قازاقستان جاس مەملەكەت دەگەن ۇعىم سانامىزعا سiڭiسiپ، سالتانات قۇرعالى قاشان. حالىقتىڭ سان جاعى دا، وعان تەلiنگەن مادەني-ەكونوميكالىق جاعى دا سونىڭ ايعاعى. الايدا، سول جاسىمىز قالاي ءوزi دەگەن ساۋال سارالاۋدى قاجەتسiنەتiنi جانە زاڭدى. ەندiگi اڭگiمە تيەگi وسى.

قازاق جاسى: ول — كiم؟ تاۋ قۇلاتىپ، تاس قوپارعاندار ما؟ الدە، كوممەرتسيالىق رومانتيكانىڭ شالىعى تيiپ، شاقشاداي باسى شاراداي بولىپ جۇرگەندەر مە؟

ارiرەك بارماساق تا، انەبiر كەزدەگi عاني مۇراتباەۆتىڭ تۇلعاسى مۇنارتادى. مەن مۇندالايدى. ءبۇتiن شىعىس جاستارىنىڭ شوقتىعى بيiك شوق جۇلدىزىنا اينالىپ اعىپ ءوتتi لەزدە. كوز جازدىرىپ قويماي، كوڭiل ورتايتتى. باستىسى — جاس مۇراتباەۆتىڭ مۇراتى ءھام قازاقتىڭ ماقساتى ءالi سول ماقسات-مۇرات كۇيiندە. مۇنى، بوس ۆاكۋىمدى كورە بiلگەن ساتتار، باۋبەكتەر سياقتى كورەگەن جاس جانىن جالداپ جۇمىس iستەمەدi مە؟

Iستەگەندە قانداي؟ ءولiمنiڭ ءوزi شوشىپ كەتiپ، شالقالاي قۇلاي شىنتاعىمەن جەردi ءسۇزدi ەمەس پە؟ اشۋىنا مiنگەن سوسىن، ارانىن اشىپ، «الدا قۇداي-اي»، — دەپ، اڭىرادى قازاق سوندا. جاستىقتىڭ ۇلى ۇلگiسi جاڭعىرىپ قالدى سانادا. مۇنى ماڭگiلiك ماڭايىنا ساۋلەسiن سەۋiپ، نۇرلاندىرىپ جiبەرەتiن پرومەتەي وتى دەرسiڭ. مiنە، قازاق جاسى كiم دەگەندە، وسى تiركەستi-اق العا تارتساق جەتiپ جاتىر.

بۇل بiزدiڭ زەردەلi كوزبەن كەشەگە ۇڭiلگەنiمiز. قازiر حال نەشiك؟! وتكەندە تەلەۆيزوردان اۋىل مەكتەبiنiڭ ەگدە تارتقان بiر مۇعالiمi سويلەپ جاتىر. ايتقاندارى بەلگiلi نارسە:

— «جاعداي ناشار. قىستان قالاي شىعارىمىز بەلگiسiز. مال باسى ازايىپ كەتتi. جانعا باتاتىنى مەكتەپكە بالالار قىس تۇسسە، تiپتەن بارۋدان قالاتىن ءتۇرi بار. كيiم جوق. ونى الاتىن اقشا قايدان بولسىن. اكiمدەردiڭ بوس سوزدەرiنە ابدەن تويدىق. بiزگە قۇرعاق ۋادە ەمەس، ناقتى كوزگە كورiنەتiن iس كەرەك، — دەي كەلiپ كۇتپەگەن مىنا بiر جايتتى كولدەنەڭiنەن تارتتى. — بiز باياعىدا جاستارعا رەنجۋشi ەدiك. اراق iشەسiڭدەر، ۇرلىق-قارلىق جاسايسىڭدار دەپ. بەكەر ەكەن. ەندi ونىمىز ورىنسىز سياقتى. ايتىڭىزشى، باسقا ولار نە iستەۋi تيiس؟ وڭدى جۇمىس، اينالىسار iس جوق. بiزدi قويشى. ولارعا وبال-اق».

بۇعان داۋ شىعارىپ كورiڭiز. اتالمىش اششى اقيقاتتان بۇگiنگi ەسكەكسiز قايىعىمىزدىڭ بەت الىسىن، اعا بۋىنمەن جاس ۇرپاقتىڭ اراسىنداعى بەيداۋا بايلانىستى بايقايمىز. بارiنەن بۇرىن ومiرلiك ماقسات-مۇراتى، باعدارلاماسى جوق جوسىقسىزدىقتى اڭعارامىز.

بۇل نە قىلعان ۇرپاق؟ و زاماندا، بۇ زامان ەش نارسەنiڭ اياعى اسپاننان سالبىراپ تۇسە قالعان جوق. تاريح ءار نارسەنi ءوز ورنىنا قويىپ وتىرعان. «كەڭەس» اتتى كازارمادا وسكەن جەتiم ۇرپاقتىڭ (كەشەگi كۇنگi «ۇلى وركەنيەتتiڭ» وكiلدەرiن ايتامىز) وزدەرi مويىنداپ، مويىعانىنداي، ايگiلi ەرنەست حەمينگۋەي اقساقالدىڭ سوزiنە سۇيەنسەك، ولار: «جوعالعان ۇرپاق» («پوتەرياننوە پوكولەنيە»).

شىندىعىندا، اششى دا بولسا، اينىتپاي ايتىلعان. ايتپەگەندە، بiزدە ۇرپاق پەن ۇرپاق اراسىنداعى جاراسىمدى جالعاستىق، ءوزارا تۇسiنiستiك ساقتالار ەدi-اۋ! باستان كەشiپ، كورiپ كوڭiل شايلىققان مىنا قيامەت-قايىم شاقتى دا تiلەپ الماس ەدiك. اۆتوبۋس نە ايالدامادا ۇلكەن كiسiلەرگە كiشiلiك كەيپiن ساقتاپ ورىن بەرiپ جاتادى عوي جاستار. الايدا، كەيبiر اتا-اجەلەرiمiز راقمەت ايتۋدىڭ ورنىنا وتىرا كەتiپ، زاماننىڭ زارىن، جاستاردىڭ بۇزىلعانىن جىر قىلادى كەلiپ. وسى نارسەنiڭ ءبارi بiر مiندەت سەكiلدi. سونداي سۋىق قالىپتى، سۇعاناق تiلدiلiككە ۇيرەتكەن قوعامدى اڭسايتىندارىن قايتەرسiز. كوبiنەسە ءوستiپ، كوپiرمە تiلiمiزبەن وراق ورامىز. وۋ، وداندا زاماننىڭ تۇزەلۋiنە، جاستاردىڭ جوندەلۋiنە تيتiمدەي تiزە قوسساشى. ەندi بۇعان بالەنشە-تۇگەنشە كiنالi دەمەي-اق قويالىق. نە دەسەك تە ادام ادامعا باۋىر دەگەن قوعامدى قوراشتانعان ەكەنبiز، وندا ادام ادامعا «قاسقىر» دەگەن زامانعا ىڭعايلانايىق.

نۇرلان امiرقۇلوۆ دەگەن مىرزا قازاقتىڭ قازiرگi زيالىلارىن ءۇش توپقا بولگەن. بiرiنشiسi, قازاقشامەن ورىسشانى جاقسى بiلەتiن اۋىلدان شىققاندار. پسيحولوگياسى، ويلاۋى ءبارi قازاقشا. اتتەگەن-ايى، بولاشاعى بۇلدىر، كەلەشەگi كومەسكi. ەكiنشiسi, قازاقشا مەن ورىسشاعا قاتار جۇيرiك بولعانمەن — تۇراقسىز. وزگەنiڭ يكەمiنە كوندiككiش. ءۇشiنشiسi, بۇگiنگi قالا جاستارى. ياكي، جاڭا باعىتتاعى، ەۋروپالىق كوزقاراستاعى ادامدار دەيدi.

بۇل جiكتەۋدە بiر شىندىق قىلاڭىتادى. ءالi جاڭا زاماننىڭ زاڭىن يگەرiپ، ەۋروپا مادەنيەتiن مەڭگەرگەندەرiمiزدiڭ ارەكەتi, اسەر-ىقپالى كۇشەيiپ كەلەدi. الايدا، حالىق ارتىنان ەرۋگە اڭتارىلىس تانىتتى. بۇعان بەلگiلi دارەجەدە دايىندىق كەرەك شىعار. ونى ۋاقىت كورسەتەر.

ەندi XXI عاسىردىڭ بەكزاتتىقتىڭ ۇلگiسiن كiمدەر ارقىلى ەلەستەتەمiز! جىلاساڭ تاعى ۇرامنىڭ كەرi مiنە — قازاقستاندا بiر جارىم ميلليون قازاق جاسى ءوز انا تiلiنە كەلگەندە وگەي!

قازiر بويىمىزدان «مىناۋ مەنiڭ وتانىم، ەلiم، جەرiم» دەگەن ادامي سەزiم، وتانشىلدىق پەن تەكتiلiكتi بايقارسىز با؟ مىنا نارىقتىڭ ىرقىنا كونiپ، اياعىنىڭ استىندا تاپتالدىق. ءوز iشiمiزدەگi iندەتiمiز وزiمiزبەن شەكتەلە قويسا جاقسى ەدi. وكiنiشتiسi, الىس-جاقىن شەت ەلدەردiڭ الدىندا تاياز سانامىز تارازىعا تۇسە باستادى.

وتكەن عاسىردا رەسەيدiڭ وكتەمدiگiنە جيىرما بەس جىل بويى قارسى تۇرىپ، قايرات قىلىپ، جان الىسىپ، جان بەرiسiپ بۇگiنگە جەتكەن شەشەندەردiڭ كوسەمi جوحار دۋداەۆ: «ەگەر، رەسەي قىسىم كورسەتسە، ماسكەۋگە ءۇش ءجۇز سەكسەن مىڭ شەشەندi اۆتوماتپەن قويامىن!» — دەپ، مالiمدەگەن. مiنە، حالقىنا سەنگەندiك، ۇلتىنا دەگەن سۇيiسپەنشiلiك!

تىعىرىقتان شىعار جول قايسى؟ مانا ايتقانداي، ەندi اعا بۋىن مەن ورتا بۋىنىمىز وتكەن ۋاقىتتاعى ينەرتسياسىمەن وتەرi حاق. الدىمىزدا تۇرعان مiندەت سول — سiز بوپ، بiز بوپ جاس ۇرپاقتى قۇتقارۋ. قازاقتىڭ ەندiگi ءورiسiن كەڭەيتپەك، نە كەرi كەتiرمەك جاس ۇرپاقتىڭ قولىندا.

كەشەگi سوتسياليزمنiڭ سودىر يدەولوگياسىنىڭ ورنىندا قالعان بوس كەڭiستiكتi نەمەن تولتىرامىز دەپ باس قاتۋدا. ارينە، باسقا ەلدەردiڭ باي تاجiريبەسiنە سۇيەنگەن ماقۇل.

الايدا، بiز تىم ەۆروتسەنتريزمگە بوي ۇردىق. عالامداستىرۋ قۇشاعىن ايقارا اشىپ، وڭمەڭدەپ كەلەدi.

جۇمىرىنا جۇق بولماي-اق جۇتىلىپ كەتە بارمايمىز با؟

عاسىر باسىندا سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ قازاقتاردى جاپوندارمەن سالىستىرا كەلiپ: «قازاقتار بارلىق جاعىنان، اسiرەسە سىرتقى بەت پiشiنi جاعىنان جاپوندارعا وتە ۇقساس. مۇنى جاپوندار دا مويىندايدى. بiز نەگە سونداي بولمايمىز؟ بiزدiڭ ولاردان نەمiز كەم؟» — دەپ، ارمانداعان ەكەن عوي. ول ارمان ءالi مۇرتى بۇزىلماعان ارمان كۇيiندە ءتۇر. سودان بەرi بiر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتiپتi. XIX عاسىردىڭ ەكiنشi جارتىسىندا (1868 جىلى مەيدزي رەۆوليۋتسياسىنان كەيiن) جارتى عاسىرعا جەتپەيتiن مەزگiلدە-اق فەودالدىقتىڭ تەمiر كiسەنiن بىت-شىت ءۇزiپ، دەرەۋ دامۋ جولىنا ۇمتىلىپ، جەدەل وركەندەي باستاعان جاپونداردى ۇلگi ەتۋدiڭ دە قازاققا بiر ۇقساستىعى بار. سوندا دەيمiز-اۋ، ولاردى الىپ بارا جاتقان نە ارتىقشىلىق؟ شيكiزاتى شەكتەۋلi بولسا دا، شiرەنەتiندەي نە iستەپتi دەيسiز عوي. ولاردا الگi فەودالدىق زاماننان جاپونداردىڭ بويتۇمارى iسپەتتi سiڭiپ قالعان وتان دەگەندە قۇرباندىققا دايىن، جان بار، رۋح بار ەكەن. سونىڭ ارقاسىندا ەڭبەكقورلىق پەن تەمiردەي سامۋرايلىق تارتiپكە سۇيەنگەن دە بiزگە سۇيكiمدi كورiنiپ وتىر. بۇگiندە ۇلتتىق تابىستىڭ ۇشتەن بiرiن رۋحاني قاجەتتiلiككە ويلانباي جۇمساپ جاتىر. مۇنىمەن جاستارىن تاربيەلەۋدە الدىنا جان سالماسى انىق. بار دەگەن وسى دەپ، ۇلدەمەن-بۇلدەگە وراپ ەسiرتiپ قويمايدى. بايلىقتى بەلشەدەن كەشiپ جۇرگەن ءورiمiن قايىر سۇراتىپ، «قاڭعىرتىپ» جiبەرەتiن كورiنەدi. سوندا الگi تيىننىڭ نە، ادامنىڭ كiم ەكەنiن سەزiنiپ، ءومiر سۇرۋگە ىڭعايلانىپ شىعادى دا، ەرتەڭگi جاپونيانىڭ قايىرشىسىنان باستاپ، حانىنا دەيiنگiنiڭ جايىن ويلاپ، قامىن جەي الادى. جۇمىر جەردi جاۋلاپ العان جاپونيا ءوز جاستارىنىڭ ءوستiپ جالىنىن جانيدى ەكەن دە، ءۇمiتiن ۇكiلەپ قويادى ەكەن.

بولاتبەك تولەپبەرگەن

Abai.kz