كورنەكتى ەتنوگراف-عالىم، ساياحاتشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايدا كورمە اشىلدى. سالتاناتقا قاتىسۋشىلار «شوقان ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى شىعارمالار» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن ەكى تومدىق جانە قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەتى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى شوتا ءۋاليحاننىڭ «ناش چوكان» (قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە) كىتاپتارى تۇساۋكەسەرىنىڭ كۋاسى بولدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، ەجەلگى قۇسمۇرىن وكرۋگىنە قاراستى ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ بەل بالاسى، ورتا ءجۇز رۋىنان شىققان ءۋالي حاننىڭ (1781-1821) نەمەرەسى، قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى، كورنەكتى ساياحاتشى شوقان 1835 جىلى تۋعان. شوقاننىڭ بالالىق شاعى وسى ايماقتاعى قۇسمۇرىن جانە سىرىمبەت قونىستارىندا وتكەن. ءداستۇرلى دالا مەكتەبىنەن ءتالىم-تاربيە العان شوقان ءۋاليحانوۆ 18 جاسىندا، دالىرەك ايتقاندا، 1847-1853 جىلدارى ارالىعىندا ومبىداعى ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا ءبىلىم الىپ، ونى «ارميا كاۆالەرياسى» بويىنشا ۇزدىك بىتىرەدى. ارادا ەكى جىلدان سوڭ ول باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ح.گاسفوردتىڭ ورتالىق قازاقستانعا، جەتىسۋ مەن تارباعاتايعا جاساعان اسكەري-ينسپەكتسيالىق ساپارىنا قاتىسادى. ال 1856 جىلى پولكوۆنيك م.م.حامەنتوۆسكيدىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا ىستىقكول مەن الاتاۋ قىرعىزدارىنا، ودان ءارى قىتايدىڭ قۇلجا قالاسى ايماعىنا ساپار شەگەدى.

كورنەكتى ەتنوگراف-عالىم، ساياحاتشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا 175 جىل تولۋىنا وراي مەملەكەتتىك ورتالىق مۇراجايدا كورمە اشىلدى. سالتاناتقا قاتىسۋشىلار «شوقان ءۋاليحانوۆ. تاڭدامالى شىعارمالار» دەگەن اتپەن جارىق كورگەن ەكى تومدىق جانە قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەتى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى شوتا ءۋاليحاننىڭ «ناش چوكان» (قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە) كىتاپتارى تۇساۋكەسەرىنىڭ كۋاسى بولدى. عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، ەجەلگى قۇسمۇرىن وكرۋگىنە قاراستى ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنىڭ اعا سۇلتانى شىڭعىس ءۋاليحانوۆتىڭ بەل بالاسى، ورتا ءجۇز رۋىنان شىققان ءۋالي حاننىڭ (1781-1821) نەمەرەسى، قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى، كورنەكتى ساياحاتشى شوقان 1835 جىلى تۋعان. شوقاننىڭ بالالىق شاعى وسى ايماقتاعى قۇسمۇرىن جانە سىرىمبەت قونىستارىندا وتكەن. ءداستۇرلى دالا مەكتەبىنەن ءتالىم-تاربيە العان شوقان ءۋاليحانوۆ 18 جاسىندا، دالىرەك ايتقاندا، 1847-1853 جىلدارى ارالىعىندا ومبىداعى ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا ءبىلىم الىپ، ونى «ارميا كاۆالەرياسى» بويىنشا ۇزدىك بىتىرەدى. ارادا ەكى جىلدان سوڭ ول باتىس ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى گ.ح.گاسفوردتىڭ ورتالىق قازاقستانعا، جەتىسۋ مەن تارباعاتايعا جاساعان اسكەري-ينسپەكتسيالىق ساپارىنا قاتىسادى. ال 1856 جىلى پولكوۆنيك م.م.حامەنتوۆسكيدىڭ جەتەكشىلىگىمەن ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديتسيانىڭ قۇرامىندا ىستىقكول مەن الاتاۋ قىرعىزدارىنا، ودان ءارى قىتايدىڭ قۇلجا قالاسى ايماعىنا ساپار شەگەدى. بولاشاق عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ وسى ساياحات-ساپارى نەگىزىندە ورتالىق ازيانىڭ تاريحى، گەوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسى جونىندە اسا قۇندى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ قالدىرعان. ەۋروپالىقتار تۇبەگەيلى زەرتتەي الماعان قىتاي ءوڭىرىن تەرەڭ زەرتتەپ، اسا قۇندى ءارى باعالى دەرەكتەر جيناعانى جانە وتە ماڭىزدى جاڭالىقتار اشقانى ءۇشىن عالىم-ساياحاتشى شوقان شىڭعىسۇلى ۋاليحانوۆقا شتابس-روتميستر شەنى اتاعى بەرىلىپ، وردەنمەن ماراپاتتالادى.
ول 1859-1861 جىلدارى پەتەربوردا جۇمىس جاساپ، 1857 جىلى يمپەراتورلىق ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدانادى. ودان كەيىنىرەك سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ازيالىق دەپارتامەنتىندە جاۋاپتى قىزمەت اتقاردى. 1861 جىلدىڭ ورتا شەنىنە قاراي شوقان قازاق دالاسىنا قايتىپ ورالىپ، ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىن بۇرىنعى ۆەرنىي - قازىرگى الماتى قالاسىندا وتكىزدى. ال 1864 جىلى قازىرگى تالدىقورعان وبلىسىنداعى التىنەمەل جوتاسىنىڭ كوشەن-توعان شاتقالىنىڭ كورىكتى باۋرايىن مەكەندەگەن الاتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى تەزەك نۇرالىۇلىنىڭ اۋىلىنا كوشىپ بارادى. كورنەكتى عالىم ءھام ساياحاتتانۋشى شوقان ءۋاليحانوۆ 1865 جىلى وسى اۋىلدا دۇنيە سالدى. عۇمىرى قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا بولعانىمەن قازاقتىڭ تاماشا عالىمى شوقان ءۋاليحانوۆ سوڭىنا اققان جۇلدىزداي ماڭگى وشپەس ءىز قالدىرىپ كەتتى.
ساياحاتشى-عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ وقىرمانعا جول تارتقان تاڭدامالى قوس تومدىعىندا زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن تاريحي جازبالارى ورىن العان. اتاپ ايتقاندا، شوقاننىڭ «كوشپەندى قىرعىزدار تۋرالى»، «قۇلجا مەن شاۋەشەكتەگى ساۋدا تۋرالى»، «قىتاي ەلىنىڭ باتىس ولكەسى جانە قۇلجا قالاسى»، قوقان حاندىعى تۋرالى»، «قىرعىز-قايساق زيراتتارى تۋرالى»، «وراقتىڭ اندەرى»، «ابىلاي تۋرالى اندەر حاقىندا» دەگەن ءتارىزدى جازبا-زەرتتەۋلەرىمەن كەڭىنەن تانىسۋعا بولادى. ال كورمەگە شوقاننىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى، جازعان حاتتارى، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانعان جەكە زاتتارى ت.ب. قويىلعان. قالاي دەسەك تە، قوس تومدىق پەن كورمە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ كوپشىلىككە جۇمباق ءومىرى مەن ونىڭ عالىمدىق جولىنان تەرەڭ سىر شەرتىپ، ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىنى انىق.

جومارت مولداحمەتۇلى