نە ءوزiڭنiڭ ازاماتتىق ار-نامىسىڭدى اياققا تاپتاپ، بيلiككە جاعىنۋ، وسىلايشا بiرشاما ماتەريالدىق بايلىققا قول جەتكiزۋ، نە ابىرويىڭدى ساقتاۋ، بiراق دالادا جالاڭاياق قالۋ

تاياۋدا «قازاق جۋرناليستەرi كلۋبىنىڭ» كەزەكتi وتىرىسى ءوتتi. قوناققا ەلiمiزدiڭ كورنەكتi اقىنى تەمiرحان مەدەتبەك كەلدi. ونەرi مەن وي-پiكiرi ازاتتىققا تۇنعان اقىن قازاق جۋرناليستەرiمەن قوعامداعى كوپتەگەن كۇردەلi ماسەلەلەر توڭiرەگiندە وي ءبولiستi. قازاقستانداعى زيالى قاۋىم مەن بيلiك اراسىنداعى الشاقتىقپەن قاتار، اۋىزجالاسقان سىبايلاستىق تۋرالى، اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ قازiرگi حال-احۋالى جا­يىندا ءسوز قوزعاعان تەمiرحان مىرزا قو­عام­دىق-ساياسي تاقىرىپتاردا دا وزiنiڭ پiكiرiن بiلدiردi.

«قوعامدا شەشiمi تابىلماي وتىرعان ۇلتتىق مۇددە، مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسi سىندى ماڭىزدى پروبلەمالار كوپ-اق! اۋىل ماسەلەسiن، حالىقتىڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايىن، بۇگiنگi بي­لiك­­تiڭ اۆتوريتارلى سيپاتىن ايتۋعا بولادى. ءمۇيiزi قاراعايداي اقىن-جازۋشىلارىمىز وسىنىڭ ءبارiن شەشiپ تاستا­عان­داي، ءوزارا داۋدى نەگە باس­تادى؟ الدە جازۋشىلار وداعىنان باسقا تاقىرىپ قالعان جوق پا؟» - دەگەن مودەراتور جانبولات مامايدىڭ العاشقى سۇراعىنا تەمiرحان مەدەتبەك مىناداي جاۋاپ ايتتى:

نە ءوزiڭنiڭ ازاماتتىق ار-نامىسىڭدى اياققا تاپتاپ، بيلiككە جاعىنۋ، وسىلايشا بiرشاما ماتەريالدىق بايلىققا قول جەتكiزۋ، نە ابىرويىڭدى ساقتاۋ، بiراق دالادا جالاڭاياق قالۋ

تاياۋدا «قازاق جۋرناليستەرi كلۋبىنىڭ» كەزەكتi وتىرىسى ءوتتi. قوناققا ەلiمiزدiڭ كورنەكتi اقىنى تەمiرحان مەدەتبەك كەلدi. ونەرi مەن وي-پiكiرi ازاتتىققا تۇنعان اقىن قازاق جۋرناليستەرiمەن قوعامداعى كوپتەگەن كۇردەلi ماسەلەلەر توڭiرەگiندە وي ءبولiستi. قازاقستانداعى زيالى قاۋىم مەن بيلiك اراسىنداعى الشاقتىقپەن قاتار، اۋىزجالاسقان سىبايلاستىق تۋرالى، اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ قازiرگi حال-احۋالى جا­يىندا ءسوز قوزعاعان تەمiرحان مىرزا قو­عام­دىق-ساياسي تاقىرىپتاردا دا وزiنiڭ پiكiرiن بiلدiردi.

«قوعامدا شەشiمi تابىلماي وتىرعان ۇلتتىق مۇددە، مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسi سىندى ماڭىزدى پروبلەمالار كوپ-اق! اۋىل ماسەلەسiن، حالىقتىڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق جاعدايىن، بۇگiنگi بي­لiك­­تiڭ اۆتوريتارلى سيپاتىن ايتۋعا بولادى. ءمۇيiزi قاراعايداي اقىن-جازۋشىلارىمىز وسىنىڭ ءبارiن شەشiپ تاستا­عان­داي، ءوزارا داۋدى نەگە باس­تادى؟ الدە جازۋشىلار وداعىنان باسقا تاقىرىپ قالعان جوق پا؟» - دەگەن مودەراتور جانبولات مامايدىڭ العاشقى سۇراعىنا تەمiرحان مەدەتبەك مىناداي جاۋاپ ايتتى:

- «حالىققا پايداسى تيەتiن كوپتەگەن شارۋالارمەن اينالىسۋدان گورi, ۇساق-تۇيەك جۇمىستارمەن شەكتەلدiڭدەر» دەپ وتىرعان ءسوزiڭنiڭ توركiنiن ءتۇسiندiم. وسىندا كەلەرiمنiڭ الدىندا وسى سۇراقتىڭ الدىمنان شىعاتىنىن دا بiلدiم. جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتىڭ ەڭ وزىق ۇلگiسiن تانىتىپ ءجۇر­گەن قازاقستاندا ەندi تومەن­دەگi باسشىلار وزدەرi­نiڭ قاراماعىنداعىلاردىڭ قۇل­دىق پسيحولوگياسىنا «شا­بۋىل» جاساي باستادى دەۋگە بولادى. بiزدە «ۇلت كوشباسشىسى» دەگەن اتاقتى يەلەنگەن بiر «تابىنۋشىمىز» بار ەمەس پە؟ ەندi سونىڭ ارتىن الىپ، كەز كەلگەن مەكەمە باس­­شىسىن دا توبەمiزگە كوتە­رiپ، كوسەمگە پارا-پار ەتە بەرسەك، نەمiز قالماق؟ قولدان كوسەم جاساۋ مەن جالباقتاۋدىڭ دا ءجونi بار ەمەس پە؟ مەن بۇرىن جازۋشىلار وداعىنداعى جاعداي تۋرالى كوپ ايتقام. بiراق ودان ەشقانداي ناتيجە شىققان جوق. سودان كەيiن مەن بۇل اڭگiمەگە بۇدان بىلاي ارالاسپاي-اق قويايىن دەپ شەشكەن ەم. بiراق جاقىندا وتكەن كونفەرەنتسيادا قابىلدانعان جارعى مەن ونىمەن وزدەرiنiڭ كەلiسپەيتiن­دiكتەرiن بiلدiرگەن م.شاحانوۆ، د.يسابەكوۆ، ت.ابدiكوۆ­تەردiڭ قارسىلىقتارىنا وراي جازىلعان نۇرلان ورازاليننiڭ "اقيقاتتى بۇرمالاۋ - ارعا سىن" دەگەن ماقالاسىن وقى­عاننان كەيiن ۇندەمەي قالۋدى وزiمە كۇنا سانادىم. ويتكەنi, نۇرلاننىڭ الگi ءۇش جازۋشىعا كiنا ارتىپ، ولاردىڭ ارىنا سالماق سالا سويلەۋi تiپتi ورىنسىز بولىپ كورiندi

اپىر-اۋ، بولاشاقتا «قۇر­مەتتi توراعا» كiمنiڭ بولاتىنى جارعىدا تايعا تاڭبا باسقانداي كورiنiپ تۇر عوي. نۇرلان ونىڭ نەسiنە شاپشيدى؟ بۇرىن توراعا بولعان كوزi تiرi ەكi-اق ادام بار. بiرi - ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ەكiن­شiسi - نۇرلان ورازالين. ولجاس­تى بايلاپ اكەلسەڭ دە قۇرمەتتi توراعا بولمايدى. ياعني بولاشاق قۇر­مەتتi توراعا نۇرلاننىڭ ءوزi بولادى دەگەن ءسوز. ول وزiنە الدىن الا ورىن دايىنداپ وتىر. ورىن بولعاندا قانداي! قۇرمەتتi توراعا! ۆەتو قويۋ قۇقىعىنا يە! ول - وداق مۇلكiن قاداعالاپ، ونىڭ قارجىسىن باقىلاپ وتىرادى. سوندا جازۋشىلار سايلاعان توراعاعا نە قالادى؟ ول تەك ۇيىمداستىرۋ جۇمىسى مەن كادر ماسەلەسiمەن عانا اينالىسپاق. ۇيىمداستىرۋ جۇمىسى دەگەنi­مiز، قايتىس بولعان اقىن-جازۋشىلاردى شىعارىپ سالۋ، ادەبي سەكتورلاردىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋ، مەرەي تويلار وتكiزۋ. ال كادر ماسەلەسi دەگەنiمiز، قاتارداعى ادەبي قىزمەتكەرلەرمەن جۇمىس iستەۋ. ورىنباسارلار قۇرىلتايدا سايلانىپ كەتەدi. سونىمەن جاڭا سايلان­عان توراعا وداق مۇلكiن قاداعالاپ، ونىڭ قارجىسىن باقىلاپ وتىراتىن قۇرمەتتi توراعانىڭ الدىندا قۇرداي جورعالاپ جۇرەتiن قولبالاعا اينالادى. بۇل - ونى قورلاۋ عوي. ءويت­كەنi قارجى قۇرمەتتi توراعانىڭ باقىلاۋىندا. ال قارجى كiمنiڭ قولىندا بولسا، سول - بيلەۋشi. بۇل - ەجەلدەن كەلە جاتقان زاڭدىلىق. سونىمەن بiرگە بۇل جارعىدا، بiردەن ايتايىق، بولاشاق قۇر­مەت­تi توراعانىڭ جەكە باسىنىڭ قارجىلىق مۇددەسi بار ەكەنi ايدان انىق كورiنiپ تۇر. جارعىنى قابىلداعان جازۋشىلاردىڭ وسىنى بايقاماعانى مەنi تاڭ­عالدىرادى. ول قانداي قارجىلىق مۇددە؟ مۇنى ەندi ارنايى كوميسسيا قۇرىپ تەكسەرتۋ كەرەك. ن.ورازالين بۇل جارعىنىڭ ارعى استارىندا نە جاتقانىن بiلiپ قويعان جازۋشىلاردى كiنالاپ "اقيقاتتى بۇرمالاۋ - ارعا سىن" دەپ ماقالا جازىپتى. ارiپتەس­تەرiنە مۇنداي اۋىر ءسوز ايتپاس بۇرىن نۇرلان، ەڭ الدىمەن، ءوزiنiڭ ار- وجدانىنا ءۇڭiلiپ الۋ كەرەك ەدi. وداقتى ون بەس جىل باسقاردى. ادامدا قاناعات، شۇكiرشiلiك بولۋ كەرەك ەمەس پە؟! ءالi دە سول ماشينا مiنiپ، ايلىق الىپ، كابينەتكە يە بوپ وتىرا بەرگiسi كەلەدi. ارلى ادام، ۇياتى بار ادام ءوزiنiڭ ءاربiر iسiنە جاۋاپكەرشiلiكپەن قارايدى. نۇرلان ورازالين، ەكi ءسوزiنiڭ بiرiندە، كەزiندە مەن جازۋشىلار وداعىن تالان-تاراجدان امان الىپ قالدىم دەپ ءسوي­لەيدi. سولاي-اق بولسىن دەيiك. بiراق ول ءوزi توراعا بولعاننان كەيiنگi بىلىق-شىلىقتارعا كiم جاۋاپ بەرەدi? مىسال ما؟ ايتايىن. الماتى قالاسىنىڭ بۇ­رىن­عى اكiمi ۆ.حراپۋنوۆ "باراحولكادان" جازۋشىلار وداعىنا جەر بەردi. ول جەردi جازۋشىلار وداعى "اياگوز" دەگەن كوتەرمە بازارعا جالعا بەردi. ونىمەن بiز كەلiسiمشارتقا وتىردىق. ونى ماقۇلداپ وداق حاتشىلارى رەتiندە قالاۋبەك تۇرسىنقۇلوۆ ەكەۋمiز قول قويدىق. نۇرلاننىڭ ءوزi ونى گازەتتەر ارقىلى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتتi. ول كەلiسiم-شارت بويىنشا "اياگوز" كوتەرمە بازارى شىعارماشىلىق ءۇيiن جوندەۋگە، زەينەتكەرلەر مەن جاستارعا ماتەريالدىق كومەك بەرiپ تۇرۋعا مiندەتتi بولاتىن. راس، ول بازار ءاپ دەگەندە وداققا ەكi-ءۇش كولiك ساتىپ الىپ بەردi. سونان كەيiن جوق بولدى. كەلiسiم شارت تا جوق، بازار دا جوق، جەر دە جوق. ايتا بەرسەك، سۇراق كوپ. شىعارماشىلىق ءۇيدiڭ بۇگiنگi قوجاسى كiم؟ بەلگi­سiز. ەگەر ونى جالعا بەرگەن بولسا ودان قانداي كiرiس ءتۇسiپ جاتىر؟ بەلگiسiز. ون بەس گەكتار الما باعىنىڭ تاعدىرى نە بولدى؟ بەلگiسiز. تiزە بەرسەك، ماسەلە شاش ەتەكتەن. وسىنى كورە، بiلە تۇرا، قالاي ۇندەمەي قالماقپىز؟!».

اقىننىڭ اقتارىلا ايتقان اقيقاتىنىڭ استارىنا ۇڭiلگەن تiلشiلەر جان-جاقتان سۇراقتى جاۋدىردى. قازاقتىڭ ونەرi مەن رۋحاني سالاسىنداعى حال-احۋال­عا بايلانىستى ويىن « ...ءالi دە بولسا، مادەنيەتiمiز بەن ادە­بيە­­تiمiز دامىپ، كەلەر ۇرپاققا قىمبات امانات قالدىراتىن شىعارمىز دەگەن ءۇمiتiم بار. الايدا الدىنا جان سالمايتىن جاعىمپازداردىڭ لەگiن كورگەندە، ەرتەڭiمنەن قاتتى قورقامىن. ونەر، ادەبيەت، مادەنيەت ءۇشiن دەپ قارجى بولiنۋدەي ءبولiنiپ جاتىر-اق. وكiنiشكە قاراي، سول اقشالار ۇستاعاننىڭ قولىندا، تiستەگەننiڭ اۋزىندا كەتۋدە. مiنە، سوندىقتان دا مادەنيەت سالاسىنىڭ كەنجەلەپ، كەيiن قالىپ وتىرعانى» دەپ ءتۇيiن­دەدi. سونىمەن قاتار، اقىن-جازۋشىلاردىڭ جاعىمپازدىعى تۋرالى دا ءسوز بولدى. «ءوزiڭiز «التىن­كوپiرلiك» اتاعان مارالتاي پرەزيدەنتكە ارناپ تۇتاس پوەما ارنادى. بۇعان قالاي قارايسىز؟» دەگەن جۋرناليستiڭ ساۋالىنا ت.مەدەتبەك بىلاي دەدi: «كەزiن­دە مارالتايدى جوعارى باعالاعانىم راس. اشىعىن ايتقاندا، ودان مۇندايدى كۇتپەپ ەدiم. پوەماسى تۋرالى ەستiدiم. ادۋىندى، دارىندى اقىننىڭ سونشا تومەندەۋiنە بولا ما؟ ماسقارا! مارالتايدان ونداي شىعادى دەسە، ەشۋاقىتتا سەنبەس ەدiم. ەكiنشi جاعىنان، بۇل مارالتايعا عانا ءتان دەرت ەمەس. مەملە­كەتتiك سىيلىق، اتاق-ابىروي الۋ ءۇشiن اقىن-جازۋشىلارعا قويىلاتىن نەگiزگi تالاپ - «ەلباسىن» ماداقتاۋ. ولاي ەتپەسەڭ، ۇكiمەت سەنi باعالامايدى. سوندا ولار قايتپەك؟ قازiرگi قالامگەرلەر­دiڭ الدىندا ەكi جول تۇر: نە ءوزiڭنiڭ ازاماتتىق ار-نامىسىڭدى اياققا تاپتاپ، بيلiككە جاعىنۋ، وسىلايشا بiر­شا­ما ماتەريالدىق بايلىققا قول جەتكiزۋ، نە ابىرويىڭدى ساقتاۋ، بiراق دالادا جالاڭاياق قالۋ. باسقا جول جوق».

قازاقستاننىڭ ساياسي جاعدايىنا بايلانىستى دا اقىننىڭ ايتارى از بولمادى. «وركەنيەت­تi ەلدiڭ بiردە-بiرەۋiندە تiل ءمار­تەبەسi تۋرالى پروبلەما جوق. ءسiرا، جەر پلانەتاسى بويىنشا تەك قانا قازاقستان دەگەن جالعىز مەملەكەت قانا شىعار، جيىرما جىل بويى تiلiن تۇعىرىنا قوندىرا الماعان! وسىدان بiر جىل بۇرىن م.شاحانوۆتىڭ باستاماسىمەن وتكiزiلگەن مەملەكەت­تiك تiلگە ارنالعان iس-شاراعا الماتىداعى ەڭ ۇلكەن سارايدا ادام لەگi كوپ جينالعان ەدi. بيىل شە؟ 200 ادام كەلدi. 10 شاقتى اقىن-جازۋشى قاتىستى. بiردە-بiر پارتيانىڭ جەتەكشiسi جوق! ال بۇلاي بولا بەرسە، كەلەر جىلدارى نە بولماق؟ سۇمدىق ەمەس پە؟!».

ت.مەدەتبەك مەمسىيلىققا اقىن-جازۋشىلاردىڭ نەگە سونشا تالاسقانىن تۇسiنبەيدi. ال وسى سىيلىقتى ولiلەر مەن تiرiلەر اراسىندا الالاپ بەردi دەپ داۋ شىعارعاندار ءۇشiن وكiنiشiن دە جاسىرمادى. قازاق ونەرiنە زور ۇلەس قوسقان ءشامشi, جۇمەكەن سياقتى تارلاندارمەن تالاسۋدى ارتىق سانايتىن مەدەتبەك جالپى اتاق-ماراپاتاردىڭ ورىنسىز بەرiلەتiندiگiن دە ايتتى. ءدال وسى كۇنi الاشتىڭ ازاماتى زامانبەك نۇرقادiلوۆ­تiڭ قايتىس بولعانىنا بەس جىل تولعان ەدi. «زامانبەك پەن ال­تىن­بەكتiڭ ولiمiنە قاتىستى زيالىلار نەگە قىڭق دەمەيدi» دەگەن ساۋالعا تەمiرحان مىرزا iرiپ-شiرiگەن قازiرگi بيلiك تۇرعاندا، قاپىلىستا ايىرىلعان ارىستارىمىزدىڭ اقىسىن سۇراۋ مۇمكiن ەمەستiگiن جەتكiزدi. «زامانبەك تە، التىنبەك تە - تامىرىنان شiرi­گەن جۇيەنiڭ جازىقسىز قۇر­بان­دارى. بiراق شىندىقتىڭ ايتەۋiر اشىلاتىنىنا سەنەمiن. زيالىلار نەگە ءۇنسiز؟ ءيا، بiز ءۇنسiزبiز. سەبەبi, حالىقتىڭ ءوزi ەنجار ەمەس پە؟ قانشا ايتتىق، جازدىق! قوزعالىپ جاتقان ەشكiم جوق. زامانبەكتiڭ قۇنىن سۇراپ، قازiر-اق الاڭعا شىعامىن. قاسىما باسقا دا اقىن-جازۋشىلاردى دا قوسىپ الايىن. بiراق حالىق شىعا ما؟ شىقپايدى!» - دەپ ويىن ءتۇيدi. «دەمەك، اقىن-جازۋشىلاردىڭ ارتىنان حالىق ەرمەيدi عوي؟» دەگەن مودەراتوردىڭ ساۋالىنا قوناق «بۇگiن جانە ءدال قازiر ەرمەيدi» دەپ جاۋاپ قايىردى. سونىمەن قاتار، اقىن ماڭعىستاۋداعى جاعدايعا قاتىستى دا ءوز پiكiرiن بiلدiردi. «ماڭعىستاۋ - بومبا! ەگەر ول جەردەگi جاعدايدى بۇگiن شەشپەسە، ەرتەڭ كەش بولادى. مەن بۇل ايماقتا ۇزاق جىلدار بويى ەڭبەك ەتتiم. ەلدi جاقسى بiلەمiن. وزەندەگi جاعدايدى ەسكە الىڭىزدار. سونىڭ قايتالانۋى بەك مۇمكiن. بۇگiن ولاردىڭ الەۋمەتتiك جاعدايى عانا ەمەس، ەكولوگيالىق احۋالى دا ناشار. ۇستiنە راكەتا ءتۇسiپ جاتىر. حالىق بۇعان ءتوز­بەيدi. كوتەرiلiپ كەتەدi. سوندىقتان وسى iستi بۇگiن شەشۋ كەرەك»، - دەدi ت.مەدەتبەك.

ءسوز سوڭىندا كلۋبتىڭ العان باعىتى مەن الدىنا قويعان ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشiن «ۋايىمدارىڭ كوپ بولسىن» دەپ تiلەگiن بiلدiرگەن اقىن اعا اڭتارىلعان جاستارعا قاراپ : «ادامنىڭ باسىندا نەعۇرلىم ۋايىم كوپ بولسا، سول ۋايىمىن جەڭۋ ءۇشiن سوعۇرلىم العا قاراي جىلجي تۇسەدi, ارەكەت ەتەدi. ال ۋايىمسىز، ەنجار ادام - ەڭ قورقىنىشتى جان»، - دەدi.

كەلەسi اپتادا «قازاق جۋرنا­ليستەرi كلۋبى» قىرعىز ەلiنە ارنايى ساپارعا شىقپاق. باق وكiل­دەرi بiشكەكتە قىرعىز پارلا­مەنتiنiڭ دەپۋتاتتارىمەن، بەل­گiلi ساياساتكەرلەرiمەن جانە سايا­سي پارتيا جەتەكشiلەرiمەن كەزدەسپەك. قىرعىز ەلiندەگi قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق احۋالمەن تانىسپاق نيەتتە.

مەرۋەرت كەڭەسبەكقىزى

«جاس الاش» گازەتى