ەلۆيرا ابلانوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ماڭعىستاۋ پوليتەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى

XVII عاسىردىڭ اياعىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوشىپ-قونۋ ايماعى ءبىرسىپىرا تۇراقتاندى. ولار ارال-كاسپيدىڭ سولتۇستىگى مەن ارالدىق قاراقۇم مەن جايىق اراسىن تۇراقتى مەكەن ەتتى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ساياسي كاتاكليزمنىڭ اسەرىنە قاراماستان سولتۇستىك ارال-كاسپي ءوڭىرىنىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى بىرىگۋ پروتسەسىن جالعاستىرا بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە جالپى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى ءبىرشاما اياقتالدى. XVIII عاسىردىڭ ورتاسى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا كىشى ءجۇز وسى ايماقتى تۇگەل يەمدەندى، مال جايىلۋعا جارامدى وڭىرلەرگە قايتادان مال تۇياعى ءتيدى /1/.

م.ل.يۋدين ءوز زەرتتەۋلەرىندە ماڭعىستاۋ قازاقتارى تۋرالى مىناداي مالىمەت بەرەدى: «قىرعىز ورداسىنىڭ كىشى ءجۇز قىرعىزدارى جايىق دالاسىندا كوشىپ-قونىپ، ولاردىڭ وڭتۇستىكتەگى تۇراقتارى سىرداريا، ارال، ۇستىرتكە دەيىن جايىلىپ، تۇرىكمەندەرمەن قوڭسىلاس جاقىن كوشىپ-قوندى. قىرعىزدار ىشىندە تۇرىكمەندەرگە سولتۇستىكتەن جاقىن ىرگەلەس قىرعىزدان شىققان اداي رۋلارى كوشىپ-قوندى. ولار وزدەرىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرىن رەتى كەلگەندە بارىمتالاپ، وزدەرىنىڭ ساندىق قۇرامىنىڭ كوپتىگىمەن تۇرىكمەندەردى باسىپ تاستادى» /2/.

ەلۆيرا ابلانوۆا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ماڭعىستاۋ پوليتەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ وقىتۋشىسى

XVII عاسىردىڭ اياعىندا كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ كوشىپ-قونۋ ايماعى ءبىرسىپىرا تۇراقتاندى. ولار ارال-كاسپيدىڭ سولتۇستىگى مەن ارالدىق قاراقۇم مەن جايىق اراسىن تۇراقتى مەكەن ەتتى. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ساياسي كاتاكليزمنىڭ اسەرىنە قاراماستان سولتۇستىك ارال-كاسپي ءوڭىرىنىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى بىرىگۋ پروتسەسىن جالعاستىرا بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە جالپى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسى ءبىرشاما اياقتالدى. XVIII عاسىردىڭ ورتاسى مەن XIX عاسىردىڭ باسىندا كىشى ءجۇز وسى ايماقتى تۇگەل يەمدەندى، مال جايىلۋعا جارامدى وڭىرلەرگە قايتادان مال تۇياعى ءتيدى /1/.

م.ل.يۋدين ءوز زەرتتەۋلەرىندە ماڭعىستاۋ قازاقتارى تۋرالى مىناداي مالىمەت بەرەدى: «قىرعىز ورداسىنىڭ كىشى ءجۇز قىرعىزدارى جايىق دالاسىندا كوشىپ-قونىپ، ولاردىڭ وڭتۇستىكتەگى تۇراقتارى سىرداريا، ارال، ۇستىرتكە دەيىن جايىلىپ، تۇرىكمەندەرمەن قوڭسىلاس جاقىن كوشىپ-قوندى. قىرعىزدار ىشىندە تۇرىكمەندەرگە سولتۇستىكتەن جاقىن ىرگەلەس قىرعىزدان شىققان اداي رۋلارى كوشىپ-قوندى. ولار وزدەرىنىڭ وڭتۇستىكتەگى كورشىلەرىن رەتى كەلگەندە بارىمتالاپ، وزدەرىنىڭ ساندىق قۇرامىنىڭ كوپتىگىمەن تۇرىكمەندەردى باسىپ تاستادى» /2/.

ماڭعىستاۋعا قازاقتاردىڭ كەلۋىن ن.گالكين قالماق حانى ايۋكەنىڭ بيلىگى السىرەگەن تۇسىمەن بايلانىستىرادى. تۇبەككە شىعىستان كەلگەن كىشى وردا قازاقتارى استراحان گۋبەرنياسىنا وتكەن قالماقتارمەن قاتار كاسپي تەڭىزىنىڭ باتىس جاعالاۋىن كاۆكاز-استراحان دالاسىنا كوشكەن بىرنەشە ءجۇز تۇرىكمەن يعدىر جانە چاۋدىر رۋلارىنىڭ جەرلەرىن يەمدەندى. ال قازاقتار قالماقتاردان قالعان تۇرىكمەندەردەن سانى مەن كۇشى جاعىنان باسىم ءتۇستى /3/.

قازاقتىڭ حالىق جازۋشىسى، ولكە تاريحىن زەرتتەۋدە قۇندى ىزدەنىستەر اۆتورى ءا.كەكىلباەۆ تۇبەككە قازاقتاردىڭ كەلۋىن ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنا تامان اپارادى. بۇل رەتتە اۆتور: «1803 جىلى ... ۇلى، ورتا، كىشى وردا قازاقتارىنىڭ سانى مەن كوشى-قونى ورال وبلىسى مەن حيۋا دەپ كورسەتىلگەن. بىراق، قازاقتار بۇل تۇستا جەم ساعاسىن، سام، اسمانتاي-ماتاي قۇمدارىن جايلاپ، ءالى ماڭعىستاۋ ويىنا قۇلاي قويماعان سەكىلدى. ولاردىڭ ماڭعىستاۋ مەن ۇستىرتكە دەندەپ بەت قويۋىنا تۇرىكمەندەردىڭ رەسەيدىڭ قول استىنا وتپەك ارەكەتتەرى سەبەپشى بولعان. تۇبەكتەگى ابدال، بۇرىنشىق تۇرىكمەن رۋلارى 1813 جىلى مالدارىن ساتىپ، كەمەمەن استراحانعا اۋدى، قالعاندارى بالقان تۇبەگىنە، حيۋاعا قاراي كوشتى. اداي تايپاسى ماڭعىستاۋعا وسى تۇستا قونىستانسا كەرەك...» دەپ كورسەتەدى /4/.

مۇراجاي دەرەكتەرىندە ماڭعىستاۋ دالا­سىندا قازاقتار تۇرىكمەندەردىڭ بەيبىت ءومىرىن بۇزىپ، تىنىشتىعىن كەتىرگەنى بەگەنىش قاجى­نىڭ استراحان اقسۇيەگى ۆورونينگە 1721 جىلى 3 ناۋرىزدا جاساعان مالىمدەمەسىندە كەزدەسە­دى /5/. وسى دەرەك 1721 جىلى ماۋسىمدا استرا­حان ۆوەۆوداسى ي.كيكيننىڭ كامەر-كوللەگيا پرە­­زي­دەنتى پ.ا.تولستويعا جازىلعان قاتىناس قاعازىندا راستالادى. وندا: «پاتشا وكىمەتى­نىڭ كە­مە­لەرى كاراعانعا تۇرىكمەندەرمەن ساۋدا جاساۋ­عا كەلىپ تۇردى، ەندى تۇرىكمەندەرمەن قازاق­تار اراسىندا قىردا (دالادا) بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ قيىنداپ كەتتى», - دەلىنگەن /6/.

اتالعان دەرەكتەن ماڭعىستاۋدا قازاقتار 1721 جىلدارى بولعاندىعىن ناقتىلاۋمەن قا­تار، ولار مۇندا تەك اتالعان جىلى عانا پايدا بولعان جوق، وعان دەيىن دە وسى جەردى مەكەندەگەن دەگەن پىكىرگە كەلدىك. وعان دالەل، ەگەر قازاقتار تەك 1721 جىلى عانا تۇبەككە كەلسە، ورىستارعا جازعان حاتتارىن­دا تۇرىكمەندەر «قازاقتار كەلدى» دەپ دابىل قاعار ەدى. سونداي-اق بۇل دەرەكتەردە قازاقتار كەنەت­تەن كەلىپ تۇرىكمەندەردى شاۋىپ كەتتى، نە جەردى تار­تىپ الدى ەمەس، ۇيرەنشىكتى ماڭعىستاۋ دالا­سىنداعى قازاق-تۇرىكمەن قاتىناسى تىنىشسىز بولىپ تۇر دەپ حابارلانعان.

ءحVىىى عاسىر باسىندا قازاقتاردىڭ جاعدايى قيىنداپ، جوڭعارلاردىڭ تەگەۋرىنىنە شىداي الماي، باتىسقا قاراي ىعىسقان كەزدە ولار تۇرىكمەندەرمەن قاقتىعىستى /7/.

1722 جىلى 21 جەلتوقساندا تەڭىز جاعاسىن­دا كەمەسى اپاتقا ۇشىراعان سەمەنوۆ پولكىنىڭ ءدىندارى ت.ن.بۋسلاەۆتى جانە بىرنەشە ورىس سول­داتىن تۇپقاراعان تۇرىكمەندەرى قۇتقارىپ، ورىس­تار تاۋ شاتقالىنداعى ۇڭگىردە پانا­لاپ، ەستە­رىن جيعان سوڭ 26 جەلتوقساندا ەن دالا­مەن جاياۋ جولعا شىققان. سول كۇنى كەشكىسىن ولار­عا تۇرىكمەندەردەن باسقا «تاتارلار» شا­بۋىل جاسا­عان. ولارعا قارسى سولداتتار قارۋ كورسەت­كەن /8/. اتالعان جازبادا تۇرىكمەندەردىڭ ورىستارعا كورسەتكەن كومەگىنىڭ شەكسىزدىگىمەن قاتار، تۇرىكمەندەردەن باسقا تاتارلاردىڭ ءتۇ­بەكتى قونىستانىپ وتىرعانى، ولاردىڭ ورىس­تار­عا قارسى ءىس-ارەكەت جاساۋعا ۇمتىلعانى انىق جازىلعان. سول 1722 جىلى ماڭعىستاۋدا ورىستارعا كەزدەسكەن «باسقا تاتارلار» قازاقتار بولسا كەرەك.

ن.ن. پالموۆتىڭ قولجازبا قورىنان تا­بىلعان كەلەسى دەرەكتە 1723 جىلى كۇزدە ماڭ­عىستاۋ تۇرىكمەندەرىنەن قالماق ۇلىسىنداعى ايۋكە حاننىڭ بۇيرىعىمەن سالىق جيناۋعا كەلگەن تسوي-راشي قايتار جولدا ەكى رەت كۇتپەگەن شابۋىلعا تاپ بولىپ، قازاقتاردىڭ (دەرەكتە - قايساقتار) تۇرىكمەندەردەن جيناپ العان بار الىمدى قالدىرماي تارتىپ العانى تۋرالى ايتىلادى /9/. وسى دايەكتەن قازاقتاردىڭ 1723 جىلى تۇبەكتە ەمىن-ەركىن كوشىپ-قونۋمەن قاتار، قالماقتاردىڭ تۇرىكمەندەردەن سالىق جيناۋعا كەلەتىنىنەن ناقتى حاباردار بولىپ، ولاردىڭ جولىن تورۋىلداپ، شابۋىل جاساۋى قازاقتاردىڭ تۇبەكتىڭ قوجاسىنا اينالعانىن دالەلدەيدى.

ماڭعىستاۋدا قازاقتاردىڭ وتىرعاندىعىن دالەلدەيتىن كەلەسى دايەك - 1741 جىلى 13 اقپاندا قالماق حانى دوندۋك ومبىنىڭ كابينەت ءمينيسترى گراف ا.ي.وستەرمانعا جازعان حات. وندا «مەنىڭ اتام مەن اكەمنىڭ قول استىندا بولعان تۇرىكمەندەر ءوزارا كەلىسپەي، سول ساتتە ولارعا قىرعىز-قايساقتار شابۋىل جاساپ، كوپشىلىگىن كەدەيشىلىككە ۇشىراتىپ، توناپ، سول جەردە قالعان تۇرىكمەندەر كۇن كورە الماي حيۋاعا كەتتى» /10/, - دەلىنگەن.

1741 جىلى تامىزدا كاپيتان گ.تەبەلەۆ كەمەسى ماڭعىستاۋعا كەلگەن. وسى ساپارىندا ول تۇبەكتە تۇرىكمەننىڭ از ساندى ابدال رۋىنىڭ وكىلدەرى تۇراتىنىن، ولارعا كورشىلەس اداي قازاقتارى «ۇلى قىسىم» كورسەتىپ وتىرعانىن، تۇرىكمەندەردىڭ مالىن ايداپ، كەيدە ادامدارىن تۇتقىنعا الىپ كەتەتىنىن، تۇرىكمەندەر اۋىلى ءار جەردە شاشىراي قونىستانعانىن، تەك ولىقولتىقتاعى ايراقتى (يراكلى) تاۋىندا تۇرىكمەن رۋلارىنان قاراۋىل قويىلىپ، ال قازاقتار جاقىنداعاندا بەلگى بەرىپ، جاۋىنان قاشقان تۇرىكمەندەر بيىك تاۋدىڭ توبەسىنە شىعاتىنىن جازعان /11/.

جوعارىدا كورسەتىلگەن كاپيتان گ.تەبەلەۆ­تىڭ قازاقتاردىڭ تۇبەكتەگى تۇرىكمەندەرگە شابۋى­لىن ءوز ىزدەنىسىندە ماڭعىستاۋلىق زەرتتەۋ­شى س.قوندىباي دا كورسەتەدى. ول: «ەگەر، 1741 جىلى جاۋمىتتەر بەينەۋدەگى ايراقتى تاۋىنىڭ با­سىندا قاراۋىل قاراپ وتىرعان بول­سا، وندا ادايلاردىڭ ءۇستىرتتى 1740 جىلداردا ءالى دە بولسا تولىق يەمدەنىپ بولماعاندىعىن كورسە­تەدى», - دەپ تۇجىرىمدايدى /12/. ءبىز اۆتوردىڭ ويىمەن كەلىسە المايمىز. بىرىنشىدەن، 1741 جى­لى ماڭعىستاۋدا تۇرىكمەننىڭ ءجاۋمىت رۋى­نىڭ وكىلدەرى وتە از بولعان، ولار حVII-XVIII عاسىرلاردىڭ باسىندا بالقان اسىپ كەتكەن، تەك حيۋا شاپقىنشىلىعى تۇسىندا تۇبەكتى پانا­لاۋعا ءجاۋمىت رۋىنىڭ بىرنەشە ءۇيى كەلىپ قىستا­عان. جوعارىدا ايتىلىپ وتىرعان - تۇرىكمەننىڭ ابدال رۋىنىڭ وكىلدەرى. ەكىنشىدەن، قازاقتار بۇل كەزەڭدە ءۇستىرتتى دۇرىس يەلەنىپ، وزدەرىن ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ قوجاسى سەزىنىپ، تۇبەكتەگى ساياسي ستراتەگيانى قولىنا العانى بەلگىلى. وسى جىلدارى، ياعني 1741 جىلى ءنادىر شاح حيۋانى تاستاپ، ەلىنە ورالعان تۇستا، ونىڭ ورنىنا قويعان پارسى حانىن ولتىرگەن تۇرىكمەندەرگە حيۋا حانى بولىپ كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىردىڭ بالاسى نۇرالى حان وتىردى. ماڭعىستاۋدى يەلەنگەن كىشى ءجۇز قازاقتارى حيۋا تاعىندا از عانا ۋاقىت وتىرعان نۇرالى حاننان كۇش الىپ، ءۇستىرت ۇستىندە ەركىن كوشىپ-قونا باستادى.

1745 جىلى 25 شىلدەدە جازىلعان دەرەكتە استراحانعا حيۋادان كوشكەن تۇرىكمەندەردىڭ ءنادىر شاحقا قارسى كۇرەسى تۋرالى بەرگەن كۋا­گەرلىك جازبا قۇجاتتارىندا: «ءبىز تابي­عا­تى­مىزدا يعدىر تاتارلارى، بۇرىن ماڭعىش­لاق­تاعى يراكمەن (ايراقتى) تاۋىندا ءوزىمىز­دىڭ تۇراعىمىز بولدى، وسىدان سەگىز جىل بۇ­رىن، الدە ودان دا بۇرىنىراق، قىرعىز-قايساق­تاردىڭ جويقىن شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرە الماي، بارلىق ۋاقىتتا ولاردىڭ دالادا (قىردا) تى­نىشسىز بولۋى سەبەپتى حيۋاعا قونىس اۋ­داردىق، وندا 1741 جىلعا دەيىن وتىردىق» /13/. ەگەر بۇل دەرەكتە كورسەتىلگەن سەگىز جىل بۇرىنعى قازاق­­­تار شابۋىلىن انىقتاساق، 1745 جىلدان ەسەپتە­گەن­دە بۇل تاريحتا 1737 جىل. بۇدان ايراقتى تا­ۋىن­دا تۇرىكمەننىڭ يعدىر رۋى وكىلدەرى وتىرعان­دى­عىن بايقادىق، كەلەسى باستى فاكتور 1737 جىلى وسى­مەن ەكىنشى تۇبەكتى قونىستانعان تۇرىكمەن رۋلارىنىڭ ىشىندەگى ساندىق تۇرعىدان ابدال­دار­دان كەيىنگى ەڭ كوپ وكىلى يعدىر رۋى بولسا، وسى يعدىر­لاردى قازاقتار ۇستىرتتەن دەرەكتە ايتىلعان­داي 1737 جىلى (مۇمكىن ودان دا ءارى) حيۋاعا قا­راي ىعىستىرعان. بۇل وقيعادا نازار اۋداراتىن تۇس - قازاقتاردىڭ بارلىق ۋا­قىتتا تىنىشسىز بو­لۋى دەگەن ماسەلە، ياعني قا­زاقتار يعدىر رۋىنىڭ تەك 1737 جىلى عانا ەمەس، وعان دەيىن دە مازالا­رىن الىپ، تۇرىكمەندەردىڭ قونىس وزگەرتۋىنە تەزدە­تۋشى فاكتور بولعان.

تاعى نازار اۋداراتىن ماسەلە جوعارىدا كورسەتىلگەن قاي دەرەكتى الىپ قارامايىق، بار­لىعىندا قازاق شاپقىنشىلىعى دەپ كورسە­تى­لەدى. ياعني ماڭعىستاۋدا وتىرعان تۇرىكمەندەردى قا­زاقتاردىڭ ارا-تۇرا شاۋىپ تۇرعاندىعى، دالادا قازاقتاردىڭ بەيبىت ءومىردى بۇزعاندىعى ءسوز بو­لادى. بۇدان تۋاتىن قورىتىندى، ەگەر قازاقتار تۇرىكمەندەردى ءجيى-ءجيى جاۋلاپ، مالىن تارتىپ اكەتىپ، ماڭعىستاۋدا قونىس تەۋىپ وتىرماسا، ول مالدى قايدا ايداپ اكەتتى؟ جەم بويىنا ما، حيۋاعا ما؟ ەكى جاق تا جاياۋ مەن اتتىعا بىرنەشە كۇن جول ۋاقىتىن تالاپ ەتەدى. ال دەرەكتەردە تۇرىكمەندەر قازاقتاردىڭ جاۋگەرشىلىك ساياساتتى جيىلەتكەندىگىن قايتالايدى. سوندا قازاقتاردىڭ  ماڭعىستاۋدا عاسىر باسىندا-اق، (مۇمكىن وعان دەيىن) كورشىلەس كوشىپ-قونعاندىعى ناقتىلانادى. بۇل جەردە ەسكەرەتىن تاعى ءبىر ماسەلە، بىرىنشىدەن، تۇرىكمەندەر قازاقتارعا قاراعاندا كاسپي تەڭىزىن جايلاي قونىستاندى، ال قازاقتار جارتى ارالدا شولەيت جەرلەردە كوشىپ-قوندى، بۇل رەتتە قازاقتار كوبىنە ءۇستىرت جازىعىندا تۇراقتاپ جۇرسە، تۇرىكمەندەر ساۋدا كەمەلەرىنىڭ سوڭىندا قاباقتى مەن تۇپقاراعان ايلاقتارىنا، كەندىرلىگە جاقىن، ءبىر سوزبەن سۋ جاعالاي ورنالاستى. سوندىقتان دا ورىس دەرەكتەرىندە دە، ورتا ازيا قۇجاتتارىندا دا تۇبەك حالقى رەتىندە ازعانتاي تۇرىكمەن تانىلىپ وتىردى. ال، كەيىن ورىس ەكسپەديتسيالارى ءۇستىرتتى بەلسەندى زەرتتەي باستاعاندا، ولارعا بوگەت بولعان اداي-قازاقتارى تۋرالى مالىمەت ورىس باسىلىمدارىندا جيىرەك جازىلا باستادى. بىراق، بۇل تاريحتا كەلەسى عاسىر ەنشىسىنە ءتيدى.

1745 جىلى ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا ماڭعىستاۋعا كەلگەن كاپيتان ۆ.كوپىتوۆسكيدىڭ كۇندەلىك جازباسى ساقتالعان. وندا تۇرىكمەن ستارشىندارى قاراباتىر ونبەگى سۇڭگىرعاپ پەن شاپىق نياز باتىر ۇلىستارىندا قازاق ەلشىسىن قابىلداعانى، ءبىر قاپ ۇنعا ساتىلعان تۇرىكمەندەرگە رەنجىگەن مامەد بەردىگە قارسى ستارشىنداردىڭ «ءبىز ورىستارعا ريزامىز، ولار ۇن جىبەرمەگەندە سەن ۇندى حيۋا حانىنان الاسىڭ با، الدە قازاقتاردان الاسىڭ با، حيۋالىقتاردىڭ وزدەرى يت قۇساپ ءولىپ جاتىر، ال قازاقتار ورىستارعا ريزا، سەن ءوزىڭ بىزدەن سۇراماي قازاق ەلشىلەرىن قابىلدايسىڭ.....» /14/ دەگەن جولداردى وقىدىق. بۇل دايەكتەن بايقاعانىمىز: تۇرىكمەندەر مەن قازاقتار تەك قانا جاۋلاسا بەرمەي، ءبىر-ءبىرىنىڭ ەلشىلىگىن قابىلداپ، ءوزارا ءسوز تىڭداپ، تۇبەكتە بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە دە تالپىنعان، ياعني تۇرىكمەندەردىڭ ءار اۋىل اقساقالىنىڭ كورشى ەلمەن قاتىناس قۇرۋداعى ەركىندىگى بايقالادى. سەبەبى، باسقا تۇرىكمەندەر ولاردىڭ قازاق ەلشىلەرىن قۇپيا قابىلداعانىن بىلسە دە، ەشقانداي شارا قولدانعان جوق، بۇل مامەد بەردىگە تىكە ايتىلعانمەن دە ونى جازالاي المايتىندارىن كورسەتەدى.

1745 جىلعى ۆ.كوپىتوۆسكي تۇرىكمەندەر­دەن نەمەن اينالىسىپ كۇن كورەسىڭدەر دەپ سۇرا­عان. ولار: «ەر ادامداردىڭ كوپشىلىگى قازاقتار­عا بارىپ، مال ۇرلاپ كۇنەلتىس قىلامىز» دەپ جاۋاپ بەرگەن /15/. ءحVىىى عاسىردىڭ باسىندا ءتۇ­بەك­تى مەكەندەگەن قازاق-تۇرىكمەندەر اراسىنداعى بارىمتا مەن قارىمتا، ءوزارا «ۇرلىق» كۇن كورىس­تەگى تۇراقتى تابىس كوزى رەتىندە قالىپتاستى.

1746 جىلى 18 قاراشادا شتۋرمان پ.لەبەدەۆتىڭ ماڭعىستاۋعا ءىس-ساپارى تۋرالى راپورتىندا «تۇرىكمەندەردەن قولعا تۇسكەن ورىس تۇتقىندارىن ۇنعا ايىرباستاپ ساتىپ الۋ بارىسىندا شىركەۋگە شوقىندىرىلعان پار­سى­لىق تۇرىكمەندەردەن كەتىپ قالعان، ال ونىڭ ايە­لى مەن ۇلىن تۇرىكمەندەر قازاقتارعا سات­قان» /16/. وسى دەرەكتەن زەرتتەلىپ وتىرعان كەزەڭدە تۇرىكمەن-قازاق قاتىناسى تەك شاپقىنشىلىقتان ەمەس، الىم-بەرىس پەن ءوزارا ساۋدا قاتىناسى قالىپتاسقاندىعىن كورسەتۋمەن قا­تار، ەكى ەل اراسىندا سىرتتان قولعا تۇسكەن ادام­دار­دى قۇلدىققا ساتۋ ءىسى دە بولعاندىعىن كورەمىز.

ءسوزىمىزدى قورىتىندىلاي كەلە، تاريحي دە­رەكتەردەن كورگەنىمىزدەي ماڭعىستاۋعا قازاق­تاردىڭ قونىستانۋى ءحVىىى عاسىردىڭ 20-جىل­دارى باستالدى. وسى كەزەڭدەگى ماڭ دالاداعى قيىن ساياسي كاتاكليزمگە قاراماستان، قالماق-تۇرىكمەن-قازاق قارىم-قاتىناسىنىڭ جاۋگەرشىلىك سيپاتتا بولۋى «كىم كۇشتى، سول جەڭەدى» پرينتسيپىمەن جۇزەگە استى. ءسويتىپ، ماڭعىستاۋ ادايلارى تۇبەك جەرىنە ءوز بيلىكتەرىن ورناتتى.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان