تيان-شانننىڭ بىزگە تاياۋ ورنالاسقان بولىكتەرىن زەرتتەۋگە جول اشىلدى.

1858 جىلدىڭ وزىندە ورىس وفيتسەرى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ۇلتتىق قىرعىز كيىمىمەن ساۋدا كەرۋەنىنە ەرىپ، زاۋكى اسۋى ارقىلى تاشكەنتكە*1 وتىپ، ول جاقتان كوپتەگەن قىزىقتى عىلىمي ەتنوگرافيالىق جانە ستاتيستيكالىق ماعلۇماتتار جيناپ كەلدى. پەتەربورعا كەلگەن سوڭ پ. پ. سەمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ولاردى وڭدەۋگە كىرىسكەن ەدى، بىراق سىرقات جانە مەزگىلسىز اجال ونىڭ قىزىقتى عىلىمي جۇمىستارىن توقتاتىپ تاستادى.

تيان-شانننىڭ بىزگە تاياۋ ورنالاسقان بولىكتەرىن زەرتتەۋگە جول اشىلدى.

1858 جىلدىڭ وزىندە ورىس وفيتسەرى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ۇلتتىق قىرعىز كيىمىمەن ساۋدا كەرۋەنىنە ەرىپ، زاۋكى اسۋى ارقىلى تاشكەنتكە*1 وتىپ، ول جاقتان كوپتەگەن قىزىقتى عىلىمي ەتنوگرافيالىق جانە ستاتيستيكالىق ماعلۇماتتار جيناپ كەلدى. پەتەربورعا كەلگەن سوڭ پ. پ. سەمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ولاردى وڭدەۋگە كىرىسكەن ەدى، بىراق سىرقات جانە مەزگىلسىز اجال ونىڭ قىزىقتى عىلىمي جۇمىستارىن توقتاتىپ تاستادى.

ورتا ءجۇز سۇلتاندارىنىڭ ءبىرىنىڭ ۇلى شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ شىڭعىس اۋلەتىنەن تارايتىن اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇلى ءۋالي حاننىڭ نەمەرەسى ەدى. ول ومبى كادەت كورپۋسىندا تاربيەلەندى جانە وفيتسەر بولعاننان سوڭ ەرەكشە دارىنىمەن پ. پ. سەمەنوۆتىڭ نازارىن اۋداردى. ولار 1856-1857 جىلى سىبىردە تانىستى. پ. پ. سەمەنوۆ گەنەرال-گۋبەرناتور گ. ح. گاسفورتقا قاشعارعا ءوز ۇلتتىق قىرعىز كيىمىمەن ساپار شەگىپ، ەرەكشە دارىنى ارقاسىندا رەسەي ءۇشىن وتە قاجەت قاشعار عانا ەمەس، تۇتاس التىشار تۋرالى مالىمەتتەردى جيناپ، ورىس شەكارالارىن مازاسىزداندىرعان شىعىس تۇركىستاندا بولىپ جاتقان توڭكەرىستىڭ سەبەبىن تۇسىندىرە الاتىن جالعىز ساۋاتتى وفيتسەر ش. ش. ءۋاليحانوۆ ەكەنى جايلى كەڭەس بەردى. مۇنداي قاجەتتى مالىمەتتەردىڭ باعدارلاماسىن پ. پ. سەمەنوۆپەن بىرگە قىرعىز دالاسىن جەتىك بىلەتىن پولكوۆنيك ك. ك. گۋتكوۆسكي قۇردى. ءسىبىر اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى گ. ح. گاسفورت شوقان ءۋاليحانوۆتى ءساتى تۇسكەن كەزدە قاشعارعا جولساپارعا اتتاندىرىپ، ول (كەرۋەنباسىنىڭ تۋىسى رەتىندە) زاۋكى اسۋى ارقىلى 1858 جىلى كوپەس كەرۋەنىنە ىلەسىپ، امان-ەسەن جەتتى.

ول جەردە شوقان ءۋاليحانوۆ جالپى التىشار تۋرالى اسا قۇندى مالىمەتتەردى جيناپ ۇلگەردى جانە العاش رەت اد. شلاگينتۆەيتتىڭ قازاسىنىڭ سەبەپتەرى مەن قۇپياسىن اشا الدى. شلاگينتۆەيت قاشعارعا كەلگەن كەزىندە، سورىنا قاراي، شىعىس تۇركىستاننىڭ قوجايىنى بولىپ حالىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرعان، قانىشەر قوجا ءۋاليحان تورە تاققا وتىرادى. قىتاي اسكەرلەرىنىڭ قىسىمىندا قالعان قاشعارلىقتار فەرەنگتىڭ (شەتەلدىك) كەلگەنىنە قۋانىپ، ول (شلاگينتۆەيت) قورعانىسقا كەڭەس بەرە الادى دەپ ويلاپ ونى ءۋاليحان قوجاعا اكەلەدى. ءاردايىم اشۋلى جانە قان توكپەي وتىرا المايتىن ول سول ساتتە وكىنىشكە وراي، اپيىن ءىشىپ ەلىرىپ وتىرادى. قوجا شلاگينتۆەيتتەن قۇجاتتارىن كورسەتۋدى تالاپ ەتەدى، ول قۇجاتتارىن تەك قوقان حانىنا كورسەتە الاتىنىن جانە ولار بومبەيدەن سوعان ارنالعانىن ايتقاندا، ىزا بولعان قوجا اشۋعا بۋلىعىپ، جاتجەرلىكتى بىردەن ءولىم جازاسىنا بۇيىرادى. جازا قالانىڭ شەتىندە ورىندالادى، شلاگينتۆەيتتى جەندەتتەر مەشىت ورنالاسقان جاڭا الاڭ ارقىلى الىپ وتەدى. وقيعا كۋاگەرلەرى، شوقان ءۋاليحانوۆ جەرگىلىكتى ءداستۇر بويىنشا ايەلدىككە العان قاشعار قىزى دا شەتەلدىكتىڭ بويى ۇزىن، جەرگىلىكتى كيىم كيگەن، بىراق جالاڭباس، شاشى ۇزىن بولعانىن ايتادى. اد. شلاگينتۆەيتتىڭ شابىلعان باسى ءۋاليحان تورەنىڭ بۇيرىعىمەن جازالانعانداردىڭ باس سۇيەگىنەن ورناتىلعان پيراميدانىڭ ەڭ توبەسىنە قويىلعان. بۇل وقيعا 1857 جىلدىڭ تامىز ايىندا بولعان. ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي جەرگىلىكتى حالىق پەن اسكەر ءۋاليحان قوجانىڭ قانىشەر قىلىقتارىن كوتەرە المايتىنىن تۇسىنەدى... ءۋاليحان تورە قوقانعا قاشتى، ال قىتايلىقتار كوتەرىلىس جاساعان حالىقتى قايتادان بيلەپ-توستەپ، كوپ ادامدى جازالاپ، قاتالدىق تانىتتى. قاشعاردا 5 ايداي بولعان شوقان ءۋاليحانوۆ 1859 جىلى ساۋىردە قىزىقتى مالىمەتتەرمەن كەرى قايتىپ، 1860 جىلى پەتەربورعا كەلدى. ول جەردە گەوگرافيالىق قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە الىنىپ، پ. پ. سەمەنوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن قىرعىز دالاسى تۋرالى جيناعان مول گەوگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق جانە تاريحي ماتەريالدارىن وڭدەۋگە كىرىستى. بۇعان قوسا پەتەربور ۋنيۆەرسيتەتىنەن ءدارىس تىڭداۋ ارقىلى ءوز ماعلۇماتتارىن تولىقتىرۋعا تىرىستى. فرانتسۋز جانە نەمىس تىلدەرىن مەڭگەرگەن ءۋاليحانوۆ ورتالىق ازياعا قاتىستى نارسەنىڭ بارىندە تاماشا قابىلەتتىلىك تانىتتى. ءۋاليحانوۆتىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى»، «التىشاردىڭ جاعدايى» اتتى تاماشا ماقالالارى 1861 ج. جارىق كورگەن «يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ جازبالارى» جيناعىندا جاريالاندى. وكىنىشكە وراي، ءۋاليحانوۆتىڭ ءالسىز دەنساۋلىعى پەتەربور اۋا رايىن كوتەرمەدى; 1863*2 جىلى ول ەلىنە قايتىپ كەلۋگە ءماجبۇر بولدى، 1865 جىلى وكپە دەرتىنەن دۇنيە سالدى. ونىڭ قاشعار ساپارىنىڭ سوڭعى بەتتەرىن 1868 جىلى قوعامنىڭ «يزۆەستياسىندا» بارون ف. ر. وستەن-ساكەن باسىپ شىعاردى.