تۇسىندىرمەلەر. ش. ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر
ن. ي. ۆەسەلوۆسكي. اققان جۇلدىز
ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعى بويىنشا (ارى قاراي ۋشج) جاريالانىپ وتىر، ت. 4, الماتى، 1968, 500-503بب. ءبىرىنشى رەت ءماتىن ن. ي. ۆەسەلوۆسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن جارىققا شىققان ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىندا جاريالاندى
(سپب، 1904, I III ب).
1 ... ء[ۋاليحانوۆ] ماقالالارى ... باسقا بىرەۋدىڭ قولىمەن قايتا كوشىرىلگەن ... - شوقاننىڭ قولجازبالارىن گ. ن. پوتانين، ك. ك. گۋتكوۆسكي، ي. ي. يبراگيموۆ جانە وزگە حاتشىلار كوشىرگەن.
2 ... ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ء[ۋاليحانوۆ ەڭبەكتەرىنىڭ] تۇپنۇسقاسىن تابۋ مۇمكىن بولمادى - ن. ي. ۆەسەلوۆسكي ك. ك. گۋتكوۆسكيدىڭ وتباسىندا ساقتالعان ماتەريالداردىڭ بارلىعىن الا العان جوق. ولارمەن تەك لەنينگرادتاعى عىلىم اكادەمياسى مۇراعاتىنا وتكىزىلگەننەن كەيىن تانىسۋ مۇمكىن بولدى (قاراڭىز: «ترۋدى ارحيۆا ان سسسر»، ۆىپ. I, ل.، 1933, سس. 15-158).
3 دجيددا - ساۋد ارابياسىنداعى قالا، قىزىل تەڭىزدەگى پورت، سول ارقىلى جىل سايىن ميلليونداعان مۇسىلمان ءار ەلدەن قاجىلىققا كەلەدى.
ا. ن. پىپين. شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ تۋرالى
ا. ا. پىپيننىڭ «يستوريا رۋسسكوي ەتنوگرافي» كىتابىنان (IV, 1892, سس. 397- 400) الىنعان ۇزىندىگە نەگىزدەلگەن ۋشج، ت. 4, 618 ب. ءماتىن بويىنشا جاريالانىپ وتىر.
ن. ي. ۆەسەلوۆسكي. اققان جۇلدىز
ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعى بويىنشا (ارى قاراي ۋشج) جاريالانىپ وتىر، ت. 4, الماتى، 1968, 500-503بب. ءبىرىنشى رەت ءماتىن ن. ي. ۆەسەلوۆسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن جارىققا شىققان ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىندا جاريالاندى
(سپب، 1904, I III ب).
1 ... ء[ۋاليحانوۆ] ماقالالارى ... باسقا بىرەۋدىڭ قولىمەن قايتا كوشىرىلگەن ... - شوقاننىڭ قولجازبالارىن گ. ن. پوتانين، ك. ك. گۋتكوۆسكي، ي. ي. يبراگيموۆ جانە وزگە حاتشىلار كوشىرگەن.
2 ... ولاردىڭ ءبىرازىنىڭ ء[ۋاليحانوۆ ەڭبەكتەرىنىڭ] تۇپنۇسقاسىن تابۋ مۇمكىن بولمادى - ن. ي. ۆەسەلوۆسكي ك. ك. گۋتكوۆسكيدىڭ وتباسىندا ساقتالعان ماتەريالداردىڭ بارلىعىن الا العان جوق. ولارمەن تەك لەنينگرادتاعى عىلىم اكادەمياسى مۇراعاتىنا وتكىزىلگەننەن كەيىن تانىسۋ مۇمكىن بولدى (قاراڭىز: «ترۋدى ارحيۆا ان سسسر»، ۆىپ. I, ل.، 1933, سس. 15-158).
3 دجيددا - ساۋد ارابياسىنداعى قالا، قىزىل تەڭىزدەگى پورت، سول ارقىلى جىل سايىن ميلليونداعان مۇسىلمان ءار ەلدەن قاجىلىققا كەلەدى.
ا. ن. پىپين. شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ تۋرالى
ا. ا. پىپيننىڭ «يستوريا رۋسسكوي ەتنوگرافي» كىتابىنان (IV, 1892, سس. 397- 400) الىنعان ۇزىندىگە نەگىزدەلگەن ۋشج، ت. 4, 618 ب. ءماتىن بويىنشا جاريالانىپ وتىر.
1 گۋتكوۆسكي ... وعان [شوقانعا] قازاقتاردى باسقارۋ تۋرالى جازبا دايىنداۋدى تاپسىردى. - «ۇلى ءجۇز قازاقتارىن باسقارۋ تۋرالى» ماقالاداعى ەسكەرتپەنى قاراڭىز.
2 ... ونى جاساعان كوتەرىلىسشى ياكۋب بەك ەدى... - قوجا ءۋاليحان تورە مەن شىعىس تۇركىستانداعى جەتىشار مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىسى ياكۋب بەكتىڭ ەسىمى شاتاستىرىلعان. قاتەلىك ا. ا. پىپيننان ەمەس، بۇل جازبانى دايىنداعان گ. ن. پوتانيننەن كەتكەن. جالپى، ءۋاليحان تورە دە، ياكۋب بەك تە شىعىس تۇركىستاندا توڭكەرىس جاساعان جوق. ءبىرى - اۆانتيۋريست، ەكىنشى - حالىق كوتەرىلىسىن جەكە مۇددەسىنە پايدالانعان.
3 ... ول (شوقان)...1864 جىلى، 31 جاسىندا دۇنيە سالدى - سول كەزدەگى عالىمدارعا ورتاق قاتەلىك.
4 ونىڭ قولجازبالارى ءىز ءتۇسسىز جوعالىپ كەتتى - بۇل پىكىردى شوقاننىڭ قازاسىن ەستىگەننەن كەيىن ومبى تۇرمەسىنەن شىققان گ. ن. پوتانين مەن م. يادرينتسەۆ ايتقان. شوقان قولجازبالارىن ول دۇنيە سالعاننان كەيىن ك. ك. گۋتكوۆسكي پەتەربورعا اكەلگەن جانە قازان توڭكەرىسىنە دەيىن سونىڭ ۇيىندە ساقتالعان. 1920 جىلى ولاردى گۋتكوۆسكيدىڭ قىزى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇراعاتىنا وتكىزگەن.
پ. ي. نەبولسين. (ش. ءۋاليحانوۆ پەتەربوردا)
ۋشج ءماتىنى بويىنشا، ت. 4, 618-620 بب.، پ. ي. نەبولسيننىڭ «رۋسسكي ۆەستنيكتە» جاريالانعان «پۋتەشەستۆۋيۋششيە كيرگيزى» ماقالاسىنا نەگىزدەلىپ باسىلىپ وتىر، 1860, ت. XXIX, 42-43 بب.
1 ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ بايانداماسى Oرىس گەوگرافيالىق قوعامىندا 1860 ج، 4 مامىردا جاسالدى. («رۋسسكي ينۆاليد»، 1860, №95). ول ورىس، نەمىس جانە اعىلشىن باسىلىمدارىندا ءبىراز پىكىر تۋعىزدى. قاراڭىز: «سەۆەرنايا پچەلا»، 1860, №192; Archiv fur wissenschaftliche Kunde von Russland. Herausgegeben von Ermann. Bd. XIX. Berlin, 1860.
ي. ۆ. مۋشكەتوۆ. [شوقان ءۋاليحانوۆ
جانە ونىڭ گەولوگيالىق
كوللەكتسياسى]
ۋشج، ت. 4, 488-489 بب. ءماتىنى بويىنشا جاريالانىپ وتىر، ي. ۆ. مۋشكەتوۆتىڭ «تۋركەستان» كىتابىنان ت. 1, سپب، 1886, 171-172 بب. الىنعان.
1 ... ءۋاليحانوۆ... زاۋكى اسۋى ارقىلى شاتىركول جانىنان ءوتىپ قاشعارعا باردى. - بۇل قاتە مالىمەتتى كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر قايتالايدى. ال ءۋاليحانوۆ شاتىركول ارقىلى قايتار جولىندا عانا جۇرگەن (قاراڭىز: ۋشج، كۇندەلىك، 2 توم).
2 ونىڭ بىرنەشە ماقالالارى بار... - اڭگىمە رگقج جاريالانعان ماقالالار تۋرالى عانا بولىپ تۇر.
3 ... بۇل سيرەك كەزدەسەتىن كوللەكتسيا ساراپتالماي جاتىپ جوعالىپ كەتتى - شاماسى، ءۋاليحانوۆ قاشقاردان اكەلگەن، كەيىننەن گەرمانياعا عىلىمي زەرتتەۋ ءۇشىن جونەلتىلگەن تاۋ جىنىستارىنىڭ كوللەكتسياسى بولسا كەرەك (قاراڭىز: ۋشج، ت. 1, 396 ب.)
پ. پ. سەمەنوۆ تيان-شانسكي
جانە ا. ا. دوستوەۆسكي.
(ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاشقارعا
ساياحاتىنىڭ ماڭىزى جايلى)
ۋشج، ت. 4, 480-482 بب. بويىنشا جاريالانىپ وتىر، «يستوريا پولۋۆەكوۆوي دەياتەلنوستي يمپ. رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا. 1845-1895» كىتابىنان الىندى. ت. ءى، سپب، 1896, 275-276 بب.
1 ...1860 جىلى پەتەربورعا كەلدى. ول جەردە گەوگرافيالىق قوعامنىڭ مۇشەلىگىنە الىنىپ... - ناقتى ەمەس. شوقان وگق-نا 1857 جىلى مۇشە بولعان.
گ. ن. پوتانين. شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ
ۋشج، ت. 4, 567-573 بب. ءماتىن بويىنشا جاريالاندى، «سيبيرسكايا جيزن» گازەتىنەن الىنعان. 1903, №133
1 شىڭعىس ءۋاليۇلى ... دالا وكرۋگتارىنىڭ بىرىندە باسشى بولىپ تۇرعان - ياعني، قۇسمۇرىن دەپ وزگەرتىلگەن امانقاراعاي وكرۋگىنىڭ، كەيىننەن كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى بولدى.
2 پومەرانتسەۆ - پولكوۆنيك، سۋرەتشى، كادەت كورپۋسىنداعى بەينەلەۋ ءپانىنىڭ وقىتۋشىسى.
3 بۇل ماقالالار نەمىس تىلىندە بەرليندە ەرماننىڭ Archiv'ە باسىلدى. - اتالعان ماقالالار: «Ost-Turkestan oder die chinesische Provinz Nan-lu». Aus dem Reiseberichte der Stabs-capitans Walichanow. Archiv fur wissenschafttliche Kunde von Russland. Bd. XXI. Berlin, 1862, S. 605-636; «Zur Geschichte Ost-Turkestans. Der Aufstand in Kaschgar, im Jahre 1857.Aus dem Russischen von Walichanow»، Archiv Ermanns, 1862, Bd. XXII, S 71 82.
4 جيۋلەن نوەل ستانيسلاۆ (1799-1873) - فرانتسۋز شىعىستانۋشىسى، كوللەج دە فرانستىڭ قىتاي ءتىلى پروفەسسورى، قىتاي تاريحى مەن مادەنيەتى تۋرالى كوپتەگەن شىعارمالاردىڭ اۆتورى.
ن. م. يادرينتسەۆ. شوقان ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەستەلىك
تسگالي (ف. 159, د. 179, لل. 59-64) قولجازبالارى نەگىزىندە ۋشج، ت. 4, 573- 577 بب. ءماتىنى بويىنشا باسىلعان. العاش رەت ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ ن. ي. ۆەسەلوۆسكي رەداكتسياسىمەن شىققان شىعارمالارىندا جاريالانعان (سپب، 1904, 35 39 بب.).
1 ... وعان كىشكەنە كومەك قىلۋعا مۇمكىندىك تۋدى. - ن. م. يادرينتسەۆ شوقانعا قارجىلاي كومەكتەسىپ تۇرعان (قاراڭىز: شوقاننىڭ اكەسىنە جانە ا.ن.بەكەتوۆكە جازعان حاتتارى).
2 مەنىڭ ونىمەن تانىستىعىم سىبىردە دە جالعاستى... - ياعني، ولاردىڭ سانكت-پەتەربوردان ورالعاننان كەيىن (1862-1864 جج.).
3 سول ومبىدا... كارى شتات گەنەرالى بولدى... - اڭگىمە سول كەزدەرى ومبىدا قىزمەت ەتكەن گەنەرال لەيتەنانت ن. ۆولكوۆ تۋرالى بولىپ وتىر.
4 بۇنداي ۇسىنىستى گەنەرال گۋبەرناتورلاردىڭ بىرەۋى ايتسا كەرەك. - شوقانعا ەسكەرتكىش ورناتۋدى ۇيىمداستىرعان ك. پ. كاۋفمان مەن گ. ا. كولپاكوۆسكي بولاتىن.
د. جانە ر. ميچەلل.
ش. ش. ءۋاليحانوۆ، م. ي. ۆەنيۋكوۆ
جانە وزگە ورىس ساياحاتشىلارىنىڭ
ورتالىق ازيا تۋرالى
ەڭبەكتەرىنىڭ اعىلشىن تىلىندەگى
باسىلىمعا دايىنداعان العىسوزىنىڭ اۋدارماسى
ۋشج، ت. 4, 597-599 بب. ءماتىنى بويىنشا باسىلىپ وتىر، اعىلشىن تىلىندەگى: The Russians in سەntral Asia, their occupation of the Kirgiz Steppe and the of the Syr-Daria, their Political Relations of the Chinese Turkestan and Dzungaria. By Capt. Valikhanof, M. Veniucof, and other Russian Travellers. Translated from the Russian by John and Robert Michell. London, Edward Stanford, 6, Charing Cross, 1865 ج. ەڭبەگىنە كىرىسپەسىنىڭ اۋدارماسى.
1 قوقان حاندىعىندا ءالى ءىزى سۋىماعان ساياسي وقيعالارمەن بايلانىستى... - اڭگىمە گەنەرال چەرنياەۆتىڭ 1865 جىلى تاشكەنتتى العانى تۋرالى بولىپ وتىر.
2 سىرداريا شەبىنىڭ شىعىس ءسىبىر شەبىمەن قوسىلۋى... - شىن مانىندە مۇنداي اسكەري شەپ بولعان ەمەس. 1860-1866 جىلدارى سول جاق قانات تۋرالى اڭگىمە، ياعني ورىنبور شەبىمەن قازاقستاندى وڭتۇستىگىنەن شەڭبەرلەي اينالا وتىرىپ باتىس ءسىبىر شەبىمەن بىرىكتىرۋ تۋرالى بولدى. بۇل يدەيا اۋليەاتا، شىمكەنت جانە تاشكەنت قالالارىن العاننان كەيىن جۇزەگە استى.
3 ... گەنەرال يگناتەۆتىڭ حيۋا مەن بۇحارادا سوڭعى ميسسياسى 1858 جىلى ىسكە استى، بۇل شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارعا ساپار شەككەن جىلى بولدى. ەكى ساياحات تا پاتشالىق ساياساتتىڭ ورتاازيالىق شىعىستى رەسەيگە قوسۋ الدىنداعى بەلسەندىلىگىن تانىتادى.
[قازاناما]
«گەرمان كورولدىك گەوگرافيالىق قاۋىمداستىعى» (اۆتورى كورسەتىلمەدى) Mittheilungen aus Justus Perthes' Ceographischer Anstalt ... von Dr. A. Petermann»، 1867, S. 37 مەرزىمدىك باسىلىمدا جاريالانعان ءماتىننىڭ ورىسشا اۋدارماسى بويىنشا العاش رەت باسىلىپ وتىر. (قازانامانىڭ ورىسشا اۋدارماسىن جاساعان ۆ. ن. ناستيچ).
