، كەۋدەمدى يىسكەپ، تىرمالاپ، ابىگەرگە ءتۇستى. بىرەۋىن شاكەرىم سۇراتقان ەكەن. مۇحتار بەرمەپتى. نەمەرە اعاسى رازدىق ۇستايدى ەكەن. قىستىكۇنى بولسا دا ويىن-ساۋىق قۋامىز. اققاسقامەن اڭعا شىعامىز. ساياتقا شاكەرىم شاقىرعان ەدى. جولىمىز قيىستاۋ بۇرىلىپ قوناققا بارا المادىق. مۇحتاردىڭ قارت دوسى كارىقارا – وتەكەلدى قالمايدى قاستان. ۇزىن بويلى، تازا كيىنەتىن ادام. سودان قىزىقپەن قالاعا كايتتىق.
1925 جىلدىڭ جاز ايىندا مۇحتار وڭاشا شىعارىپ اپ:
– ءاي، الكەي، ەندى لەنينگرادكا وقۋعا جۇرەردىڭ الدىندا شىڭعىسقا ءبىر بارىپ، سايران سالىپ قايتايىقشى. قۇمارىمىزدان شىعا قىزىقتايىق. انشىلىك، سەرىلىك ونەرىن كورەيىك. زامان قالاي بولادى. باسىمىز قوسىلا بەرە مە؟ ەندى قاشان كورەمىز ەلدى؟ مەندە ءبىر تولقۋ بار. ارىلايىقشى دەرتتەن، – دەدى.
– قايداعى دەرت. ە، بارساق-بارايىق. نەگە تۇڭىلەسىڭ؟ – دەدىم.
ۇندەمەدى. ەندى دوسپىز عوي. جۇرەگىندە تولقۋ بارىن بىلەمىن. سودان شىڭعىسقا باردىق. قاسىمىزدا وقىعان ۇلكەن قىزمەتتەگى دانيال كاكىتايۇلى ىسقاقوۆ، احمەتبەك شيكىباەۆ بار. كارىقارامىز قارسى الدى. شىركىن كامەش، كاميلا... قازاقى كيىم قانداي جاراساتىن. ساندەپ كيىنەتىن. وي-وي، كەرەمەت ەدى... اڭعا كوكەن تاۋىنا شىققاندا مۇحتاردىڭ ىشكى الاڭىن سەزىپ: «قايتىپ قياسىڭ» – دەگەنىمدە كۇرسىنىپ قالعان. سول جىلى ەلىمەن-جەرىمەن قوشتاسقانداي كورمەگەن قىزىعى، شىقپاعان توبەسى قالمادى. «الكەي، انا شوقىدان انا جەر، مىنا توبەدەن مىنا جەر كورىنەدى» – دەپ ءار توبەگە شىعىپ توڭىرەگىنە قارايدى. سامالعا ءتوسىن توسەيدى. سارىارقانىڭ ساعىمى كوشىپ جۇرەدى. كارىقارا قوينىمىزعا جىلان سالادى. سويتسەم، ءتىسىن الىپ تاستايدى ەكەن عوي. قاتپا دەگەن ادام بار. ءبىر ءوزى تالاسقان ءيتتىڭ، قاسقىردىڭ، ەركەكتىڭ، ايەلدىڭ، بايعۇزدىڭ داۋسىن سالادى. سەرىلىك تە بولادى. بىردە دانيال ىسقاقوۆ ءبىر توپ اۋىلدىڭ قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ: «وي، مىناۋ سىيلى اۋىل. سالەم بەرمەسەك بولمايدى. ءجۇر، مۇحتار» – دەدى. انشەيىنگىدەي ەمەس، كونبەي، ۇزاق ءسوز ايتىپ تۇرىپ الدى. دانيال ماعان: «الكەي، مىنا اۋىلدا مۇحتاردىڭ بۇرىنعى ايەلى بار. ءجۇر، سونى كورەيىك. سەن ءبىر جاق تىزگىنىن ۇستا» – دەدى. ول ءبىر اياۋلى كۇندەر عوي. سەرىلىكپەن، جەلىكپەن، كۇلكىمەن وتكەن. ەكەۋمىز اتتىڭ تىزگىنىن ەكى جاعىنان ۇستاپ، باستاپ كەپ بەردىك... سويتسەك رايحان سوندا ەكەن. قاتتى قىسىلدى. مۇحتار مەن رايحاندى تۇرتپەكتەپ ءبىز ءمازبىز... قويشى، نە كەرەك، تاۋ ىشىندە ۇلارداي شۋلاسىپ-دۋىلداسىپ ءان شىرقايمىز. مەن قايىرىلىپ كامەشتى ويلايمىن. باسىمدى شايقايمىن. مۇحتار تۇسىنەدى. كامەشتەن كەتسە، بۇل وڭىرگە كەلە الماسى بەلگىلى. جەرگە كوزىن تۇندىرا قارايدى... قوشتاسقانداي. ونى دا قيمايمىن. ۇندەمەيتىن. كاميلانى كارىقاراعا تاپسىردى. جاسى ۇلكەن ادام. مۇحتاردى سىيلايدى. كامەشتى كۇتىپ، كوڭىلىن اۋلاپ اۋىلدا قالادى كەيدە...
سودان تامىز ايىن ءبىز تەگىسىمەن ويىن-ساۋىق، مەرەكە ۇستىندە وتكىزدىك. ونىڭ ءبىرى – اڭ اۋلاۋ، قارشىعا سالۋ بولدى. بىراق شىڭعىس تاۋدا قارشىعا، تۇيعىن، لاشىن سالاتىن كىسى، ءتىپتى از ەكەن. لاشىندى كەلىستىرە سالاتىن ءبىر كىسى تەك شاعان جاعىندا بار دەپ ەستىدىك.
ءبىزدىڭ بار تاپقانىمىز كارىقارانىڭ كوكشاۋلى قارشىعاسى. ونىمەن ەكى كۇن وزەن بويىن ارالاپ ەشبىر قۇسقا تۇسىرە المادىق.
ءبىر كۇنى قاسقىر اۋلاۋعا شىقتىق. قاسقىردىڭ مىنەزىن، ءىسىن جاقسى بىلەتىن كىسى مۇحاڭنىڭ اۋىلداعى دوسى قاتپا دەگەن ويىنشى ەدى. تۇندە كەلە جاتقاندا قاتپا اقىرىن ءبولىنىپ كەتىپ الدىمىزدان قاسقىر بولىپ ۇلىپ جاتاتىن. تامىز ايىندا قاسقىر بولتىرىگىن ىنىنەن شىعارىپ، ىلعي تالدى، شيلەۋىت، شىلىكتى وزەننىڭ بويىندا جۇرەدى. مۇنى اڭ اۋلايتىن كىسىلەر جاقسى بىلەدى.
مۇحاڭنىڭ قاسقىرعا قوسامىن دەپ الىپ شىققانى – شايبايدان العان ءبىر قىزىل تازى. ونى ۇيدە وتىرعاندا اسىرا ماقتاپ:
– كورىنگەن قاسقىردى قۇتقارمايتىن الپاۋىت وسى، – دەدى. بىراق تازىنىڭ تۇرىندە قاسقىر الاتىن ءبىر قىلىق بايقالمايدى، سولبىرلاۋ، قالىڭ ءجۇنى ءبۇيىرىن باسىپ جاۋىپ العان; اققاسقا بولاتىن جاۋىنگەرلىكتىڭ سىلەمى دە جوق. ويلادىم: «بۇل تازى تەك شايبايدىكى بولعان سوڭ ماقتاپ وتىر عوي»، دەپ. شىنىندا بۇل تازىمەن دە قاسقىر الدىرىپ جارىتپادىق.
مۇحتار شىڭعىستاۋدا جۇرگەندە ءبىر عانا سەرىلىكتىڭ سوڭىندا بولدى. ءبىر كۇنى 30 شاقتى جىگىتتەردى جيناپ – كوبى دومبىراشى، ءانشى، ويىنشى، اڭشى، كۇرەسكە تۇسەتىن مىقتى پالۋاندار مەن سەرىلەر، بيە ساۋاتىن جىگىتتەر، قازانشىلار – شىڭعىستاۋدىڭ ەلسىز جاتقان دالاسىنا بارىپ ساۋىق وتكىزدىك.
بۇلاردىڭ كوبى اباي ۇرپاقتارى – دانيال، مەكايىل، يسرايل، جەبىرەيىل، اۋباكىر، جاعىپار، قاتپا تاعى باسقالار. بۇلاردىن، بارلىعى تازىمەن دالادا ءجۇرىپ، ءان سالۋ، دومبىرا تارتۋ، ەرتەگى ايتۋ، اتاقتى كۇيشىلەردىڭ كۇيىن تارتۋ، تاعى باسقالارمەن اينالىساتىن. جەكە ءان ايتۋدا ەرەكشەسى جەبىرەيىل، وعان مەن قوسىلدىم; دومبىرانى اعىلتا تارتقان ونەردىڭ كەمەڭگەرى يسرايل بولدى. مۇحاڭ ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ ولگەن جەرىنە بارىپ، «ەڭلىك پەن كەبەكتەگى» بيلەردىڭ شەشۋىن ساحناعا قويىپ كورسەتتى. ەڭلىك بولىپ ويناعان – قاتپا. كەبەك بولىپ ءوزى شىقتى. بۇل كۇندەرى مۇحاڭنىڭ تاعى دا قىزىقتاعان ىستەرى – قۇس سالۋ، يت جۇگىرتۋ، اسىق ويناۋ بولدى. اسىقتى جىگىتتەر دوربا-دوربامەن كوپ اكەلەتىن، ەڭ ۇلكەن دورباداعى اسىق مۇحاڭا اكەپ تارتىلاتىن. دالاداعى دوڭگەلەك تاقىردا اسىق ويناۋ – قىر بالالارى ءۇشىن ءبىر قۋانىش، تاماشا ءىس. اسىقتىڭ كوبىن ابايدىڭ نەمەرەسى ماعاۋيانىڭ بالاسى جاعىپار ۇتىپ الىپ وتىردى. ول بار اسىعىن ۇتىپ العان مۇحتاردى سىقاقتاۋدان باسقانى بىلمەيتىن، وزگە شەبەرلىككە ءجايى جوق قوي دەپ، بالدىزدىقپەن وينايتىن. ءازىل مەن قالجىڭدى جاقسى كورەتىن مۇحاڭ ونى بار ىنتاسىمەن تىڭدايتىن. بۇل كەزەڭدە تاماق ىستەيتىن شەبەر كەلىنشەكتەر، ازىلقوي قويشىلار، قاسقىر تۋرالى ادەمىلەپ ايتاتىن جىلقىشىلار ويىن-ساۋىققا ۇلكەن اسەر ەتىپ، مۇحاڭدى قادىرلەپ «ۋا، ۋا» دەپ وتىرار ەدى. ارينە، ولاردىڭ اتتارىن مەن قازىر ۇمىتقانمىن. بىراق سول شىڭعىستاۋدىڭ قويناۋىندا جاتىپ وتكىزگەن كۇندەر ەش ۋاقىتتا ەستەن شىقپايتىن عاجايىپ سۋرەتتەرگە تولى ەدى.
شىڭعىستاۋدى ءبىراز قىزىقتاپ بولعان سوڭ ءبىز سەمەيگە قايتتىق. شىڭعىستاۋدان تومەن ءتۇسىپ، ويپاتقا كەلە جاتقاندا ءبىر بۇلاقتىق بويىندا ءبىر وتار قوي جاتىر ەكەن. قويشى سەزگىش، تاماشا تۇسىنەتىن كىسى بولىپ شىقتى. قانجىعاسىندا اسىلعان ءبىر تورسىق قويىرتپاق، ۇلكەن ساپتاياعى بار. مۇحان، مىنا سۋرەتتى كورگەن سوڭ قاسىنداعى جىگىتتەردى توقتاتىپ، وسى جەردە ءبىراز تىنىعايىق دەدى.
ءمولدىر سۋ – قويشىنىڭ ۇزاق، ادەمى سويلەگەن اڭگىمەسى، الىستان اسقاقتاپ كورىنگەن شىڭعىستاۋ، قاسىنداعى ونەرلى جىگىتتەر مۇحتارعا ءبىر شابىت بەرگەندەي. ءبىز مۇحتاردىڭ ايتقانىن ورىنداپ اتتان تۇستىك. تەزەك تەرىپ، قوي ساۋىپ، قويۋ ءسۇت جاساۋعا كىرىستىك.
مۇحاڭ سىرتقى كيىمىن تەگىس شەشىپ، قارا كوزىن توندىرە، ۇلكەن قوڭىر قويدىڭ جەلىنىنە ءتونىپ، ساپتاياققا ساۋا باستادى. بىراق بايقاسام، مۇحاڭنىڭ ساۋعان قويىنان ءسۇت شىقپايدى. ءبىر ۋاقىتتا قويشى كەلىپ:
– قاراعىم، ولاي ساۋما، بىلاي ساۋساڭ ءسۇت شىعادى، – دەپ كورسەتتى.
مۇحاڭ ءبىراز وتىرىپ:
– ءاي، مىنادان تۇك شىقپايدى، مەن باسقا ىستەر ىستەيىن، – دەپ ساپتاياعىن دانيالعا بەردى. ءوزى تەزەك تەرىپ كەتتى.
تاس قورىتقى پىسىرگەن ءسۇتتى تەز ىشە قويۋ وڭاي ەمەس ەكەن. سول جەردە ەكى-ءۇش ساعاتتاي وتىردىق. يسرايل شىڭعىستاۋعا قاراپ ءان شىعاردى. جەبىرەيىل مەن ءبىز ابايدىڭ ولەڭدەرىن ايتتىق.
شىركىن، ءبىر كورگەن اياۋلى قىزىعىم سول ساپار بولدى. ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. جاس كەلىپ قالدى، تاعى دا كورىپ قايتسام-اۋ دەپ ارماندايمىن. سودان سەمەيگە كەلدىك. كۇزدە وقۋعا بىرگە كەتتىك. شولدەپ كەلگەمىز بىلىمگە. الدىڭعى پارتادا وتىرىپ لەكتسيا تىڭدايمىز. قىزدار بۇيرا شاشىمىزعا قاعاز قىستىرىپ قويادى. «شاشتارىڭ بىزگە بوگەت جاسايدى» – دەپ. ونىسى ءازىل عوي. سول قىز وسى – ۆالەنتينا. مۇحتاردىڭ كوڭىلى قاتتى قۇلادى. ۇيلەنەم دەدى. مەن قاتتى رەنجىدىم:
– ونداي اياۋلى ايەلدى قالاي قيىپ كەتەسىڭ. وبال عوي. شىققان جەرى قانداي. ءوزى دە اقىلدى، تاماشا. جىبەرمەيمىن، – دەيمىن.
باقشاعا كەتەدى. ۇيگە كونفەت اكەپ قويادى. پاتەرگە ەرتىپ كەلەدى. ءوزى دە تولقىدى، وزگەنى دە تولقىتتى. ەڭ قيىن، ەڭ ماحابباتتى كۇندەرى سول 1925-1926 جىل بولدى. 1927 جىلى ءبارى دە شەشىلدى. «قاراكوزدى» وقىشى. تۋرا سونداعى كۇيىپ-جانعان سىرىم مۇحتاردىڭ ءوزى عوي. ءوزى. عاشىق بولماسا، سولاي تەبىرەنە مە، تەبىرەنە المايدى. ساعىنادى.
«قاراكوز» – شىڭعىستاۋمەن قوشتاسۋ عوي. ونىڭ وبرازدارى سوندا تۋعان. ءبىزدىڭ سول ساپارىمىزداعىداي سەرۋەن جازۋشىعا اسەر ەتپەۋى مۇمكىن بە، مۇمكىن ەمەس قوي. اتتەڭ، كامەش، سول جىلى جۇرەگى شىركىن سەزىپ: «الكەي-اۋ، نە بىلگەنىڭ بار. مۇحتاردىڭ كوزىنەن قوشتاسقان سياقتى مۇڭ كورەمىن» دەدى. «ءجاي، جازۋشىنىڭ باسىنا نە كەلمەيدى. عاشىقتىق، سەرىلىك پەساسىن ويلاپ ءجۇر» – دەدىم. «سولاي بولعاي» – دەدى قازبالاماي. كەشكە جاقىن ۇيلەرىنە بارسام، كىشكەنە مۇعاليما بار، ۇشەۋى ويناپ-كۇلىپ وتىرادى. مۇحتار كامەشتىڭ شاشىن ءبىر ءورىپ، ءبىر تارقاتادى. ادەيى. تارقاتىلسا، ۇزىن شاشتى ورۋگە كامەشتىڭ قولى جەتپەيدى. سودان مۇحتاردىڭ ءوزى كومەكتەسەتىن. ول دا جاراساتىن. ىشىمنەن، قۋانىش ۇزىلمەسە دەيمىن.
سوندا ويى ەكى بولىنگەن مۇحتاردى قاتتى ايايتىنمىن. «قاراكوزدى» جازىپ سەرگىدى عوي. سول پەسانى كاميلا وقىعاندا جىلاپ: «ءاي، مىناۋ تەگىن ەمەس. ءبىر سۋىنعان لەپ بار» – دەيتىن. پرولوگىندا شالدىڭ ءسوزىن: «تۇراعۇل اعانىڭ ءسوز مانەرى عوي. ول كىسى سولاي ەكپىندەتىپ سويلەيتىن. سونىڭ اۋزىنان ۇكىم ايتتىرىپ وتىرعانى ەمەس پە؟» – دەيدى. مەنىڭ قابىرعام قايىسادى.
ءبىر جارىم جىلدان سوڭ مۇحتار مەنى ەلگە جىبەردى. كامەش مەنى كۇشاقتاي الىپ:
– مۇحتار قايدا؟ – دەدى.
– ون-ون بەس كۇندە كەلەدى.
– ءاي، سەنى تەگىن جىبەرگەن جوق. تۇراش اعاما كىسى سالسا، وندا ايرىلعانىم. قارعامايمىن، ەتەگىنەن تارتپايمىن. بۇرىن حات ۇزىلمەيتىن. التى اي بولدى حات جوق. سودان-اق سەزىك العامىن. ءبىر كەرەمەت كەسەپات بار... قوش، مۇحتار! كورگەن قىزىعىم وسى عانا ەكەن عوي. ەندىگى «ءومىر – نەسى ءومىر. تىلەۋىن تىلەپ وتەم... – دەپ سولقىلداپ قويا بەردى.
قوسىلا جىلاپ مەن تۇردىم. تۇراعۇلعا حات جازىپ، كەشىرىم سۇراعان. «كامەش ەكى رەت جۇكتى بولسا دا ءولى تۋدى. ماعان ۇرپاق كەرەك» – دەگەن ەدى. زەرەك ايەل سەزدى. ەرىكسىز حاتتى وزىنە بەردىم. اقىلدى ادام عوي:
– «سونىسى دا دۇرىس شىعار. مەنەن ۇرپاق كورمەيتىنى انىق قوي. قۇر سۇلۋلىق – جانعا ازىق بولا ما. جىلۋى جوق جۇرەكتى قاشانعى جۇك قىلام. ۇزاماسپىن. حوش، الكەي» – دەدى، ساباسىنا ءتۇسىپ».
وسىناۋ ءوڭ دەسە – ءوڭ، اقىل دەسە – اقىل بەرگەن اياۋلى ارۋعا تاعدىر سوردى دا اياماعان ەكەن. شاكەرىم اقىننىڭ ۇلى عافۋردىڭ قىزى كاميلا اپاي ءسوز اراسىندا مىناداي ءبىر سۇمدىق وقيعانى ايتتى. كاميلا اپايعا شاكەرىم جونىندە ەستەلىك جازدىرتىپ، ونى جاريالاۋ – ەكى جىلعا سوزىلدى. ءومىردىڭ تەزىنەن وتكەن ادامنىڭ ءوز دەنساۋلىعى دا مۇمكىندىك بەرمەدى، ءبىز دە كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ كۇيكى ىسىنە الدانىپ، ءسوز بۇيدالاتىپ الدىق. بىراق تا ەڭ باستى سەبەپ: كاميلا اپايدىڭ نەمەرە جەڭگەسى – عازيزا اجەگە بايلانىستى بولدى. عازيزا – قۇنانباي، قۇدايبەردى ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندەگى بەدەلدى، ىسكەر پىسىق مەدەۋحاننىڭ ايەلى. كاميلا ماعاۋيا قىزىمەن قۇربىلاس، عازيزا اجەنىڭ توقسانعا كەلىپ، ەستۋى ناشارلاپ، قوزعالۋى قيىنداعان كەز ەدى. كاميلا عافۋر قىزى ءبىر اپتا ءجۇرىپ سول كىسى ايتقان ءسوزدى ءبىر بەتكە، كەيدە ەكى بەتكە تولتىرىپ جازىپ اكەلەدى، مەن وڭدەيمىن. اقىرى ەستەلىك دايىندالدى. سوندا عازيزا اجە مۇحتاردىڭ ومىرىنە قاتىستى مىناداي دەرەك ايتىپتى. كاميلا جۇكتى بولىپ، اي-كۇنى تولىپ وتىرعاندا اۋىلدىڭ بار كەلىنشەگى سول ءۇيدىن ماڭىن توري باستايدى. ونداعى ويلارى – كاميلانىڭ كىندىگىن كەسىپ، كىندىكشەشە اتانىپ، مۇحتاردان ۇلكەن سىي الۋ ەكەن. تولعاق قىسقاندا بار كەلىنشەك وتاۋ ۇيگە تۇرا جۇگىرەدى. بالا شىر ەتىپ جەرگە تۇسىسىمەن ءبارى سوعان ۇمتىلادى. جان-جاعىنان تالاسا-تارماسىپ جۇرگەندە بالانىڭ كىندىگىن قىسقا كەسىپ قويىپ، ءسابي قانسىراپ ءولىپتى. مۇنى بىلسە دە كامەش ەشكىمگە رەنجىمەپتى جانە مۇحتارعا دا ايتقىزباعان. اتتەڭ دەسەڭشى، قولىندا پىشاعى سۋماڭداعان سول ءبىر جەلوكپە كەلىنشەك بالانىڭ كىندىگىمەن قوسا كاميلانىڭ باقىتىن دا كەسكەنىن ءبىلدى مە ەكەن! دۇنيە، سىي، اباي ۇرپاعىنىڭ كىندىك شەشەسىمىن دەگەن اتاق قاشپاس ەدى عوي. شىن ماحابباتتىڭ قىزۋىمەن، كوڭىل سۋىماي تۇرعاندا، جاستىق كۇش-قۋات باردا بويعا بىتكەن سول بالا مۇمكىن ۇزاق جاساپ، اكە-شەشەسىنىڭ باقىتتى تۇرمىسىنا التىن وزەك بوپ جالعانار ما ەدى، كىم ءبىلسىن. عازيزا اجە ءدال قاي كەلىنشەكتىڭ قولى جىلدام قيمىلداعانىن ايتا المادى. قايران، كاميلا! كەلبەتى، كىسىلىگى، اتا-تەگىنىڭ مىقتىلىعى باقىتسىزدىق اكەلگەن قازاقتىڭ كارا-كوزى جالعىز سەن عانا ما ەكەنسىڭ؟
– «قاراكوز دە سولاي جىلايدى عوي. قايتەمىز. مۇحتارعا ەڭ جامانى، ەڭ اۋىر تيگەنى – وقىعانداردىڭ وسەگى مەن جالاسى بولدى. ول كەزدە بيلىكتەن كەتكەنىمەن جاۋلارى كوبەيدى. «وقىعان ازاماتتار»، «زامان ەركەلەرى»، «كىناشىل بويجەتكەندەر» مۇحتاردىڭ وزدەرىن مازاقتاپ اڭگىمە جازعاندارىن كەشىرمەدى. شىندىق ساناپ، جيىلىستاردا كەكەتىپ، گازەت-جۋرنالعا وسەك جاريالادى. ارى تازا مۇحتاردى «نەمەرە قارىنداسىنا ۇيلەندى. سودان كەيىن بالا بىتپەيدى» – دەپ تە سوقتى. كەيىنگى كەزگە دەيىن دە بۇل وسەك باسىلمادى. مۇحتاردىن اتا-اناسىنا قيانات ءسوز ايتۋعا، عيناياتتاۋعا دەيىن باردى. اكەسىنە كۇدىك كەلتىردى. بۇل قورلىققا شىداسىن با؟ شەشۋشى سەبەپتىڭ ءبىرى وسى. وسەك دەگەن جامان بولادى. ءالى توقتالعان جوق. ول وسەك – تالايدىڭ تۇبىنە جەتەدى. مەنى مەن مۇحتاردىڭ اراسىنا دا وت جاققان. سەن دە، بايقا»، – دەپ الەكەڭ ءسوزىن ءتامامدادى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
