قازاقستاندىقتاردىڭ 15 پايىزى عانا بالا كۇنىندە ارمانداعان ماماندىقتارى بويىنشا جۇمىس جاسايدى. بۇل تۋرالى «nur.kz» سايتى جۇرگىزگەن ساۋالناما ناتيجەسىندە بەلگىلى بولدى. سونداي-اق ۋنيۆەرسيتەت تامامداعانداردىڭ جارتىسىنان كوبى ءوز ماماندىعى بويىنشا قىزمەت ەتپەيتىنى انىقتالدى. سونىڭ سالدارىنان قوعامدا ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ سانى كۇرت وسكەن. ولار ديپلومى بولا تۇرا نەگە جۇمىسسىز؟ جاستىق ارمان نەگە ورىندالمايدى؟ وسى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ، ەلدەگى ەڭبەك نارىعىنداعى پروبلەمالاردىڭ ءتۇپ-توركىنىنە كوز جۇگىرتىپ كورەلىك.

قازاقستاندىقتاردىڭ باسى­م كوپشىلىگى بالا كۇنىندە دارىگەر بولۋدى ارمانداعان ەكەن. ولار­دىڭ ۇلەسى پىكىر-تەرىم­گە قا­تىس­قانداردىڭ 14 پايىزىن قۇرايدى. مۇعالىم نەمەسە تاربيەشى بولۋدى قازاق­ستان­دىقتاردىڭ 10 پايىزى ارمانداپتى. جاۋاپ بەرگەن­دەردىڭ 8,5 پايىزى بالا كۇنىندە ساحنادا ونەر كورسەتۋدى، 7,2 پايىزى اسكەري ادام بولۋدى قالاعاندارىن ايتقان. زاڭگەر بولعىسى كەلگەندەر 5,2 پايىز، قولىنا قالام الىپ، جۋرناليست اتانۋدى ارمانداعاندار 4,7 پايىز ەكەن. عارىشكەر (4,2%), ۇشقىش (4,1%) بولسام دەگەندەر دە بارشىلىق. بالالىق قيالىمەن ديرەكتور (3.8%), پرەزيدەنت (3,7%) بولۋدى ارمان ەتكەندەر دە از ەمەس كورىنەدى. بۇدان كەيىنگى ورىنداردا پوليتسيا قىزمەتكەرى، دەپۋتات مامان­دىقتارى جايعاسقان. فۋت­­بولشى، بانكير، ارحەولوگ، استرو­نوم، شاشتاراز، ستيۋاردەسسا، تىگىنشى ماماندىقتارىنا ءتىزىمنىڭ ءتو­مەنگى ساتىلارىنان ورىن بۇ­يى­رىپتى.

بالالىق ارماننىڭ ورىندالماۋ سەبەبىندە كوبىنىڭ پىكىرى نەگىزگى ءۇش ماسەلەدە توعىسقان. ولاردىڭ 23,5 پايىزىنىڭ  ەسەيە كەلە بالا كۇنگى ماماندىققا قىزىعۋشىلىعى جوعالعان، 22,9 پايىزىنىڭ بولاشاق كاسىبىن اتا-اناسى تاڭداپ بەرسە، 23,5 پا­يى­زى ۇنايتىن ماماندىعىنا تۇسە الماپتى. قالاپ تۇسكەن مامان­دىعى بويىنشا جۇمىس تابا الماعاندار دا (7,6%) بارشى­لىق كورىنەدى.

ساۋالناما ناتيجەسىندە انىقتالعانداي، جوعارى ءبىلىمى بارلاردىڭ جارتىسىنان كوبى، دالىرەك ايتقاندا 60 پايىزى ءوز ماماندىعى بويىنشا جۇمىس جاسامايدى. سونىڭ سالدارىنان ديپلومدى جۇمىسسىزدار كوبەيۋ ۇستىنە كوبەيۋدە. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار.

ءبىلىم ەمەس, ديپلوم ءۇشىن وقۋ

«ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا»، – دەسەك، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الىپ، نارىقتىق قاتىناستارعا وتكەلى شيرەك عاسىردان ەندى اسىپ بارادى. دەمەك، قوعامدىق سانا تولىقتاي جاڭارىپ ۇلگەرگەن جوق. كەڭەستىك كەزەڭدە سالتانات قۇرعان «جوعارى ءبىلىم – جارقىن بولاشاق كەپىلى» تۇسىنىگى ءالى دە وزەكتى. سوندىقتان اتا-انالار بالاسىنا وقۋعا ىقىلاسى جوق بولسا دا كوشتەن قالماسىن دەپ قايتسە دە ديپلوم الىپ بەرۋگە تىرىسادى. مەكتەپتە دە مۇعالىمدەر وقۋشىلارعا «وقىماساڭ، كورگەن كۇنىڭ قاراڭ» دەپ ۇنەمى قۇلاقتارىنا قۇيادى. ناتيجەسىندە كوپ جاس­تار جانىنا جاقىن كاسىپتىڭ تۇت­قاسىن ۇستاۋدىڭ ورنىنا، ءوزى قىزىقپايتىن سالانى وقۋ اقىسى ارزان، ورتاڭقول وقۋ ورنىندا شالا مەڭگەرىپ شىعادى. ساباققا اڭسارى اۋماعاندىقتان، وعان دەن قويمايدى. قوسىمشا جۇمىس جاساپ ءجۇرىپ، ەمتيحانداردى اۋپىرىمدەپ جاۋىپ، قولعا ديپلوم الادى. كەيبىرى ديپلومدىق جۇمىستى ساتىپ الاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەندى، ءوزى قىزىقپاسا، ساباعىنا قاتىسپاسا، نە دەپ جازسىن. وسىلايشا ماماندىعىنان ماقۇرىم تاعى ءبىر مامان جۇمىسسىزداردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. مۇندايلار مىڭداپ سانالادى. وزدەرىنە ۇنايتىن ىسپەن اينالىساتىندار الدەقايدا باقىتتىراق ەكەندىگىن ءومىر الدەقاشان دالەلدەپ قويعان. قانداي جۇمىس بولماسىن، ادامعا قۋانىش سىيلاپ، سودان راقات السا، وندا ول ادامنىڭ ماماندىق تاڭداۋدا اداسپاعانى. سوندىقتان بالانىڭ شاما-شارقىن ەسكەرمەستەن سۇيرەلەۋ، قابىلداۋعا ىنتاسى جوق نەمەسە قابىلەتسىز وي ەڭبەگىنە جەگۋ قاتە. ودان دا سۇيىكتى، قولىنان كەلەتىن ىسىنە باۋلۋ، اناعۇرلىم ابزالىراق.

بىلىكتىلىكتىڭ تومەندىگى

جاس ماماندى ۇيرەتۋ، ونى وقىتۋ ءبىرشاما ۋاقىتتى قاجەت ەتەتىندىكتەن، كەز كەلگەن جۇمىس بەرۋشى بوس ورىنعا دايىن ماماندى العاندى ءجون كورەدى. ال تەوريا مەن پراكتيكانى ۇشتاستىرعان، ءشا­كىرت­تەرىنە ەڭبەك نارىعىندا باسەكەگە قابىلەتتى ءبىلىم بەرەتىن وقۋ ورىندارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي. جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان جەكەمەنشىك جوعارى جانە ارناۋلى ورتا وقۋ ورىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ديپلوم ۇلەستىرگەننەن ارى اسا الماۋدا. ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازانىڭ جۇتاڭ­دىعىنان، وقىتۋشىلىق قۇرام­نىڭ السىزدىگىنەن ءبىلىم ساپاسى سىن كوتەرمەيدى. قىزمەتىنىڭ نەگىزگى ءمانى كوممەرتسيا بولعان­دىقتان، ۇلگەرىمى تومەن ستۋدەنتتەردى وقۋدان دا شىعارا المايدى. ونى ستۋدەنتتەر جاقسى ءبىلىپ العان. ۇشتىك باعاسىن قويىپ، كۋرستان-كۋرسقا كوشىرىپ، سوڭىندا قابىلەتسىز مامان دايارلاپ شىعارادى. ءبىر جىلدارى  شاعىن قالالاردىڭ وزىندە ۋنيۆەرسيتەت، ينستيتۋت اتتارىن يەمدەنگەن وقۋ وردالارى كوبەيىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قازاقستان جوو-نىڭ جانە سوندا وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ سانى جونىنەن الەمدە كوشباسشى ەلدەردىڭ قاتارىنا جاتادى. قازاقستاندا 1 ملن تۇرعىنعا 10 جوعارى وقۋ ورنىنان كەلەدى ەكەن. ال حالىقارالىق تاجىريبەدە ميلليون تۇرعىنعا 1-3 وقۋ ورنىنان اينالادى.

ەلىمىزدە جارتى ميلليونعا جۋىق كوللەدج ستۋدەنتى بار. جىلىنا ولاردىڭ 200 مىڭى ديپلوم السا، ونىڭ 50 مىڭى عانا جۇمىسقا تۇرادى نەمەسە وقۋىن جالعاستىرادى. قالعان 150 مىڭ جاس ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ قاتارىن تولىقتىرادى. سول سەبەپتى دە ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ جوعارى جانە ارناۋلى ورتا وقۋ وردالارىنىڭ سانىن قىسقارتۋعا كۇش سالۋى ابدەن قۇپتارلىق. وسى ماقساتتا جوو-لاردى باسەكەلەستىرۋ ارقىلى ول جەردەگى ءبىلىم دەڭگەيىن كوتەرۋ كوزدەلۋدە. ول ءۇشىن قازاقستان جالپى ستاندارتتاعى ديپلومداردان باس تارتپاق. ياعني ءار وقۋ ورنىنىڭ وزىندىك ديپلومى بولادى. سوندا ەڭبەك نارىعىندا قاي ءبىلىم ورداسىنىڭ تۇلەكتەرىنە سۇرانىس جوعارى ەكەندىگى انىقتالماق. كوشكە ىلەسە الماعاندارى ساپا دەڭگەيىن جوعارىلاتپاسا، وزدىگىنەن قىزمەتىن توقتاتادى. لايىم سولاي بولعاي.

بىراق بۇل جۇيەگە كوشپەس بۇرىن ويلاستىرار ماسەلەلەر كوپ. ايتالىق، قاندايدا ءبىر جوو-عا ارتىقشىلىق بەرىلمەۋى كەرەك. ارتىقشىلىقتىڭ ولشەمى ساپالى ءبىلىم بولۋى ءتيىس. حالىقارالىق ستاندارتقا كوشەدى ەكەنبىز، ولاي بولسا، ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ رەيتينگىن شىعارعاندا دا حالىقارالىق جۇيە قولدانىلۋى مىندەتتى. قازىرگىدەي ستۋدەنتتەردىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ رەيتينگىن قولدان جاقسارتۋ ءۇشىن ديپلومدى جۇمىس تاپقانى تۋرالى انىقتاما تاپسىرعان تۇلەكتەرگە عانا بەرۋ سەكىلدى بارماق باستى، كوز قىستى ارەكەتتەرگە توسقاۋىل قويىلۋى كەرەك.

قاجەتسىز ماماندىقتاردىڭ كوبەيۋى

ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن كوللەدج­دەردىڭ شەكتەن تىس كوبەيۋى، ول جەردە قوعامعا قاجەتسىز ماماندىقتاردىڭ وقىتىلۋى ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ ارتۋىنا اكەلىپ سوقتىردى. عالىم كامال بۇرحانوۆ دەپۋتات بولىپ تۇرعان كەزدە، قازاقستاندا جىلىنا 5 مىڭ جاس ديپلوماتيالىق ماماندىقتار بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىن ءتامامدايتىنىن، ولاردىڭ ارى-كەتسە 10-ى عانا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جۇمىسقا تۇراتىنىن ايتىپ، الاڭداۋشىلىعىن بىلدىرگەن بولاتىن. وسى سەكىلدى مىسالدار وتە كوپ. «تاس لاقتىرساڭ، زاڭگەر مەن ەكونوميستكە تيەدى» دەگەن ءسوز تىركەسىن ەستىپ جۇرگەنىمىزگە تالاي جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. بۇل ساناتقا قارجىگەر، مۇنايشى ماماندىقتارىن دا قوسۋعا بولادى. كەرىسىنشە، تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ سۇرانىسى جىل سايىن وتەلمەي كەلەدى. وكىنىشكە قاراي، تۇلەكتەردە ماماندىق تاڭداۋدا وبەكتيۆتى اقپارات جوق. سوندىقتان تاڭداۋ جاساردا اتىنان ات ۇركەتىن، كەڭەستىك كەزەڭدە ابىرويلى سانالعان ماماندىقتارعا بارادى. ءتيىستى ورگانداردا قانداي ماماندىقتار بويىنشا بوس جۇمىس ورىندارى بار، قاي سالا مامانعا تاپشى، كەرىسىنشە قانداي ماماندار شامادان تىس اسىپ كەتكەنى تۋرالى اقپارات بار. وسى اقپارات مەكتەپتەردىڭ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنا تانىستىرىلسا، تۇسىندىرىلسە بالكىم جىل سايىن ءبىر قاتەلىكتى قايتالاي بەرمەس پە ەدىك.

ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلار

ديپلومدى جۇمىسسىزداردىڭ دەنى الەۋمەتتىك جاعىنان جەتكىلىكتى قورعالماعان، كۇنكورىسكە جارارلىق، بىراق پەرسپەكتيۆاسى جوق كۇزەت، داياشى، ساتۋشى، قۇرىلىسشى، جۇك تيەۋشى سەكىلدى جۇمىستاردى ىستەيدى، بازاردى جاعالايدى، كولىگى بارلار تاكسيست بولادى. ونداي ازاماتتار ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلار ساناتىنا جاتقىزىلادى. ولار­دىڭ جۇمىستان ايىرىلۋى وڭاي، جاڭاسىنا تۇرۋى قيىن. سوندىقتان باستىعىنىڭ قاس-قاباعى مەن كوڭىل-كۇيىن اڭدۋعا ءماجبۇر. سونداعى الاتىن جالاقىلارى تىم ماردىمسىز. زەينەتاقى قورىنا قارجى قۇيۋ، دەمالىستا، اۋىرىپ قالعاندا تولەنەتىن اقشا تۋرالى اۋىز اشۋدىڭ ءوزى ارتىق. ءوزىن-ءوزى جۇمىسپەن قامتۋشىلاردىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى دە تومەن بولادى. ولار سايلاۋعا بارمايدى، مەملەكەتتىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىنە ارالاسپايدى. جاستىق امبيتسيا، ارمان-قيال جۇزەگە اسپاعاندىقتان ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ومىرگە نارازى كەلەدى. ونى اڭعارۋ ءۇشىن تاكسيگە وتىرۋ نەمەسە بازارداعى حالىقتىڭ اڭگىمەسىن تىڭداۋ جەتكىلىكتى. ونداي توپتى توبىرلىق سانا بيلەيدى. ال توبىردى ارانداتۋ، بيلىككە قارسى قويۋ وڭاي. بايقاعانىمىزداي الەۋمەتتىك سيپاتتاعى ماسەلەنىڭ ساياسيلانۋى قيىن ەمەس.

ومىردە بيىك جەتىستىككە جەتكەن ادامدارعا قاراپ، جەتىستىكتىڭ كىلتى جوعارى وقۋ ورنىن قۇرى ءتامامداۋدا ەمەس، شىنايى بىلىمدە، جەكە ىزدەنىستە، ءوزىڭدى جەتىلدىرۋ مەن پروفەسسيوناليزمدە ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەسىڭ. ءبىلىم، قابىلەت  – سارقىلماس پوتەنتسيال. سونى دۇرىس پايدالانا ءبىلىپ، ءوزىن قامشىلاپ، ماقساتقا تالپىنعاندار ءۇشىن مۇمكىن ەمەس ەشنارسەنىڭ جوق ەكەنىن ۇعىناسىڭ. ولاي بولسا، ەلدەن قالمايىق دەپ ديپلوم الۋعا «اسەمپاز» بولماي،  جاسامپاز بولۋعا تالاپتانالىق.

 مەلىس سەيداحمەتوۆ

Abai.kz