- ابدۋلقايىم اعا، سىرتتاعى ەسىمى ەلگە بەلگىلى زيالى قانداسىمىزدىڭ ءبىرىسىز. دەگەنمەن، جالپاق جۇرتقا ءوزىڭىزدى تاعى ءبىر تانىستىرۋدىڭ ارتىقتىعى جوق-اۋ...

- ساياساتتانۋشى رەتىندە تۇركيادان باستاپ، باتىس ەلدەرىنىڭ بىرقاتارىنا بارىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىم. ءوزىم ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، كەيىن حالىقارالىق قاتىناستار، ساياساتتانۋ سالاسىندا ءبىلىم جالعاستىردىم. 1995 جىلعا دەيىن گەرمانيادا «ازاتتىق» راديوسىندا جۇمىس ىستەدىم. تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىن اتقاردىم. ءبىراز ۋاقىت نەمىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقىدىم.

گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا تۇرامىن. قازىردە قوعامدىق جۇمىستارمەن دە اينالىسۋدامىن.

- نەمىستىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، جالپاق قازاقتىڭ تىرشىلىگىن سىرتتاي باقىلاعان جايىڭىز بار ەكەن. ەندەشە، اڭگىمەنى وسى تۇستان باستاساق.

- ميۋنحەن ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر جوبا بار. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جاعدايىن قاراپ، قاداعالاپ وتىرادى. ساياساتتانۋ - ۇلكەن عىلىمي سالا. «ازاتتىق» پراگاعا كوشكەننەن كەيىن عىلىممەن اينالىسىپ، ورتالىق ازياداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني وقيعالار تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزە باستادىم. وسى تۇرعىدا بىرنەشە جىل ءدارىس وقىدىم. تۇركيادا جۇرگەندە دە ءارتۇرلى ەلدەرگە بارىپ، ساياسي قۇبىلىستار حاقىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنمىن. ءتۇرلى ەلدەردىڭ ساياسي قۇرىلىمى قىزىقتىرعانمەن، نەمىستىڭ ەرەكشە سالماق بەرگەنى ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان. ونداعى قۇبىلىستاردى قالت جىبەرمەي باقىلاۋ.

- ابدۋلقايىم اعا، سىرتتاعى ەسىمى ەلگە بەلگىلى زيالى قانداسىمىزدىڭ ءبىرىسىز. دەگەنمەن، جالپاق جۇرتقا ءوزىڭىزدى تاعى ءبىر تانىستىرۋدىڭ ارتىقتىعى جوق-اۋ...

- ساياساتتانۋشى رەتىندە تۇركيادان باستاپ، باتىس ەلدەرىنىڭ بىرقاتارىنا بارىپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزدىم. ءوزىم ستامبۇل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، كەيىن حالىقارالىق قاتىناستار، ساياساتتانۋ سالاسىندا ءبىلىم جالعاستىردىم. 1995 جىلعا دەيىن گەرمانيادا «ازاتتىق» راديوسىندا جۇمىس ىستەدىم. تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىن اتقاردىم. ءبىراز ۋاقىت نەمىس ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس وقىدىم.

گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا تۇرامىن. قازىردە قوعامدىق جۇمىستارمەن دە اينالىسۋدامىن.

- نەمىستىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، جالپاق قازاقتىڭ تىرشىلىگىن سىرتتاي باقىلاعان جايىڭىز بار ەكەن. ەندەشە، اڭگىمەنى وسى تۇستان باستاساق.

- ميۋنحەن ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىر جوبا بار. ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جاعدايىن قاراپ، قاداعالاپ وتىرادى. ساياساتتانۋ - ۇلكەن عىلىمي سالا. «ازاتتىق» پراگاعا كوشكەننەن كەيىن عىلىممەن اينالىسىپ، ورتالىق ازياداعى ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني وقيعالار تۋرالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزە باستادىم. وسى تۇرعىدا بىرنەشە جىل ءدارىس وقىدىم. تۇركيادا جۇرگەندە دە ءارتۇرلى ەلدەرگە بارىپ، ساياسي قۇبىلىستار حاقىندا زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنمىن. ءتۇرلى ەلدەردىڭ ساياسي قۇرىلىمى قىزىقتىرعانمەن، نەمىستىڭ ەرەكشە سالماق بەرگەنى ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان. ونداعى قۇبىلىستاردى قالت جىبەرمەي باقىلاۋ.

وسى ورايدا قازاقستان تۋرالى، قازاقتار تۋرالى عىلىمي ماقالالاردى توپتاستىرعان «قازاقستان» دەگەن كىتابىم جارىق كوردى. بۇل ەڭبەكتى قازاقستاننىڭ جالپى ساياسي تاريحى دەسە دە بولادى.

- قازىرگى ۋاقىتتا شەتەلدىڭ قازاقستان تۋرالى كوزقاراسى قانداي؟

- ەۋروپاداعى ساياسي ساراپشىلار، ماماندار مەن عالىمدار ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا بار، وتپەلى كەزەڭدە تۇرعانىن، ءالى كەڭەستىڭ ىقپالىنان باسى ءبۇتىن قۇتىلىپ بولماعانىن توپشىلايدى. جالپى ورتالىق ازيا ەلدەرىن ءارتۇرلى ساتىعا ءبولىپ قاراستىرادى. تۇركىمەنستاندى ءبىر، وزبەكستان مەن تاجىكستاندى، قىرعىزستان مەن قازاقستاندى باسقا دەڭگەيگە بولەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستانداعى جۇزەگە اسۋداعى قۇبىلىستارعا وڭ سيپات بەرەدى.

- بىلە مە ءبىزدى؟

-بىلەدى. ول جەردە قازاقستاندى جەكە زەرتتەپ وتىرعان ارناۋلى ينستيتۋتتار بار. ارينە، بۇكىل جۇرت سونىمەن اينالىسىپ وتىر دەۋگە كەلمەس. دەگەنمەن، زەرتتەۋ جۇرگىزەتىن بەلگىلى ماماندار بار، قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىراتىن دا سولار. قىتايدىڭ وركەن جايىپ، دامىپ، ايماقتىق ىقپالعا يە بولۋى، رەسەيدىڭ بۇرىنعى ىقپالىنان ايرىلىپ، شەگىنىس جاساۋى، ولاردىڭ امەريكامەن ءوزارا قارىم-قاتىناسى... ورتالىق ازياداعى قۇبىلىستار كوبىنە وسى شەڭبەردە باعالانادى.

-رەسەي بۇرىنعى ىقپالىنان ايىرىلا باستادى دەگەن توپشىلاۋدىڭ توركىنى قايدان شىعىپ وتىر؟

-ورىس وزبەك پەن قازاقتى بۇرىنعىداي ماسكەۋدەن باسقارىپ وتىرعان جوق. شەگىنىس جاسادى دەگەنىم وسى. رەسەي تمد ەلدەرىنە بۇرىنعى كسرو كەزىندەگىدەي ىقپالدى ەمەس. ول - انىق. دەگەنمەن، رەسەي سوندا دا ەكونوميكالىق باسىمدىلىق ارقىلى تاۋەلسىز مەملەكەتتەردى ىقپالىنان شىعارعىسى جوق. باتىس وسىلاي دەپ سانايدى. ولار رەسەي ساياساتىن الداعى ۋاقىتتا پوستكەڭەستىك ساياسي-مادەني، ەكونوميكالىق كۇشكە اينالۋى تۇرعىسىنان دا قاراستىرۋدا. نەگە دەسەڭىز، ورىس ەلىنىڭ ايماققا ءوز ءامىرىن جۇرگىزگىسى كەلەتىنى قۇپيا ەمەس.

-الداعى كەزەڭدە دۇنيە جۇزىنە اسپان استى ەلى ساياسي ۇستەمدىك ورناتادى دەگەن پىكىر بەل الۋدا. ءسىزدىڭ وسىعان كوزقاراسىڭىز قانداي؟

- باتىس قىتايدىڭ ايماقتاعى ىقپالدى كۇش ەكەنىن، ۇلى دەرجاۆا رەتىندە قالىپتاسۋىن مويىندايدى. قىتاي قاپتاي قالسا، قالىڭ قول. دەموگرافيالىق جاعىنان دا، ءارى ەكونوميكالىق دامۋ تۇرعىسىنان دا ەڭ ىقپالدى ەلگە اينالۋدا. جۇمىس قولى رەتىندە ورتا ازيا مەن سىبىرگە تاراۋ مۇمكىندىگى مول. دەمەك، بولاشاقتا رەسەيگە بولسىن، ورتالىق ازيا ايماعىنا بولسىن، قاۋىپ ءتوندىرۋى ابدەن مۇمكىن.

-امەريكا اتقارىپ جاتقان ءىسىن، الداعى جوسپارىن ايقىن بىلدىرەدى. ال ساياساتتا اسپاناستى ەلىنىڭ بارلىق قيمىلىنا ساقتانا قارايتىن، ونىڭ جوسپارىن استىرتىن ءىس-ارەكەتكە سانايتىن بەرىك كوزقاراس ساقتالۋدا. راسىندا دا بۇل سولاي ما؟

-بەلگىلى ءبىر حالىق كۇندەردىڭ كۇنىندە انا ءبىر حالىقتى تارپا باس سالماق دەپ ايتا المايسىڭ، ارينە. قازىرگى ۋاقىت تارپا باس سالۋدىڭ كەزەڭى ەمەس. ىشكە كىرىپ، جاقىننان الۋدىڭ كەزەڭى.

جالپى، قىتاي قانداي زاماندا دا وڭاي جۇتىلىپ كەتەتىن حالىق ەمەس. ول قاي جەرگە بارسا دا ءوزىنىڭ مادەنيەتىن، وزگە دە ەرەكشەلىگىن بىرگە الا كەتەدى. اڭداپ قاراساڭىز، كەيىنگى ۋاقىتتا انگلياعا بولسىن، امەريكاعا بولسىن، سونىڭ ۇلكەن قالالارىنا بارىپ، «چاينا تاۋن» دەگەن قىتاي قالاشىعى ورنالاسىپ جاتىر. وسى سىرت جەردە، بوتەن ەلدىڭ ورتاسىندا ويىپ ورىن الۋداعى بولەك قالاشىقتى كىشىگىرىم قىتاي مەملەكەتى دەرسىڭ... سونداعى دۇكەندەردە بارلىق كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاجەتتىدەن باستاپ، ۇلتتىق سالت-داستۇرىنە لايىقتالىپ جاسالعان بۇيىمدار ساتىلىپ جاتادى. سول شاعىن مەملەكەتتە وزدەرىنىڭ سالت-داستۇرىنە قاتىستى شارالار وتكىزىلەدى.

- سونداعى تۇپكى ماقساتى نە؟

- قىتاي - كونە جۇرت. الگى قالاشىقتار سول ەجەلگى ەلدىڭ مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ باعالانادى. ءىرى ەلدەر ءۇشىن ول سونشالىقتى قاۋىپتى ەمەس. ماسەلەن، اعىلشىنداردى الساق، ولار بۇرىننان مادەنيەتى قالىپتاسقان، ءوز بەدەلىن الەمگە الدەقاشان تانىتقان. ولار كونە ەلدىڭ سالت-ءداستۇر، عۇرپىلىق كورىنىستەرىن الدەبىر ەرەكشەلىك، الەمدىك مادەنيەتتىڭ ءبىرى رەتىندە باعالايدى... ال قىتاي ءدىلىنىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تارالۋى ۇساق مەملەكەت، از ۇلت ءۇشىن قاۋىپ ءتوندىرۋى ابدەن مۇمكىن. جاۋگەرشىلىكپەن ەل الاتىن، جەر الاتىن زامان كەتتى. قازىرگى سوعىس ەكونوميكالىق، نە جىمىسقى ساياسات ارقىلى جۇرگىزىلەدى.

- قىتاي مۇراعاتتارىندا قازاقتىڭ قالتارىس-بۇلتارىسىن ايگىلەيتىن تاريحي بايان، تالاي دۇنيە جاتقان كورىنەدى. قىتاي ونى كوز قاراشىعىنداي ساقتاپ وتىر. قازاقستاندى جەكە-دارا زەرتتەيتىن ينستيتۋت جۇمىس ىستەيدى. مۇنىڭ استارىندا نە بار؟

- مەملەكەتتەر اراسىنداعى حالىقارالىق قاتىناستاردا سەزىمگە ورىن جوق. مۇندا باۋىرمالدىق، دوستىق، ادالدىق دەگەن نارسەلەر شارتتى تۇردە عانا. ەڭ نەگىزگى كۇش - مۇددە. مەملەكەتتەر كوزدەگەن مۇددەسىنە قالاي ساي كەلەدى، سولاي قيمىلدايدى. ءار ەلدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان سىرتقى ساياساتىندا وزىندىك مۇددە-ماقسات بار. قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستا دا قازاقستاننىڭ باسشىلارى وعان ءوز ۇلتتىق، ەلدىك، مەملەكەتتىك مۇددەسى تۇرعىسىندا قارايدى. ودان ۇتىلمايدى دەپ ويلايمىن. قاراپ وتىرساڭىز، قازىر وقشاۋلانعان جاعدايدا ءومىر سۇرگەن ەل كورىنبەيدى. توماعا-تۇيىقتىق مەملەكەت ءۇشىن قاۋىپتى. جاھاندانۋ داۋىرىندە مەملەكەتتەردىڭ ءبارى ءار جەردە قوسىلىپ جاتىر، بىرىگىپ جاتىر، وداق قۇرىپ جاتىر. ماسەلەن، قازاقستان شانحاي ىنتىماقتاستىعى ۇيىمىنا كىرىپ، سوعان جەتەكشى مۇشەلەردىڭ ءبىرى رەتىندە سىرتقى الەمدىك ىقپالدى كۇشتەرگە قاتىستى ءوز ۇستانىمىن بىلدىرەدى. كورشىلەرمەن بولسىن، باسقالارمەن بولسىن، جاقسى قارىم-قاتىناستا بولۋدىڭ ماڭىزى زور، ارينە. دەگەنمەن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددە-ماقساتى الدىڭعى كەزەكتە بولۋى ءتيىس.

- ەلىمىزدە ۇلتتىق مۇددە قانشالىقتى ساقتالىپ وتىر؟

- مەنىڭ بايقاۋىمشا، ۇلتتىق مۇددە ساياسي شارالاردا ءبىرىنشى كەزەكتە ورىن الۋدا. مىسالى، قازاقستان سياقتى ۇزاق جىلدار وتار بولعان ەلدىڭ الەمگە ازات ەل رەتىندە تانىلۋى - ۇلكەن وقيعا. سوناۋ جات جۇرتتا، باسىمىز قوسىلماي جۇرگەن سول كەزدەردە ويلاۋشى ەدىك، «اتتەڭ، قازاقتىڭ دا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنان ورىن الاتىن كۇنى تۋار ما ەكەن» دەپ... باسقالارمەن تەرەزەسى تەڭ ەل رەتىندە كەلەسى جىلى ەقىۇ-عا توراعالىق ەتەدى. كەشە بۇۇ-نىڭ قۇرامىندا بولسا دەپ ەدىك، ەندى ۇلكەن حالىقارالىق ۇيىمعا باسشىلىق جاساماقپىز. بۇل سىرتقى ساياساتتا ۇستانعان باعىتتىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەيدى. باتىستاعى ىرگەلى ۇيىمعا توراعالىق ەتۋدىڭ بەلگىلەنگەن شارتتارىن، دەمەك قازاقستان ورىنداپ وتىر.

-قازىردە شاعىن ەلدەر ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋگە ۇمتىلۋدا. بۇۇ-نىڭ ولاردى تارتىپكە شاقىرۋعا ءالى كەلمەي، بەي-بەرەكەتتىككە جول بەرگەندىگىنە وراي ونىڭ بەدەلىنە كۇمان كەلتىرگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا...

-بۇۇ مۇشەلەرى داۋىس بەرگەنمەن، ءبارىنىڭ قۇقىعى تەڭ ەمەس. ماسەلەن، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ۆەتو قويۋ قۇقىعى بار. ال ولاردى قىتاي، اقش، (بۇرىن كەڭەس وداعىندا بولعان), ۇلىبريتانيا يەلەنىپ وتىر. ولار كەي ماسەلەلەرگە كەلىسىمدى قارار قابىلداعانمەن، ءىرى مەملەكەتتەردىڭ مۇددەسىنە ساي كەلمەيتىن قارارلاردى ۆەتومەن توقتاتىپ تاستايدى، بولماسا، وزدەرىنىڭ مۇددەسىنە ساي شەشىم قابىلدايدى. وسىنداي ءىس-ارەكەتكە جول بەرگەنى ءۇشىن ونى ءالسىز قۇرىلىم رەتىندە ايىپتاۋلار بولعانى راس. بۇۇ-نىڭ ميسسياسى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن، ءىرى، ىقپالدى ەلدەردىڭ باستاماسىمەن قۇرىلىپ، سول ەلدەر اراسىنداعى تۇسىنبەۋشىلىكتەن تۋعان جانجالداردى شەشۋ، ادام قۇقىعىن ساقتاۋعا نەگىزدەلگەن، سول ماقساتپەن قۇرىلعان. بىراق قازىردە، اسىرەسە، كۇشىنە سەنگەن ەلدەر وزدەرىنىڭ مۇددەسىنە ساي قيمىلداپ، بىلگەنىن ىستەي بەرەتىنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر.

- ەۋروپا قازاق قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى رەتىندە ونداعى دىلدىك تۇرعىداعى حال-احۋال وزىڭىزگە ەتەنە تانىس ەكەندىگىندە داۋ جوق...

- باتىس ەۋروپادا تۇراتىن قازاقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ءتىلىن، سالت-ءداستۇرى مەن ءوزارا بىرلىك-بەرەكەسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءار جەردەن بىرنەشە مادەني ورتالىق اشقان. وسى ون ورتالىق بىرىگە كەلىپ، ەۋروپا قازاق قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسى دەگەن ۇيىم قۇرىپ، بىلتىر كىشى قۇرىلتاي كەزىندە مەنى توراعالىققا سايلادى. جىل سايىن ەۋروپانىڭ ءبىر ەلىندە ەۋروپا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايى دەگەن ءداستۇرلى جيىن وتەدى. وتكەن جىلى كەزەكتى قۇرىلتاي نورۆەگيانىڭ استاناسى وسلودا ءوتىپ، وعان سول ەۋروپادا تۇراتىن قازاقتار كوپتەپ قاتىستى.

- جات ەلدە قازاق ءتىلىنىڭ ساقتالۋى ماسەلەسى قالاي؟ كىشى قۇرىلتاي كەزىندە نە جونىندە كەڭەسىلەدى؟ ونىڭ قانداي دا ءبىر كومەگى بار ما؟

- كىشى قۇرىلتاي ەكى ماندە وتكىزىلۋىمەن قۇندى: «دوڭگەلەك ۇستەل» مازمۇنىندا وتكىزىلگەندە، وعان كوبىنەسە قازاقستان جاعىنان دەلەگاتسيا: ۇكىمەت، دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى وكىلدەرى، ساياسات، ونەر، عىلىم، ادەبيەت قايراتكەرلەرى شاقىرىلادى. ەۋروپا قازاقتارىنىڭ ءتىل، مادەنيەت، سالت-داستۇرگە قاتىستى پروبلەمالارى تالقىعا سالىنادى. بۇل - ءبىر. تاعى ءبىر ءمانى، كوپتەن كورمەگەن جۇرت ءبىر-بىرىمەن شۇرقىراسا تابىسىپ جاتادى.

- ءبىر ساۋال ءتىل ۇشىنا ورالۋدا. قارت قۇرلىقتاعى قازاقتار اراسىندا باسقادان قىز الىپ، قىز بەرىپ جاتقاندار بار ما؟

- ءىشىنارا. سيرەك. كوپ ەمەس. ايتايىن دەگەن ويىم دا وسى. ەۋروپالىقتاردىڭ مەرەكەلىك دەمالىسىنا سايكەستەندىرىلىپ وتكىزىلەتىن وسى باسقوسۋدىڭ تاعى ءبىر جاقسىلىعى بار. اسىرەسە، بۇعان جاستار كوپتەپ كەلەدى. قۇرىلتايدىڭ باستى ميسسياسىنىڭ ءبىرى وسى دەۋ ءلازىم. ەۋروپانىڭ ءتۇرلى ەلىندە ساياق تىرشىلىك كەشكەن جاستارىمىز ءبىر-بىرىمەن قۇرىلتايدا تانىسىپ-بىلىسەدى. ولاردى تانىستىرىپ-ءبىلىستىرۋ ماقساتىندا ارنايى شارالار ۇيىمداستىرىلىپ، سونىڭ ارقاسىندا باس قوسقان، وتاۋ كوتەرگەن جاس كوپ. ۇلكەندەر كوزدەگەن باستى ماقسات تا وسى. قازاق تا وزگەلەر سياقتى ءوز ءومىر سالتىن ساقتاعىسى كەلەدى، ۇرپاق جالعاستىرعىسى كەلەدى. قازاق بولىپ قالعىسى كەلەدى. باسقادان قىز المايمىز، قىز بەرمەيمىز.

- وتباسىندا قاي تىلدە سويلەسەسىزدەر؟

- زايىبىم ەكەۋمىز قازاقشا سويلەسەمىز. بالالار تۇسىنەدى، بىراق نەمىسشە جاۋاپ قايتارادى. ءبىزدىڭ ءتىلدى ساقتاۋ سەبەبىمىز، ءبىزدىڭ اتا-اجەلەرىمىز تەك قازاقشا سويلەيتىن. قۇلاعىمىزعا ءسىڭىستى بولىپ قالعان عوي. ءوزىم قازاق، نەمىس، تۇرىك، اعىلشىن ءتىلىن بىلەمىن. ال بالالارمەن تۇرىك، نەمىس تىلىندە سويلەسەمىز. ءبىراز تۇركيادا تۇردىق قوي. ءۇش بالام بار. ۇلكەنى - ستۋدەنت. ەكەۋى - مەكتەپ وقۋشىسى. ۇلكەن بالامىز بىزبەن قازاقشا سويلەسەدى. كىشىلەرى ءتىل جاعىنان اقساپ تۇر. مەكتەپ جوق، ورتا جوق دەگەندەي. قالاي دەگەنمەن نەمىس مەكتەبىنە بارادى عوي.

- ءتىل ماسەلەسىن ەۋروپالىق قازاقتار قالاي شەشۋدە؟ جات جەرگە سىڭىسكەن قانداستارىمىزدىڭ ەلگە قايتاتىن ويى بار ما؟

- ونداعى جۇرتتىڭ جات جەردە تۇپكىلىكتى تۇراقتاپ قالار ويى جوق. راس، قازىر كەلۋى قيىنداۋ. جاستار ماماندىق الۋدا، ءبىرازى جۇمىس ىستەپ، ورنىعىپ قالدى دەگەندەي. ال ورتا جاستاعىلار زەينەتكە شىققان سوڭ، ەلگە ورالعىسى كەلەدى. كەيدە شەتتەگى وتانداستار تۋرالى «قارتايعاندا كەلگەنىنىڭ كەرەگى نە، پايداسى شامالى» دەگەن سىڭارجاق پىكىرلەردى ەستىپ قالامىز. ول دۇرىس ەمەس. زەينەتكە شىعىپ، جيناعان قورىمەن وسىندا كەلىپ، جەر الىپ، ءۇي سالار بولسا، ۇرپاعىنىڭ دا، اعايىن-تۋىسىنىڭ دا بەتى بەرى بۇرىلماي ما؟!

- ءيا، شەتتەگى قازاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنىڭ انا تىلدەن قول ءۇزۋى الاڭدارلىق جاعداي. ايتپەسە، ەندى ءبىر ۇرپاق اۋىسقاندا سول ات توبەلىندەي ەلدىڭ دىلدىك قاسيەتىنەن اجىراپ قالۋىمىز وپ-وڭاي.

- جازعى كانيكۋل كەزىندە شەتتەگى بالالار تۋعان ەلگە كەلىپ، اۋىلعا بارىپ، شۇرقىراسىپ جۇرەر بولسا، شىركىن! اڭساپ كەلىپ، ءوز توپىراعىڭدا اۋناپ-قۋناپ جاتۋ دا ءبىر باقىت قوي! بالالار اتاجۇرتقا ءالسىن-ءالسىن سوعىپ، مۇنداعى قانداستارىمەن ارالاسىپ-قۇرالاسىپ جاتسا، ءتىل مەن دىلگە كوزىن سۋارىپ، قۇلاعىن ۇيرەتىپ جاتساق، بولاشاقتا ەلگە ورالۋىنا التىن كوپىر ورناتار ەدىك. قازاقستان تاراپىنان شەتتەگى قازاقتىڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا ارنالعان وسىنداي ءبىر جاقسى باعدارلاما جاساۋدىڭ ۋاقىتى كەلگەن ءتارىزدى.

ەۋروپادا تۇراتىن 10 مىڭ شاماسىنداعى قازاقتىڭ قازىردە وزىنشە قارمانىپ جاتقان جايى بار. ميۋنحەندەگى قازاق قوعامى بىلتىرعى ناۋرىزدان بەرى قازاق ءتىلىن وقىتۋ كۋرسىن ۇيىمداستىرۋدا. جازدا ازداپ ءۇزىلىس جاساپ، ەندى مىنە، قايتادان باستاپ كەتتى. ميۋنحەندە تۇراتىن قازاقستان ەلشىسىنىڭ زايىبى اپتاسىنا ءبىر رەت ساباق جۇرگىزەدى.

- ونى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىن قالاي شەشۋدەسىزدەر؟

- ول كىسى وقىتقانى ءۇشىن اقى المايدى. قانداستارىنىڭ تىلەگىن قۇپ كورىپ، وسى ءىستى قولعا الىپ وتىر. ساباق وتكىزەتىن ورىندى ءتيىستى ۇيىمداردان سۇراپ الدىق. بالالار بىلتىردان بەرى وقۋعا باس قويىپ، قازاق ادەبيەتىنەن سۋسىنداپ، تاقپاق-جۇمباق جاتتاپ، اجەپتاۋىر قازاقشا ۇيرەنىپ قالدى. بۇرىن كىتاپتىڭ سىرتقى مۇقاباسىن عانا قىزىقتاۋعا شامالارى جەتسە، قازىر ىشكى مازمۇنىن تالداۋعا تالپىنۋدا. جالپى پروبلەما ۇلكەن. ونى شەشۋ بىزگە وڭايعا ءتۇسىپ جاتقان جوق. ءتىل اپاتىنىڭ قايتسەك الدىن الامىز دەپ الگى كۋرسقا بالالار عانا ەمەس، ەرەسەكتەر دە قاتىسىپ جاتقان جايى بار. بالاسىن ەرتە كەلىپ، اناسى دا ءتىل ۇيرەنۋدە. ماسەلەن، مەن جات توپىراقتا دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقپىن. اكەم قىتايدا تۋعان. وزگەلەردىڭ جاعدايى دا مەن سەكىلدى. سوندىقتان ءتىل پروبلەماسىمەن بەل شەشىپ كۇرەسپەسە، ەرتەڭ بوي بەرمەي كەتەر سىڭايى بايقالادى.

- ابدۋلقايىم اعا، ءوزىڭىزدىڭ ەلگە قايتاتىن ويىڭىز بار ما؟

- 1990 جىلى تۋعان ەلدىڭ توپىراعىن تۇڭعىش باسقاننان بەرى اڭسارىم اۋعان. ەكى-ءۇش جىل ارالاتىپ، كەلىپ-كەتىپ ءجۇرمىن. رۋىم - ورتا ءجۇز، ۋاق. اتا قونىس - كوكشەتاۋدا. تەك قازىر بالالاردىڭ وقۋى عانا قول بايلاۋدا. مەن عانا ەمەس، اللا جازسا، سىرتتاعى قانداستاردىڭ ءبارى ەلگە قايتۋدى ويلاپ وتىر. ءوزىم ەشقايدا بۇرىلماي، بىردەن اتا قونىسقا تارتسام با دەيمىن.

- سىرتتىڭ سىزدەرگە ىقىلاسى قالايا؟ جالپى قانداستارىمىزدىڭ جات ەلدەگى تۇرمىسى باقۋاتتى دەگەندى ەستيمىز...

- نيەتى دۇرىس. كوشتىڭ الدى دا ەمەسپىز، ارتى دا ەمەسپىز. وزگە ەلدە سۇلتان بولعانى دا، ارتتا قالعانى دا جوق. شەتتەگى قازاقتىڭ ەلدەگى قازاققا ايتار ءبىر تىلەگى بار. ول قازاقتىڭ باسىنداعى باق - تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ. قازاقتىڭ اماندىعى. سىرتتاعى بىزدەر قازاقستانمەن ماقتانامىز، ەلباسىن جاقسى كورەمىز. مەن مۇنى ساياسات ءۇشىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن.

- وسى كەلگەن ساپارىڭىزدا الاش تاقىرىبىنا قاتىستى وي تولعادىڭىز. سول ويدى تۇيىندەي كەتسەڭىز؟

- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى قازاق ءتىلىنىڭ مامانى ەمەس بولاتىن. اراسىنان ينجەنەردى دە، زاڭگەردى دە، مۇعالىمدى دە كورەسىز. سويتە تۇرا ولار قازاق ءتىلىنىڭ جوعىن جوقتاپ كەتتى. بۇگىنگى كۇننىڭ كادەسىنە جارايتىن پىكىردىڭ، باعالى كوزقاراستىڭ بولاشاققا قازاق ءتىلى ارقىلى جەتكىزىلۋى الاشتىڭ كوكسەگەنى ەدى. ەل بولام، ۇلت بولام دەگەن ۇمتىلىسپەن، قازاقتىڭ باسىن قوسامىز، وتارلىق ەزگىدەن بويىن اراشالايمىز، ەگەمەن مەملەكەت قۇرامىز دەگەن الاڭ ويمەن دۇنيەگە كەلگەن قوزعالىس.

- بۇگىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ارمانداعان تىلەگىن لايىقتى جالعاستىرىپ وتىرمىز با؟

- الاشتىڭ سۇراعانى كەزىندە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميا ەدى عوي. ءبىز الاش ارداگەرلەرىنىڭ ارمانىنان الدەقايدا الىسقا كەتتىك. ارۋاعى دا رازى شىعار دەپ ويلايمىن. زامان وتكەن سايىن ۇرپاق ساناسى جاڭعىرا بەرەتىنىنە، الداعى ۋاقىتتا ولار كوكسەگەن مۇرات كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ۇرانىنا اينالاتىنىنا سەنەمىن.

اڭگىمەلەسكەن گۇلشات حاميت

ابدۋلقايىم كەسيجي، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ەۋروپا قازاق قاۋىمداستىعى فەدەراتسياسىنىڭ توراعاسى

«qogam.kz» cايتى