كيىز ءۇي
كيىز ءۇي (ونىڭ قۇرىلىمى، ىشكى بەزەندىرىلۋى). قىرعىز-قايcاقتار- دىڭ ءۇيى ونىڭ كوشپەلى ومىرىنە ىڭعايلى: ورتاشا كولەم مەن سالماقتاعى كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتۋعا بولادى. ول كەرەگەلەردەن، جىڭىشكە ۋىقتار مەن بىرنەشە كيىز جابدىقتاردان تۇرادى. ءبىرىنشىسى ءۇيدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشىسى سۋىق پەن ايازدان قورعايدى. كيىز ءۇيدىڭ اعاش قۇرامى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: كەرەگە، ۋىق جانە شاڭىراق. تومەنگى بولىك نەمەسە كەرەگە - تۇيىسكەن جەرلەرى قايىسپەن بايلانعان، كوشۋگە كيىز ءۇيدى جىققاندا جەڭىل جينالىپ، تىككەندە كەرىلەتىن توركوز اعاشتار. كيىز ءۇيدىڭ كولەمى ەكىدەن سەگىز كەرەگەگە دەيىن بارادى1, ولاردى بىرىكتىرە بايلاعاندا قانات دەپ اتالادى.
ۋىقتار نەمەسە يىلگەن ۇشكىر اعاشتار كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزىن قۇرايدى، ولاردىڭ تومەنگى جاعى كەرەگەگە بايلانادى، ال جوعارعى ۇشكىر جاعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسى - شاڭىراقتىڭ جانىنان جاسالعان تەسىكتەرگە ەنگىزىلەدى.
شاڭىراق دەپ بىرنەشە دوعا ەتىپ ءيىلىپ، كولدەنەڭ شىبىقتارمەن بەكىتىلگەن اعاش دوڭگەلەكتى ايتادى. ول كيىز ءۇيدىڭ جارىق كىرەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن تەسىك قىزمەتىن اتقارادى. ول قاجەتىنشە اشىلىپ نەمەسە قىمتالىپ وتىراتىن كيىز تۇندىكپەن جابىلادى.
كيىز ءۇي (ونىڭ قۇرىلىمى، ىشكى بەزەندىرىلۋى). قىرعىز-قايcاقتار- دىڭ ءۇيى ونىڭ كوشپەلى ومىرىنە ىڭعايلى: ورتاشا كولەم مەن سالماقتاعى كيىز ءۇيدى ءبىر تۇيەگە ارتۋعا بولادى. ول كەرەگەلەردەن، جىڭىشكە ۋىقتار مەن بىرنەشە كيىز جابدىقتاردان تۇرادى. ءبىرىنشىسى ءۇيدىڭ نەگىزى، ال ەكىنشىسى سۋىق پەن ايازدان قورعايدى. كيىز ءۇيدىڭ اعاش قۇرامى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: كەرەگە، ۋىق جانە شاڭىراق. تومەنگى بولىك نەمەسە كەرەگە - تۇيىسكەن جەرلەرى قايىسپەن بايلانعان، كوشۋگە كيىز ءۇيدى جىققاندا جەڭىل جينالىپ، تىككەندە كەرىلەتىن توركوز اعاشتار. كيىز ءۇيدىڭ كولەمى ەكىدەن سەگىز كەرەگەگە دەيىن بارادى1, ولاردى بىرىكتىرە بايلاعاندا قانات دەپ اتالادى.
ۋىقتار نەمەسە يىلگەن ۇشكىر اعاشتار كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزىن قۇرايدى، ولاردىڭ تومەنگى جاعى كەرەگەگە بايلانادى، ال جوعارعى ۇشكىر جاعى كيىز ءۇيدىڭ توبەسى - شاڭىراقتىڭ جانىنان جاسالعان تەسىكتەرگە ەنگىزىلەدى.
شاڭىراق دەپ بىرنەشە دوعا ەتىپ ءيىلىپ، كولدەنەڭ شىبىقتارمەن بەكىتىلگەن اعاش دوڭگەلەكتى ايتادى. ول كيىز ءۇيدىڭ جارىق كىرەتىن جانە ءتۇتىن شىعاتىن تەسىك قىزمەتىن اتقارادى. ول قاجەتىنشە اشىلىپ نەمەسە قىمتالىپ وتىراتىن كيىز تۇندىكپەن جابىلادى.
كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنا جاباتىن كيىزدىڭ تۇرلەرى ارقالاي، سوندىقتان اتاۋلارى دا ءارتۇرلى. كەرەگەنى جاباتىن تومەندەگى كيىزدەر تۋىرلىق دەپ اتالادى، ۋىقتىڭ ۇستىنە جاتاتىن كيىزدەر ۇزىك، ال شاڭىراققا جابىلاتىن ءتورتبۇرىشتى كيىز تۇندىك دەپ اتالادى. جاڭبىرلى كۇنى كيىز ۇيدەن ءتۇتىن شىعۋ ءۇشىن تۇندىكتى باقانمەن، ياعني سىرعاۋىلدان جاسالعان ۇزىن سىرىق اعاشقا، ونىڭ ءبىر بۇرىشىن ىشتەن ءىلىپ، جەلدى قالقالاپ، ىق جاساپ كوتەرەدى. استارىنا توقىلعان شي سالىنعان شاعىن ۇزىنداۋ كيىز ەسىكتى جاۋىپ تۇرادى. ءۇي جىلى بولۋ ءۇشىن كەرەگە مەن تۋىرلىقتىڭ اراسىنا ءتۇرلى-ءتۇستى جۇنمەن توقىلعان شي ۇستايدى.
كيىز ءۇيدى تىگۋ - قايساق ايەلدەرىنىڭ ءىسى. ونى تىگۋ قيىن ەمەس: كەرەگەنى بايلاپ، شاڭىراقتى ۋىقپەن كوتەرەدى، سىرتىنان كيىز جابادى، ەكى ارقانمەن باستىرىپ، كەرەگەنىڭ شەتىنە ەسىكتى بايلايدى - بار جۇمىس وسى.
كيىزدەردىڭ شەتى تارقاتىلىپ كەتپەس ءۇشىن جيەكتەلەدى، ياعني، توقىلعان جىپپەن كومكەرىلەدى، ال ۇزىكتىڭ تومەنگى شەتى - ەرەكشە مىقتى جىپپەن، كەيدە ماۋىتىمەن تىگىلىپ، ءار ءتۇرلى ويۋ-ورنەكپەن كومكەرىلەدى، وسىلارمەن بىرگە ۇزىكتى كيىز ءۇيدىڭ اعاشىنا مىقتاپ بەكىتەتىن قىزىل جۇننەن توقىلعان باسقۇر كيگىزىلەدى. كەيدە ەسىكتىڭ جاقتاۋى ەكى جاعىنان سۇيەكتەن ويىپ جاسالعان بەينەلەرمەن نەمەسە قاڭىلتىرعا باستىرعان اشەكەيلەرمەن ورنەكتەلەدى. باي قايساقتار كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن تاشكەنتتىك جىبەكپەن بەزەندىرەدى; مۇنداي تازا، ادەمى كيىز ۇيلەر ادەتتە ۇزاتىلاتىن قىزعا جاساۋ رەتىندە بەرىلەدى، ونى وتاۋ دەپ اتايدى، ولاردى قىستا ىستانىپ كەتپەس ءۇشىن قۇرمايدى، تەك جازدا عانا، ونىڭ وزىندە اسا سىيلى قوناقتار كەلگەندە كورۋگە بولادى. مۇنداي ەرەكشە كيىز ءۇيدىڭ ورتاشا باعاسى 200-400 قويعا تەڭ. اق كيىز وزگە تۇستەرگە قاراعاندا ارتىق سانالادى.
كەرەگە، ۋىق، شاڭىراق قايناتىلعان جوسامەن بويالادى. بوراندى كۇندەرى جەل جىعىپ كەتپەس ءۇشىن شاڭىراققا ءۇيدىڭ ىشىنەن ۇزىن تاياقتار تىرەلەدى. ولار باقان دەپ اتالادى.
ەندى كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە ۇڭىلەيىك. ەرلى-زايىپتىلاردىڭ توسەگى ەسىكتىڭ وڭ جاعىندا نەمەسە ەسىككە قاراما-قارسى ورناتىلادى، بارلىق دۇنيە-مۇلىك كىلەمدە نەمەسە ورىستىڭ قىزىل ساندىعىنىڭ ۇستىنە توسەكتىڭ وڭ جاعىنا جينالادى، سىيلى قوناق كەلگەندە، ۇستىنە ۇلكەن جىبەك كىلەم جابادى. قۇرمەتتى قوناقتاردى وتىرعىزاتىن ورىن توسەكتىڭ باس جاعى تۇسىندا.
قىمىز قۇيىلعان سابا مەن ونى پىسۋگە ارنالعان پىسپەك، ياعني تاياق الىسىراق، توسەكتىڭ اياق جاعىنا ورنالاسادى; ىدىس-اياقتار وڭ جاقتا جەكە قويىلىپ، بەتى شيمەن قالقالانادى. قارۋ-جاراق توسەكتىڭ ۇستىنە ىلىنەدى. اسىرەسە، كۇز ايلارىندا شاڭىراققا سۇرلەۋگە قويىلعان جىلقى ەتى، قازى، قوي ەتىن كورە الاسىز (ولار تۋرالى كەيىنىرەك ايتامىز) سونىمەن بىرگە، قىمىزعا ارنالعان جاڭا تورسىقتار، كونەكتەر، مايعا ارنالعان ۇرلەنگەن قارىن مەن ايران قۇياتىن تەرىلەر بولادى.
كەرەگەدەن ورىستىڭ مىس لەگەنى مەن وعان ىڭعايسىز بەكىتىلگەن تەمىر شىعىرشىقتى، ۋىققا ىلىنگەن قامشى مەن وجاۋدى كورۋگە بولادى. تۇرمىسى قاراپايىم جانە كەدەي قىرعىزداردىڭ كيىز ءۇيى تىپتەن رەتسىز: وندا قوناقتارعا ارنالعان قۇرمەتتى ورىن جوق، ونى داۋلەتتى قازاقتىڭ ۇيىندەگىدەي بايقاي المايسىز. جەرگە كيىز توسەلگەن، ال توردە كيىز ۇستىنە توسەلگەن كىلەم جوق. كەدەيدىڭ ۇيىندە بارلىق جەردە قالاي بولسا، سولاي - تۇتىننەن قارايىپ كەتكەن شاڭىراقتان باستاپ، ۇنەمى جاققان وتتان كۇيىپ كەتكەن وشاق ورنىنا دەيىن سالاقتىق بايقالادى.
كيىز ءۇيدى تولىقتىرۋعا ءوزىنىڭ ادەتتەگى ورنى وت جاناتىن جەردەن ەشقاشان تۇسپەيتىن شايعا ارنالعان شاينەك نەمەسە دارەت الۋعا ارنالعان قۇمان.
قىرعىز-قايcاقتاردا قوس نەمەسە جۇلىم ءۇي دەپ اتالاتىن تاعى ءبىر كيىز ءۇي ءتۇرى بار. ونى جىلقىشىلار نەمەسە جورىق كەزىندە قولدانادى، مۇندايدا ول اتقا ارتىلادى. قوستار از كەزدەسەدى، ەگەر اۋىلدا كەيدە قوس كەزدەسسە، ول ساۋداگەردىكى بولۋى مۇمكىن. قوستىڭ كيىز ۇيدەن ەرەكشەلىگى - ۋىقتارى تىك جانە شاڭىراعى بولمايدى، توبەسى ءۇشبۇرىشتانىپ بىتەدى، ۋىقتىڭ تومەنگى جاقتارى ءجىپ ورنىنا ىلمەگى بولادى، ول كەرەگەنىڭ باسىنا كيگىزىلە سالىنادى، قوستىڭ كەرەگەسى ەكەۋدەن اسپايدى.
قوستى كەرۋەنمەن جۇرگەندە وتە ىڭعايلى دەپ ساناعان ساۋداگەرلەر قولدانادى.
كيىز ءۇيدىڭ قالماق ءۇي دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى ءتۇرى بار. اتاۋىنان كورىنىپ تۇرعانداي، بۇل ءۇي قالماق تورعاۋىتتاردان كەلگەن. بۇل قالماق ءۇي نەمەسە تورعاۋىت ءۇي قايساق كيىز ۇيىنەن ۋىقتارىنىڭ ۇزىندىعىمەن جانە از يىلگەندىگىمەن، شاڭىراعى بەستەن ءتورت بولىكتەن كوپ ەمەستىگى-مەن ەرەكشەلەنەدى جانە بۇل كيىز ءۇي كوبىنەسە كونۋس پىشىندە بولادى.
