ءبىز قايدا بارا جاتىرمىز؟ الەمدىك وركەنيەت دەگەن ۇلى كوشتىڭ قاي جەرىندەمىز؟ ەلىمىزدەدەموكراتيالىق جۇيە ورنادى ما؟ ورناي ما؟ قازاقستان عالىمدار وداعىنىڭ پرەزيدەنتى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اكادەميك، ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ورازالى سابدەنمەن اڭگىمەمىز وسى سۇراقتاردان باستالدى.

– ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، جىلدا وتەتىن دۇنيەجۇزىلىك داۆوس ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ عالامدىق باسەكەلەستىك كورسەتكىشتەرى بويىنشا ءبىزدىڭ جاعدايىمىزدىڭ مۇشكىل ەكەنىن كورۋگە بولادى، – دەيدى ورازالى سابدەنۇلى. – گلوبالدى باسەكەلەستىك يندەكسى بويىنشا قازاقستان 53-ءشى ورىندا تۇر. ال تەرەڭىرەك قاراساق، 2016-2017 جىلدارداعى كورسەتكىشتەر بويىنشا دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە باستاپقى ءبىلىم بەرۋدەن 94-ورىندا، قارجى جۇيەسىنەن 104-ورىندا، اسىرەسە بيزنەس، يننوۆاتسيالىق دامۋدان 97-ورىندامىز ت.ب. بۇل كەلەشەككە ءۇردىس بەرەتىن سالالاردان: عىلىم، ءبىلىم جانە جاڭا تەحنولوگيادان كوپ ارتتا قالىپ كەلەمىز.

قازىر دۇنيەجۇزىنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرى VI تەحنولوگيالىق ۋكلادتى (قالىپتى) قالىپتاستىرۋدا. ولار: نانو-بيوتەحنولوگيا، گەنينجەنەريا، ينفورماتسيالىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيا، عارىشتىق تەحنولوگيا. بۇل سالالاردا ءبىزدىڭ ۇلەسىمىز جوقتىڭ قاسى. جالپى، ءبىز تەحنولوگيالىق ۋكلادتان 50-60 جىل ارتتا قالىپ وتىرمىز. ءبىز تۇگىل، رەسەيدىڭ ءوزىنىڭ الەمدەگى ۇلەسى 2-3 پايىز عانا.

سوندا ءبىز قالاي دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلماقشىمىز؟

ارينە، قوسىلامىز، ەگەر باسقا مەملەكەتتەر وسى ۋاقىتتاردا ۇيىقتاپ جاتسا... باسقا ەلدەر دە الامان بايگەگە شىققانداي جارىس ۇستىندە بولادى عوي. قازىر بىزدەگى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە – وسى سالالاردى دامىتۋ. ول ءۇشىن، ءبىر جاعىنان، تەحنولوگيالار ترانسفەرت جولىن پايدالانىپ، ال، ەكىنشى جاعىنان، ءوزىمىزدىڭ عىلىمي-تەحنيكالىق پوتەنتسيالىمىزدى قولدانا وتىرىپ جاڭا زاۋىت، فابريكالار سالۋ قاجەت. «ءوزىمىز وندىرمەي، ءوزىمىز وسپەيمىز» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان ءجون. ارينە، ونداي جاعدايدا ۇلكەن ينۆەستيتسيا – قاراجات كەرەك، اسىرەسە عىلىم مەن تەحنيكانى قولداۋ ارقىلى يننوۆاتسيالىق پروتسەستەردى وندىرىسكە ەندىرۋ – كەزەك كۇتتىرمەيتىن مىندەت. سەبەبى جاڭا تەحنولوگياعا بايلانىستى عىلىمنىڭ باسىمدىلىعى دۇنيەجۇزىندە 4-5 جىلدا ءبىر وزگەرىپ تۇرادى. ءبىز وسى وزگەرىستەرگە ىلەسە وتىرىپ، باستاعان ءىستى ءوزىمىزدىڭ مەنتاليتەتىمىزگە، قازاقتىڭ ۇقىپتىلىعىنا، العىرلىعىنا، بىلىمدىلىگىنە ساي ەتىپ جاساۋىمىز كەرەك. «شەتەلدىك عالىمداردىڭ ايتقانى دۇرىس پا، جوق الدە بۇرىس پا؟» دەپ ءبىزدىڭ عالىمداردان سۇراپ جاتقان ادام بار ما؟

– بىزدە يندۋستريالدى-يننوۆاتسيالىق تالاي مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلداندى. وسىلاردىڭ ناتيجەلەرى قالاي؟

– وكىنىشكە قاراي، وتە ناشار. ەگەر كورسەتكىشتەرمەن سالىستىرساق، باعدارلامالار جارىم-جارتىلاي ىسكە اسۋدا. ۇكىمەتتىڭ پرەزيدەنتكە جازعان حاتىندا باعدارلامادا بەكىتىلگەن كورسەتكىشتەردى وزگەرتۋىن سۇراپ جازعان. مىسالى، بىزدە ءاربىر 100 كاسىپورىننىڭ تەك 7-8 پايىزى عانا يننوۆاتسيالىق قىزمەتپەن اينالىساتىن بولسا، شەتەلدە 60-70 پايىزعا دەيىن، ونىڭ ىشىندە گەرمانيادا – 82,5, شۆەتسيادا 75 پايىزدى قۇرايدى ەكەن. سوندىقتان جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ ارقىلى يننوۆاتسيانى كوتەرۋ كەرەك. بۇلاردى ءوندىرىس، ونەركاسىپ ورىندارى مەن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، جوعارى وقۋ ورىندارى بىرىگىپ جاساعانى ءجون. عىلىمنىڭ جەتىستىگىن ناقتى وندىرىسكە ەنگىزۋ تەتىكتەرى مەملەكەتىمىزدە ءالى دامىماعان.

– يننوۆاتسيانى كوتەرۋ ءۇشىن ينجەنەر مامانداردىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ قاجەت قوي...

– ارينە، ەكونوميكامىزدىڭ ينجەنەرلىك جۇيەسى ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋدى قاجەت ەتەدى، ويتكەنى يننوۆاتسيا – تەك عىلىمي قىزمەت ەمەس، سونىمەن قاتار كوبىنە ينجەنەرلىك سالا. امال نە، بىزدە وندىرىسكە ينجەنەرلەر دايارلاۋ سالاسى ارتتا قالدى. مەن 70-جىلداردىڭ باسىندا شىمكەنت قورعاسىن زاۋىتىندا اگلومەراتسيالىق، قورىتۋ تسەحتارىندا الدىمەن سلەسار، سوڭىنان ينجەنەر بولىپ ىستەدىم. سوندا پروتيۆوگاز كيىپ جۇمىس ىستەيتىنبىز. تسەحتا 6-رازريادى بار سلەسار ماماندىعى جاعىنان وتە جوعارى باعالاناتىن. قازىر مۇنداي مامانداردى ىزدەپ تابا المايسىڭ. ولاردى دايارلاۋ كەرەك-اق. وكىنىشتىسى، سول قازاقستاندا جوعارى تەحنولوگيادان قانشا ينجەنەر دايارلاۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيمىز. ال رەسەي جوعارى تەحنولوگيادان 600 مىڭ ينجەنەر مامان دايارلاۋ كەرەك ەكەنىن ەسەپتەپ ايتىپ وتىر، ىسكە دە كىرىستى. بۇل سالاداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ينجەنەرلەر دايارلاۋ دەڭگەيى بىزدە سىن كوتەرمەيدى. بۇرىنعىداي ستۋدەنتتەردى 1-2 جىل زاۋىتقا جىبەرىپ، تاجىريبەدەن وتكىزۋ ءىسى ءتىپتى توقتاعان. قازىر كاسىبي-تەحنيكالىق ءبىلىمنىڭ ازدىعىنان وندىرىستە ىستەيتىن ينجەنەر، شەبەر، بريگادير جەتىسپەيدى. باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا جولى، قازاق-قىتاي مۇناي-گاز قۇبىرلارى سياقتى حالىقارالىق جوبالاردا شەتەلدىكتەر ەمەس، نەگىزىنەن، قازاق مامان ينجەنەرلەرى، تەحنيكتەرى جۇمىس ىستەگەنى دۇرىس. ءبىزدىڭ ەل جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرمەي جانە ينفورماتسيالىق ءبىلىمىن كوتەرمەي، ءوندىرىستىڭ يننوۆاتسيالىق پارمەندىلىگىن دامىتا المايدى. كەرىسىنشە، عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەستى جانە ينتەللەكتۋالدىق دامۋدى تەجەيدى. ال الەم كوپ العا كەتىپ قالدى. ونى ەسكەرۋىمىز كەرەك. قازىرگى الەم – ينفورماتسيا: كومپيۋتەر، ادام، بيزنەس، زاڭدار، ساياسات، قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكا، قارجى، تەحنولوگيا، مادەنيەت ت.ب. بۇل – ادامزات دامۋىنىڭ ءبىر ساتىسى رەتىندە جاڭا ينفورماتسيالىق قوعام پايدا بولادى دەگەن ءسوز.

– يننوۆاتسيامەن قاتار، ءبىزدىڭ قاي سالادا العا شىعاتىن مۇمكىندىكتەرىمىز بار؟

– بۇگىندە ءبىز تۇركىتىلدەس ەلدەردىڭ باسىن قوسىپ، ولاردىڭ دامۋىنا سەرپىلىس بەرۋ ارقىلى ەڭ دامىعان ەلدەرمەن باسەكەگە ءتۇسۋىمىز كەرەك. شامامەن 2030-2040 جىلدارى دۇنيەجۇزىندە تۇركى الەمى ءوز ورنىن ويىپ تۇرىپ الۋى ءتيىس. ەگەر ءبىز مۇنى جاساي الماساق، وندا دامىعان ەلدەر ءبىزدى ءبولىپ-ءبولىپ، وركەنيەت جولىنان ىعىستىرىپ شىعارادى. تەك وسىلاي «امبيتسيالىق ماقساتتى» قويىپ شەشە بىلسەك، تۇركى الەمى دۇنيەجۇزىندە ەڭ بيىك دارەجەگە، باعاعا يە بولۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلەدە مەملەكەت باسشىلارى مەن عالىمداردىڭ ورنى وزگەشە. مەنىڭ ويىمشا، تۇركى الەمى ەلدەرىنە XXI عاسىردىڭ تسيۆيليزاتسيالىق پويىزىنىڭ سوڭعى ۆاگونىنا ءمىنۋ ءۇشىن بىزگە ۇدەمەلى دامۋدان باسقا جول جوق. ول ءۇشىن تۇركى ەلدەرىنىڭ باسىن قوساتىن ءبىر ينتەگراتسيالىق يدەيا كەرەك. ءبىز جاھاندانۋ پروتسەسىندە الەمدىك تسيۆيليزاتسيانى الىپ قاراساق، ونىڭ ىشىندە G8 مەملەكەتتەرىنىڭ دامىعان جولىن ەسكەرە كەلە، ءبىز ولارمەن ەكونوميكا، جاڭا تەحنولوگيا، ەكولوگيا، قاۋىپسىزدىك، عارىشتى يگەرۋ سالالارىنان باسەكەلەستىككە تۇسە المايمىز جانە ءبىز كوپ ارتتامىز. مىسالى، عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەستەن، تەحنولوگيالىق ۋكلادتاردى يگەرۋدەن، ونىڭ ىشىندە 6-تۋ يگەرۋدەن كوپ ارتتا قالدىق.
دامىعان مەملەكەتتەرمەن باسەكەلەستىككە ءتۇسىپ، الدا بولاتىن تۇركى الەمىنىڭ ءبىر-اق قانا جولى بار، ول– رۋحاني، تاريحي-مادەني قۇندىلىقتارىمىزدى جاڭعىرتۋ.

ءبىزدىڭ تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ءالى دە بولسا كوپتەگەن تاريحي، رۋحاني، ادەبي، ءتىل، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا جادىگەرلەرىن ساقتاپ كەلەدى. وعان قوسىمشا، ارحەولوگيالىق ىزدەنىستەردەن جاڭا كوپتەگەن تاريحي ەسكەرتكىشتەر، قازبا بايلىقتار تابىلۋدا. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل – ءبىزدىڭ گەنەتيكالىق تەگىمىز. ۋاقتىسىندا اتاتەگىمىز بۇكىل ازيا مەن ەۋروپا قۇرلىعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ۇلكەن يمپەريالىق جويقىن كۇشكە اينالدىرعان بولسا، ءبىز، ياعني تۇركى الەمى، XXI عاسىردا تاريحىمىزدى جانداندىرۋ ارقىلى الەمدىك تاريحقا ەكىنشى رەت تولىققاندى كىرۋىمىزگە ابدەن بولادى.

ول ءۇشىن جوعارىدا ايتىلعانداردى ەسكەرىپ، بارلىق كۇشتى ءبىر تۇركى الەمىنىڭ كىندىگىنە جيناۋ كەرەك. بۇعان اسىرەسە عالىمدار، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى بىلەك سىبانىپ تۇرىپ اتسالىسۋى كەرەك.

مەنىڭ ويىمشا، وسى يدەيانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن حالىقارالىق دەڭگەيدە، 200 ملن-نان استام ادام پوتەنتسيالى بار، بۇكىل تۇركى ەلدەرىنىڭ عالىمدارىنا جانە بيزنەس وكىلدەرىنە جۇكتەيتىن حالىقارالىق مەگاجوبا قاجەت. ول – «تۇركى الەمىنە رۋحاني سەرپىلىس بەرۋ» جوباسى.

بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋدىڭ قىسقاشا تەتىگىن ايتسام، ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركى ەلدەرىنىڭ ۇكىمەت باسشىلارى بۇل ماسەلەنى كونتسەپتۋالدى تالقىلاپ، عالىمدار مەن بيزنەس وكىلدەرى بىرىككەن جۇمىسشى توبىن قۇرىپ، ولارعا مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرۋ كەرەك. ءتيىستى گرانتتىق قارجىلاندىرۋ ارقىلى تەز ارادا وسى جوبانى دايىنداۋ ءۇشىن عىلىمي ىزدەنىستەر جۇرگىزۋ قاجەت.

بۇل جوباعا حالىقارالىق رەزونانس بەرۋ ءۇشىن تۇركى ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى «تۇركى الەمىنە رۋحاني سەرپىلىس بەرۋ» مەموراندۋمىن قابىلداپ، بەكىتكەنى ءجون. مۇنداي XXI عاسىرداعى تىڭ يدەياعا تۇركى الەمىنىڭ حالىقتارىنان قولداۋ العان ءجون.

– وسى ورايدا، قىتاي ليدەرى سي تسزينپين ۇلى جىبەك جولىندا ەكونوميكالىق بەلدەۋ قۇرۋ ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدى. وسى يدەياعا بايلانىستى ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان ۇلى جىبەك جولىندا قانداي ءىستى باستاعان ءجون بولار ەدى؟

– بۇل جوبانى قولداپ، پۋتين دە تالاي رەت ايتتى. بۇل ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ دە ەۋرازيالىق يدەياسىنىڭ اياسىندا. قىتاي، ارينە، بۇل يدەيانى ءىس جۇزىندە ءتورت-بەس تارماقپەن ىسكە اسىرۋدا. كەرەك بولسا، افريكادان دا جەر ساتىپ الۋدا ت.ب.

وسى ورايدا، تۇركىستاندى رۋحاني ورتالىققا اينالدىرۋ جوباسى ۇسىنىلعان بولاتىن. تۇركىتىلدەس حالىقتار قازاق جەرىندەگى تۇركىستاندى اتاجۇرت، رۋحاني استانامىز، ەكىنشى مەككە دەپ اعىلىپ كەلىپ، كيەلى مەكەنىنە تاعزىم ەتىپ جاتىر. ءبىز تۇركىستاننىڭ رۋحاني جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىن پايدالانا الماي كەلەمىز. بۇل ايماققا تەك تۋريستىك نىسان رەتىندە قاراۋ مۇلدەم دۇرىس ەمەس. تۇركى الەمىنىڭ تىرەگى، تالبەسىگى بولاتىنداي تاريحي تەرەڭدىگى بار تۇركىستان ايماعىن رۋحاني، ەكونوميكالىق، تەحنولوگيالىق دامىتۋ ارقىلى جاڭا بەلەسكە كوتەرۋگە بولادى.

وسى ورايدا، تۇركىستاندى رۋحاني استاناعا اينالدىرۋ ۇلتتىق يدەياسىن العا تارتپاقشىمىن. قىسقاشا ايتساق، بۇل مەگاجوبانىڭ اتى – «تۇركىستان ءوڭىرى» رۋحاني-جاڭا تەحنولوگيالىق كلاستەرىن قۇرۋ – قازاقستان قوعامىن ىزگىلەندىرۋ تۋرالى». مەگاجوبانىڭ نەگىزگى ماقساتى – تۇركىستاندى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى رۋحاني ورتالىققا (مەگاپوليسكە) اينالدىرۋ. ءبىز رۋحاني ەليتا قۇرماي، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز ەكىتالاي، ال ونىڭ نەگىزى – تۇركىستاندى رۋحاني دامىتۋ ارقىلى قازاقستاندى رۋحاني كوتەرۋ.
جوبا التى كلاستەردى قامتيدى: رۋحاني، تەحنولوگيالىق، جاڭا اۋىل، تۋريزم، لوگيستيكا جانە ينفراقۇرىلىم كلاستەرلەرى. جوبا 8 ملرد دوللاردان استام ينۆەستيتسيانى قاجەت ەتەدى.

– ارينە، 1,5 ملرد حالقى بار قىتايدىڭ ۇلكەن مۇمكىندىكتەرى بار. ال ءبىز از حالىقپىز. نە ىستەۋىمىز كەرەك؟

– ءبىز وتە از حالىقپىز، بىراق قازبا بايلىق جاعىنان دۇنيەجۇزىندە ەڭ باي ەلدەر قاتارىندامىز. باسەكەلەس بولۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ تەك جاڭا ءبىلىم، عىلىم، تەحنولوگيا، رۋحاني جاڭعىرتۋ ارقىلى مۇمكىندىگىمىز بار. وسىلاي جاساماساق، وندا شىعىستا قىتاي 1,5 ملرد-قا جۋىق، سولتۇستىكتە رەسەي 150 ملن، وڭتۇستىكتە وزبەك 33 ملن، ودان ءارى ءۇندىستان 1 ملرد-تان استام، جۇتىلىپ كەتەمىز بە دەگەن قاۋىپ تە بار. ۇلتتىق مۇددە، رۋحاني قۇندىلىقتار بارىنەن دە جوعارى تۇرۋى كەرەك.

مىسالى، رەسەي حالقىنىڭ ازايىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، جاڭا تۋعان بالاعا انا كاپيتالى رەتىندە 10 مىڭ دوللار بەرەدى. بەلورۋستار دا وسىلاي جاسادى. سانى از حالىق بىزگە نەگە وسىلاي جاساماسقا؟! وسى ورايدا، حالىق سانىن كوتەرۋ ماقساتىندا قازاقستاندا «دەموگرافيالىق قور» قۇرۋ كەرەك. حالىقتىڭ سانى ءوسۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان قوماقتى مولشەردە قاراجات ءبولىپ وتىرۋ كەرەك.
ەلىمىزدە قازاق حالقى بۇگىندە 70 پايىزعا جاقىن، ەگەر سانىمىزدى كوبەيتۋگە ەرەكشە ءمان بەرسەك، 2030 جىلدارى 90 پايىز بولادى دەگەن بولجام بار. وسىلاي شەشىلۋ ءۇشىن «قازاقستاندا 2030 جىلدارعا دەيىنگى مەملەكەتتىك دەموگرافيالىق باعدارلاما» قابىلداپ، ونى ءتيىستى قاراجات جانە باسقا دا رەسۋرستارمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.

– ەندى ساياساتقا كەلەيىك. پرەزيدەنت تۇبەگەيلى رەفورمالار جاساۋدى جىلدىڭ باسىندا ۇسىندى. ولار: بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىن تەپە-تەڭدىكتە ۇستاۋ، ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروبلەمالارعا كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەر ەنگىزۋ، قازاقستاندى رۋحاني جاڭعىرتۋ جانە ۇكىمەتكە 2025 جىلعا دەيىن قازاقستاندى ءۇشىنشى مودەرنيزاتسيالاۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ت.ب. وسى ورايدا، پرەزيدەنتتىڭ بۇدان ءبىراز جىل «ەكونوميكا – ءبىرىنشى، ساياسات پەن قالعاندارى ەكىنشى ورىندا» دەپ ايتقان قاعيداتىنا قالاي قارايسىز؟

– مەن بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن وسى ماسەلە كوتەرىلگەندە ءوز ەڭبەكتەرىمدە «ساياسات پەن ەكونوميكا قاتار ءجۇرۋى كەرەك» دەگەن بولاتىنمىن. جانە ءوز ماقالالارىمدا دەموكراتيالىق پروتسەستىڭ ءجۇرۋ جولدارى كورسەتىلگەن ەدى. بىراق تىندار قۇلاق بولمادى. بۇگىندە ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر.
وسى سۇراقتارىڭىزعا ءوز وي-تۇجىرىمدارىمدى ايتسام. جاڭا قوعام ينتەگرالدى يننوۆاتسيالىق قوعام بولماقشى. وسىنداي كۇردەلى وزگەرىستەردە بيلىك قوعامنىڭ بىلىكتى كۇشتەرىنە سۇيەنە بىلگەنى دۇرىس.

مەن كاسىبي مامان رەتىندە بيلىكتى سونى وزگەرىستەرگە بارۋعا شاقىرامىن. ەڭ الدىمەن بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنىڭ قۇزىرىن تەپە-تەڭ بولگەندە، حالىق ءبىلۋ كەرەك، ءبىز ءوزى قانداي قوعام ورناتۋدامىز، ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ نەگىزى ەتىپ قاي جۇيەنى الامىز؟ شىندىعىنا كەلسەك، دەموكراتيالىق قوعام ورناتامىز دەپ ءبىز ءبىر بيۋروكراتيالىق-وليگارحيالىق كاپيتاليزم جولىنا تۇسكەن سياقتىمىز. الدىمەن وسى تەرىس جولدان اقىلمەن شىعىپ الۋ قاجەت.

– وندا قالاي دەموكراتيالىق جۇيە ورناتامىز؟

– مەنىڭ ويىمشا، ءبىز الەمدىك وركەنيەتتىڭ اياسىندا ينتەگرالدى-يننوۆاتسيالىق قوعام ورناتۋىمىز كەرەك. مۇنداي ستراتەگيالىق ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، مەنىڭ ويىمشا، كونستيتۋتسيالىق رەفورمانى ەكى كەزەڭمەن جۇرگىزۋ كەرەك.
ءبىرىنشى كەزەڭ 2025 جىلعا دەيىن سوزىلۋى مۇمكىن. سەبەبى ەكونوميكالىق داعدارىس جالعاسادى، ال الەم ءبىراز جىلدار تولقۋدا بولادى. قاي ۋاقىتتا 6-تەحنولوگيالىق ۋكلادتىڭ (نانو-بيوتەحنولوگيا، اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيا، گەندى ينجەنەريا، عارىش تەحنولوگياسى) جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەسى جوعارى بولادى، سول ۋاقىتتاردا عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس قاتتى دامىپ، الەم ۇدەمەلى العا داميدى. مىنە، سول ۋاقىتتاردا بەلگىلى بولادى: ءبىز ءارى قاراي پارلامەنتتىك-پرەزيدەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىمەن جۇرەمىز بە، جوق الدە جاڭا جۇيەگە – تەك پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشەمىز بە؟ ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان قوعامى بيلىكتى باسقارۋ جۇيەسىنەن جاقىن ارادا ۇلكەن وزگەرىستى كۇتۋدە. وسى جاعداي كەلە قالعان ساتتە ابدىراپ قالماۋ ءۇشىن، تەرىس كۇشتەرگە جول بەرمەۋ ءۇشىن، قاراپايىم حالىقتى كۇيزەلتپەۋ ءۇشىن ءوزىمىز تەز ارادا سونى وزگەرىستەرگە بارۋىمىز قاجەت.

– ول ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟

– قازاقستاندا ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار جاساۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي قادامدار جاساۋ قاجەت. ەڭ الدىمەن سوتسياليستىك جوسپارلى ەكونوميكا مەن كاپيتاليستىك نارىق جۇيەسىنىڭ نەگىزىندە «2025 جىلعا دەيىن ساياسي رەفورمانىڭ باعدارلاماسىن» جانە 2025 جىلعا دەيىن ەكونوميكالىق رەفورمانىڭ قازاقستاندى دامىتۋداعى ستراتەگيالىق جوسپارىن جاساۋ.
سوسىن وسى ەكى تۇبەگەيلى ساياسي-ەكونوميكالىق باعدارلامالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋى ءۇشىن مەن جاڭا جوبا ۇسىنامىن. ونىڭ اتى: «مەملەكەتتى 4-تىك سپيرالمەن باسقارۋدىڭ جاڭا پاراديگماسى». ول مەملەكەت، عىلىم، بيزنەس جانە قوعامنىڭ ء(ۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسى سياقتى) ءبارى بىرىگىپ، قازاقستان دەگەن مەملەكەتتى ء(ۇيدى) جاڭاشا دامىتۋعا اتسالىسۋ. بۇل جوبا پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتكە، پارلامەنتكە ۋاقتىسىندا جىبەرىلدى جانە دە بۇل جوبا كىتاپشا بولىپ باسىلىپ شىقتى. جاقىندا الماتىدا وتكەن حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيانىڭ شەشىمىمەن بيلىككە ەكىنشى رەت جىبەرىلدى.
ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار قاتار ءجۇرۋى كەرەك، ەلىمىزدە دەموكراتيالىق پروتسەستەردى تەزدەتۋ قاجەت. مەملەكەتتىڭ ساياسي مۇددەسى، ماقساتى ناقتى، حالىققا سەنىمدى، بولجامدى بولۋى كەرەك. ول ءۇشىن تەز ارادا جاڭا، دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋ كەرەك. پارلامەنتكە ەل سەنىمىنە يە بولاتىن دەپۋتاتتار كەلۋى كەرەك. كوپپارتيالى پارلامەنتتىڭ 50 پايىزى پارتيالاردان، 50 پايىزى ءبىر مانداتتى ماجوريتارلىق وكرۋگتاردان ەلگە بەلگىلى مامان، قايراتكەرلەر سايلانسىن. دەپۋتاتتار قازىرگىدەي جەرگىلىكتى حالىق مۇددەسىنەن الىستاماۋى كەرەك. پارتيالاردىڭ پارلامەنتكە ءوتۋ مەجەسى 3-5 پايىزدان اسپاسىن. تۇبىندە ءبىز ۋنيتارلى مەملەكەت بولعاندىقتان دا، بىرپالاتالىق پارلامەنتكە ءوتۋىمىز قاجەت.

كوررۋپتسيامەن اياۋسىز كۇرەس، بارلىق دەڭگەيدە مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىن 20-30 پايىزعا قىسقارتۋ، جىلدا ميللياردتاپ يگەرىلمەي جاتقان مەملەكەتتىك شىعىنداردى 15-20 پايىزعا قىسقارتىپ، ۇنەمدەلگەن قاراجاتتى الەۋمەتتىك سالاعا، حالىققا سالۋ.

قارجى-سالىق جۇيەسىن جاڭاشا رەتتەۋ، بايلارعا سالىقتى ەسەلەپ كوبەيتىپ، ال كىشى كاسىپكە سالىقتى جەڭىلدەتۋ. كىشى كاسىپتى ەكونوميكانىڭ وزەگى ەتۋ ارقىلى ورتا تاپتى دايىنداۋ مەملەكەتتى كۇشەيتەدى.

كەنجەلەپ قالعان رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز، مادەنيەت، مورالىمىزدى جانداندىرۋ. كورىنبەي قالعان، ەلەنبەي جۇرگەن تۇلعا-تالانتتارىمىزدىڭ بەتىن اشۋ كەرەك. ۇلتتى وياتاتىن تۇلعالارىن، زيالىلارىن، عالىمدارىن حالىق كورمەي قالدى. ونداي زيالىلارى جوق حالىق – پىسپەگەن حالىق، تۇبەگەيلى رەفورمالارعا دايار بولماۋى مۇمكىن. بىراق بارمىز دەپ ويلايمىن، تەك شىعارا بىلۋدە.

ءدال قازىر وتە قاجەت دەپ قارجىنىڭ ۇلتتىق ىشكى ونىمگە شاققاندا 2 پايىزىن عىلىمعا، 6 پايىزىن بىلىمگە، 6 پايىزىن دەنساۋلىققا، 4 پايىزىن مادەنيەتكە سالۋ كەرەك. سوندا عانا يننوۆاتسيالىق دامۋ ارقىلى جاڭا بىلىممەن اقىلدى حالىق بولىپ باسەكەلەستىككە تۇسە الامىز. مۇنى جاساماساق، ءتىپتى قالىپ قويامىز.

ۇلتتىق قوعامدىق-باقىلاۋ پالاتاسىن قۇرۋ تۋرالى ارنايى زاڭ قابىلداپ، بارلىق دەڭگەيدە قوعامدىق باقىلاۋدى كۇشەيتۋ قاجەت.

حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولىپ، رەسپۋبليكامىزدا حالىق بىرلىگىن ساقتاپ، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قوعامدىق جانە ساياسي دامۋدا ۇلتتىق مۇددەلەردى انىقتاپ، ءتۇرلى ساياسي پارتيالار اراسىندا ۇلتتىق كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك.

وسىلار قولعا الىنعان كەزدە عانا بىزدە حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءال-اۋقاتى ارتىپ، الەمدىك وركەنيەتتە باسەكەگە قابىلەتتى بولا الاتىن ەكونوميكا قۇرۋ ارقىلى تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسۋ بولادى جانە دە بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى، اتا-بابامىز اماناتتاپ قالدىرعان پارىزىمىزدى ادال وتكەرگەن بولار ەدىك. جوبا اۆتورى رەتىندە وسى يدەيالارعا بەيجاي قاراماي، ەلىمىزدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن، وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن جاسالىپ جاتقان دۇنيەنى بىرلەسىپ ىسكە اسىرۋعا شاقىرامىن.

– ءسىز قازاقستان ءۇشىن وتە تۇبەگەيلى رەفورمانى ۇسىنىپ وتىرسىز. بيلىك وسىعان بارا قويادى دەگەنگە كۇمان كوپ...

– مەنىڭ دە كۇمانىم بار. ەگەمەندىك العان 1990 جىلدان باستاپ 2017 جىلعا دەيىن پرەزيدەنت پەن ۇكىمەتكە 30-دان استام ۇسىنىسحاتتار جىبەردىم. ونىڭ ءبىر بولىگى ىسكە اسىرىلدى، ال ەكىنشى بولىگى ءوز كەزەگىن كۇتۋدە. بىراق قازىرگى زامان باسقا. الەم كۇرت وزگەرۋدە. كەيدە ەرتەڭ نە بولارىن بولجاۋ قيىن. ءححى عاسىردىڭ «ۆىزوۆىنا» جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن ءبىز الەۋمەتتىك كاپيتال جيناۋىمىز كەرەك. بۇعان كوزى اشىق، كوپ وقىعان، دۇنيەجۇزىلىك وركەنيەتتىڭ دامۋىن ىزدەنگەن جاستارىمىزدىڭ شىعىپ، ءوز جاۋابىن بەرەر دەگەن سەنىمدەمىن.

– اشىق اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت.

اڭگىمەلەسكەن ورالحان ءداۋىت

جاس الاش №54 (16240)   6 شىلدە، بەيسەنبى 2017