تاۋەلسىزدىك جىلدارى ازامات­تىق قوعامنىڭ جانە نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قۇرىلۋىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق ءدىني سەرپىلىستىڭ جۇرۋىمەن دە سيپاتتالادى: ءداستۇرلى ءدىني بىرلەستىكتەر ۇستانىمدارى­نىڭ كۇشەيۋىمەن بىرگە قازىرگى قازاق­ستان ءۇشىن بەيمالىم، جاڭا ء"داس­تۇرلى ەمەس" ءدىني ۇيىمدار پايدا بولدى.

اتاپ ايتار بولساق، پرەسۆەتەرياندىق جانە مەتوديزم، پروتەستانتتىق كونفەسسيالار، سونداي-اق "اگاپە" "جاڭا اسپان" سياقتى پروتەستانتتىق شىركەۋلەر، "باحاي" "سايتان شىركەۋى", "ساەن­تولوگيا شىركەۋى" سياقتى ءدىني بىرلەستىكتەر كورىنە باستادى.

قازاقستانداعى قازىرگى ءدىني احۋال كۇردەلى ءارى سان-سالالى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، 1989 جىلعى 1 قاڭتاردا 30 كونفەسسياعا تيەسىلى 700-گە جۋىق ءدىني بىرلەس­تىكتەر بولسا، 2003 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 3206 ءدىني بىرلەستىكتەر جۇمىس ىستەگەن. ولاردىڭ اراسىندا 1652 يسلامدىق، سونىڭ ىشىندە 1642 سۋنيتتىك، 2 شيتتىك، 2 سوپىلىق، 4 احماديا اعىمدارى بار. بۇعان قوسا قازاقستاننىڭ اۋماعىندا پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋگە جاتاتىن 241 ءدىني بىرلەستىك (ولاردىڭ 230-ى ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنە قارايدى), 7 ستارووبريادتىق ءشىر­كەۋ، ريمدىك-كاتوليكتىك شىركەۋىنىڭ 77 بىرلەستىگى، بىرقاتار پروتەستانت­تىق بىرلەستىك جۇمىس ىستەيدى. قا­زىرگى قازاقستانداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قاۋىمدارعا تومەندەگىلەر ەنە­دى: 5 بۋدديستىك قاۋىم، 24 ين­دۋيس­تىك، 12 كريشنايتتىك، 23 با­حاي، 2 ترانستسەندەنتالدىق مەدي­تا­تسيا قاۋىمى، ۇلى اق باۋىر­لاس­تىقتىڭ 2 قاۋىمى، 6 ساەنتولوگيا شىركەۋى قاۋىمى جانە ت.ب.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ازامات­تىق قوعامنىڭ جانە نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قۇرىلۋىمەن عانا ەمەس، سونداي-اق ءدىني سەرپىلىستىڭ جۇرۋىمەن دە سيپاتتالادى: ءداستۇرلى ءدىني بىرلەستىكتەر ۇستانىمدارى­نىڭ كۇشەيۋىمەن بىرگە قازىرگى قازاق­ستان ءۇشىن بەيمالىم، جاڭا ء"داس­تۇرلى ەمەس" ءدىني ۇيىمدار پايدا بولدى.

اتاپ ايتار بولساق، پرەسۆەتەرياندىق جانە مەتوديزم، پروتەستانتتىق كونفەسسيالار، سونداي-اق "اگاپە" "جاڭا اسپان" سياقتى پروتەستانتتىق شىركەۋلەر، "باحاي" "سايتان شىركەۋى", "ساەن­تولوگيا شىركەۋى" سياقتى ءدىني بىرلەستىكتەر كورىنە باستادى.

قازاقستانداعى قازىرگى ءدىني احۋال كۇردەلى ءارى سان-سالالى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، 1989 جىلعى 1 قاڭتاردا 30 كونفەسسياعا تيەسىلى 700-گە جۋىق ءدىني بىرلەس­تىكتەر بولسا، 2003 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا 3206 ءدىني بىرلەستىكتەر جۇمىس ىستەگەن. ولاردىڭ اراسىندا 1652 يسلامدىق، سونىڭ ىشىندە 1642 سۋنيتتىك، 2 شيتتىك، 2 سوپىلىق، 4 احماديا اعىمدارى بار. بۇعان قوسا قازاقستاننىڭ اۋماعىندا پراۆوسلاۆيەلىك شىركەۋگە جاتاتىن 241 ءدىني بىرلەستىك (ولاردىڭ 230-ى ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنە قارايدى), 7 ستارووبريادتىق ءشىر­كەۋ، ريمدىك-كاتوليكتىك شىركەۋىنىڭ 77 بىرلەستىگى، بىرقاتار پروتەستانت­تىق بىرلەستىك جۇمىس ىستەيدى. قا­زىرگى قازاقستانداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قاۋىمدارعا تومەندەگىلەر ەنە­دى: 5 بۋدديستىك قاۋىم، 24 ين­دۋيس­تىك، 12 كريشنايتتىك، 23 با­حاي، 2 ترانستسەندەنتالدىق مەدي­تا­تسيا قاۋىمى، ۇلى اق باۋىر­لاس­تىقتىڭ 2 قاۋىمى، 6 ساەنتولوگيا شىركەۋى قاۋىمى جانە ت.ب.

ەلىمىزدىڭ نەگىزگى ءدىني قاۋىمى سۋنيتتىك يسلام جانە حريستيان­دىقتىڭ پراۆوسلاۆيەلىك باعىت­تارى. ەلىمىزدە 1700-گە جۋىق مۇ­سىل­مان بىرلەستىكتەرى بار. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى سۋنيتتىك باعىت­تاعى بىرلەستىكتەر. ورىس پراۆو­سلا­ۆيە شىركەۋىنىڭ ءۇش ەپارحياسىنا 214 پريحود، 8 موناستىر جانە باسقا شىركەۋلىك قۇرىلىمدار تيەسىلى. ورىس پراۆوسلاۆيە شىركەۋى پريحودتار سانىنىڭ وسۋىنە جانە ماتەريالدىق تۇرعىدان نىعايۋىنا كۇش-جىگەرىن جۇمساۋدا. ەلىمىزدىڭ بىرنەشە قالاسىندا پراۆوسلاۆيە­لىك عيباتحانالاردىڭ قۇرىلىسى ءجۇرىپ جاتىر.

كەيىنگى ۋاقىتتا كاتوليك، پرو­تەستانتتىق جانە ءداستۇرلى ەمەس ءدىني قۇرىلىمدار ءوز قىزمەتتەرىن بەلسەندى تۇردە جۇرگىزۋدە. "يەگوۆا كۋالارى" بىرلەستىگىنىڭ ميسسيو­نەرلىك قىزمەتى ەرەكشە قارقىن الۋ­دا. "يەگوۆو كۋالارى" قازاق­ستان­داعى سانى جاعىنان ءوسىپ كەلە جاتقان كونفەسسيا بولىپ وتىر. ونىڭ ءدىني ورتالىعى ەسىك قالا­سىندا ورنالاسقان، 70-تەن استام ءدىني بىرلەستىكتەرى ادىلەت ورگان­دارىندا رەسمي تىركەلگەن جانە 30-دان اسا جەرگىلىكتى قاۋىمدارى بار، ونى ۇستاناتىن ادامدار 20 مىڭعا جۋىق.

1999 جىلى ءدىني بىرلەستىكتەر­دىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەلەرىن قورعاۋ ماقساتىمەن قازاقستاننىڭ ءدىني بىرلەستىكتەر قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. بۇل قاۋىمداستىق 200-گە جۋىق ءدىني بىرلەستىكتەردى بىرىك­تىرەدى.

سونىمەن قاتار ەلىمىزدە پرو­تەس­تانتيزمنىڭ جاڭا اپوستولدىق شىركەۋى، ەلۋشىلەر (پياتيدەسيات­نيچەستۆو), مەتوديزم، مەننونيزم، پرەسۆەتەريانستۆو سىندى اعىم­دارى تارالۋدا. پياتيدەسياتنيچەستۆو حح عاسىردىڭ باسىندا اقش-تا قۇرىلعان. بۇل اعىمنىڭ ەڭ ءىرى قاۋىمدارى قاراعاندى جانە الماتى قالالارىندا ورنالاسقان. اپوستولدار رۋحىنداعى ەۆانگەلشىل حريستياندار ءوز جۇمىسىن بەلسەندى جۇرگىزۋدە. قازىرگى كەزدە 3 مىڭعا جۋىق ادامدى بىرىكتىرەتىن 40-قا جۋىق قاۋىمدار بار. پرەسۆەتە­رياندىق اعىمى ەلىمىزدە امەري­كالىق، كورەيلىك ۋاعىزداۋشى­لاردىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتى ناتيجەسىندە تارالىپ جاتىر. بۇل ۋاعىزشىلارعا شەت ەلدەگى ءدىني ورتالىقتار كومەك كورسەتۋدە. ەلىمىزدە 20-دان اسا پرەسۆەتەريان بىرلەستىكتەرى بار. "گرەيس-بلا­گودات", ء"بىرىنشى پرەسۆەتەريان شىركەۋى،" "الماتى ايماقتىق پرەس­ۆەتەريان شىركەۋى" بىرلەس­تىكتەرى بەلگىلى بولىپ وتىر.

جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى قا­ۋى­مىنىڭ رەسپۋبليكالىق ورتا­لىعى جەتىنشى كۇن حريستيان-ادۆەنتيستەرىنىڭ سولتۇستىك قازاق­ستان كونفەرەنتسياسى استانا قالاسىندا. ۇيىمدىق جاعىنان بۇل بىرلەستىك الماتى قالاسىندا ورنالاسقان جەتىنشى كۇن ادۆەن­تيستەرىنىڭ وڭتۇستىك وداعىنا كىرەدى. ەۆانگەلشىل باعىت ەلىمىزدە نەگىزىنەن نەمىس ەتنوسىنىڭ ارا­سىندا تارالعان. ەلىمىزدە ليۋتەران­دىق 70-تەن اسا ءدىني قاۋىم بار.

ەۆانگەلشىل حريستيان-باپتيس­تەردىڭ قاۋىمدارى 10 مىڭنان اسا سەنۋشىلەردى بىرىكتىرەدى. ەۆان­گەلشىل-حريستيان باپتيستەر قازاق­ستان ەۆانگەلشىل حريستيان-باپ­تيستەرى شىركەۋلەرىنىڭ وداعىن قۇردى. بىرلەستىكتىڭ ورتالىعى قا­را­عاندى وبلىسىنىڭ ساران قالا­سىندا. ەۆانگەلشىل-حريستيان باپ­تيستەردىڭ 250-دەن اسا قاۋىمدارى مەن توپتارى بار. ەۆانگەليستەر 2010 جىلعا دەيىن قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىن ەۆانگەلشىل­دەن­­دىرۋ جوسپارىن باسشىلىققا الۋدا.

شەت ەلدىك ميسسيونەردىڭ بەل­سەن­دى قىزمەتى ارقاسىندا پروتەس­تانتتىق اعىمداردىڭ حاريزما­تيكالىق قاۋىمدارى "اگاپە", "جاڭا ءومىر", "جاڭا اسپان", "بلا­گايا ۆەست" جانە ت.ب. جۇمىس ىستەۋدە. ەلىمىزدە ءداستۇرلى ەمەس كۋلتتەر قاتارى وسۋدە. ساەنتولوگيا شىركەۋى اقش-تا حح عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارى پايدا بولدى. نەگىزىن سالۋشى لافايەت رون حاببارد (1911-1986). ول ءوز ءىلىمىن "ديناە­تيكا: اقىلدى ويدىڭ ساۋلىعى تۋرالى بۇگىنگى زامانعى ءىلىم" اتتى ەڭبەگىندە قورىتىندىلاعان. ساەن­تولوگيا شىركەۋى ءدىني بىرلەستىگى ال­ماتى، قاراعاندى، سەمەي قالالا­رىندا رەسمي تىركەلگەن. ساەنتو­لوگيا شىركەۋى رەسەي، اقش، ان­گليا، اۆستراليا ەلدەرىندەگى ساەنتولوگيالىق ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىس ورناتقان.

"كريشنا ساناسى" قوعامى ەلىمىزدە ارەكەت ەتىپ وتىرعان جاڭا ءدىني اعىمداردىڭ ءبىرى. يندۋيزمنەن تارماقتالاتىن "كريشنا ساناسى حالىقارالىق قوعامىنىڭ" نەگىزىن سالۋشى - سۆامي پرابحۋپادا (1896-1977). بۇل ءدىني اعىم جاستار اراسىندا تارالىپ جاتىر. دۇنيە­جۇزىلىك حريستياندىقتى بىرىكتىرۋ جولىنداعى قاسيەتتى رۋح اسسوتسيا­تسياسى (بىرىگۋ شىركەۋى) 1954 جىلى قۇرىلعان. نەگىزىن سالۋشى - سان مەن مۋن. بىرىگۋ شىركەۋىنىڭ ميسسيو­نەرلەرى الەمنىڭ 100-دەن اسا ەلىندە قىزمەت ەتەدى. بۇل شىركەۋدىڭ ءتۇرلى باعىتتاعى ۇيىمدارى بار. بىرىگۋ شىركەۋى ەلىمىزدە 1992 جىلدان جۇمىس ىستەيدى.

قازاقستاندا ءتۇرلى ءداستۇرلى ەمەس كۋلتتار سانى وسۋدە. اتاپ ايتساق، 1990 جىلدارى جاڭا كۋلتتار سانى 10-نان ءسال اساتىن بولسا قازىرگى ۋاقىتتا جاڭا كۋلتتاردىڭ سانى 160-تان اسادى. "كريشنا ساناسى قوعامى", "سوڭعى وسيەت شىركەۋى", "جاڭا اسپان", "جاڭا ءومىر ءشىر­كەۋى" سىندى حح عاسىردىڭ نانىم-سەنىمدەرى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ءتۇرلى مەرەكەلىك جانە قايىرىم­دىلىق ءىس-شارالار ۇيىمداستىرۋ ارقىلى جۇرگىزۋدە.

ەلىمىزدە ەكسترەميستىك باعىت­تاعى "حيزب-ۋت-تاحرير" ("ازات ەتۋ پارتياسى") ۇيىمىنىڭ زاڭعا قاي­شى ارەكەتتەرى جۇرتشىلىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرۋدا. حيزب-ۋت-ءتاحريردىڭ ماقساتى - يسلام اتىن جامىلىپ، دىنارالىق كەلىسىم مەن ءۇن قاتىسۋعا زيانىن تيگىزىپ، بەيبىت ءومىر تىنىشتىعىن بۇزۋ. حيزب-ۋت-تاحرير ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ مەم­لەكەتتىك قۇرىلىسىن مويىندا­ماي­دى جانە وسى ايماقتا حاليفات قۇرۋدى وزدەرىنىڭ ماقساتى رەتىندە ۇستانادى. اتالعان ۇيىم كۇرەسى يدەولوگيالىق كۇرەس، يدەولوگيا­لىق توڭكەرىس، بيلىكتى ءوز قولدارىنا الۋ سىندى ءۇش باعىتتا جۇرگىزىلەدى. كەيىنگى جىلدارى مۇسىلماندار اراسىندا جىك سالاتىن پىكىرلەر مەن ۇستانىمدار كورىنىس بەرۋدە. ءدىني فاناتيزم، لاڭكەستىك، پىكىر ءتوزىم­سىزدىگى يسلام دىنىنە جات.

ەلىمىزدە ء"ال-كايدا", "مۇسىل­مان باۋىرلار", "تاليبان", "لاش­كار", "تايبا", "بوز-قۇرت", ء"وز­بەكستان يسلام قوزعالىسى" جانە ت.ب. لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ قىزمە­تىنە تىيىم سالىنعان.

ميسسيونەرلىك - ءدىني ۇيىمدار­دىڭ ىلىمدەرىن تاراتۋعا ارنالعان ءدىني جانە ساياسي قىزمەت. ميسسيو­نەرلىك ۇيىمداردىڭ شوقىندىرۋ ساياساتى افريكا جانە ازيا حالىق­تارى اراسىندا قارقىنداپ، ماقسات­تى تۇردە جۇرگىزىلىپ وتىر. ميسسيو­نەرلىك ۇيىمدارعا بىرقاتار ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى، قايى­رىم­دىلىق قورلارى، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، قارجىلىق توپتار ماتە­ريالدىق جانە مورالدىق تۇرعى­دان كومەكتەسىپ، ورتاقتاسا جۇمىس جاسايدى. ميسسيونەرلەر باراتىن ەل حالقىنىڭ ءدىنىن، تاريحىن، ادەت-عۇرپىن، ءدىلى مەن پسيحولوگياسىن زەرتتەپ ءبىلىپ بارادى.

كوپتەگەن ميسسيونەرلەر جەرگى­لىكتى حالىق باسىم ەلدى مەكەندەردە تۇرىپ، سول حالىقتىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، مىنەز-قۇلىقتارىن ءوز قىزمەتتەرىن تابىستى اتقارۋ ءۇشىن جەتەرلىكتەي دەڭگەيدە زەرتتەپ، ۇيرەنەدى. ەلىمىزدە پروتەستانتتىق جانە نەوپروتەستانتتىق شىركەۋ­لەردىڭ ميسسيونەرلىك قىزمەتتەرى حالقىمىزدىڭ ءدىني بىرلىگى مەن ىنتىماقتى ومىرىنە كەرى اسەرىن تيگىزەدى.

جۇمىسسىزدار، ومىردەن ءوز ور­نىن تاپپاعاندار، رۋحاني ىزدەنىستە جۇرگەندەر، جەكە باسى جانە وتباسىنداعى پسيحولوگيالىق قيىن­دىقتارعا توزە الماعاندار، يسلام ءدىنىن تەرەڭ بىلمەيتىندەر، اسىرەسە جاستار ميسسيونەرلەردىڭ ۇگىت-ناسيحاتىنا تەز ىلىگەدى.

"جاڭا" كۋلتتاردىڭ ءبىرى - باحاي سەنىمىنىڭ باستاۋىندا "باب" ("قاقپا") دەگەن لاقاپ اتىمەن بەلگىلى بولعان سەيد ءالي مۇحاممەد تۇر. ول ءوزىن پايعامبار دەپ جاريالاعان. بابتىڭ ءىلىمىن جۇيەلەپ دامىتقان، باحاي سەنىمىن ورنىق­تىرىپ، ءدىني ءىلىمىن نەگىزدەگەن مىرزا حۋسەين ءالي (باحا-ۋللا) بولدى. باحاي سەنىمى قۇدايدىڭ ءبىر­لىگىن، ءدىني توزىمدىلىكتى، تۋىستىقتى، بارلىق دىندەردىڭ ماقسات بىرلىگىن ۋاعىزدايدى.

باحاي سەنىمىنىڭ ەڭ جوعارى ۇيىمى - دۇنيەجۇزىلىك ادىلدىك ءۇيى يزرايل مەملەكەتىنىڭ حايفا قالا­سىندا ورنالاسقان. باحاي سەنىمىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني ءماجىلىسى ەلىمىزدە 1994 جىلى تىركەلگەن. قازىرگى ۋاقىتتا باحاي سەنىمىنىڭ 80-نەن اسا قاۋىمى بار. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، پايدا بولعانىنا ءبىر عاسىر شاماسى بولعان باحاي سەنىمىنىڭ بەس ميلليونعا جۋىق ۇستانۋشىلارى بار.

قازاقستان قوعامىنىڭ رۋحاني تۇرعىدان جاڭارۋىندا ءداستۇرلى دىندەر ماڭىزدى ءرول اتقارادى. يسلام، حريستياندىق جانە يۋدەي دىندەرىنىڭ جالپى ادامزاتتىق جانە گۋمانيستىك قۇندىلىقتارى ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن تاتۋلىقتى ورنىق­تىرۋداعى ماڭىزى ەرەكشە. ولار قوعامىمىزدا دوستىقتى، ءوزارا قۇرمەت پەن تۇسىنىسۋشىلىكتى نى­عايتۋعا قىزمەت ەتەدى. قازاق حال­قىنىڭ مادەنيەتى مەن رۋحانياتى يسلام وركەنيەتى مەن دۇنيەسىنىڭ اجىراماس بولشەگى. ەلىمىزگە يسلام ءدىنى كۇشپەن ەمەس، بەيبىت جولمەن ەندى.

يسلام قۇندىلىقتارى مەن يسلام فيلوسوفياسىن، يسلام مادەنيەتى مەن ونەرىن دامىتۋ مەن جاڭارتۋ ىسىنە قازاق حالقى ماڭىزدى جانە زور ۇلەس قوستى. ورتاعاسىرلىق مۇسىلماندىق فيلو­سوفيالىق ويىنىڭ قالىپ­تاسۋى مەن دامۋىنا قۋاتتى سەر­پىلىس بەرگەن قازاق دالاسىنىڭ ويشىل­دارى ءابۋ ناسىر ءال-فارا­بي، قوجا احمەت ياساۋي، ماحمۇت قاشقاري، مۇحامەد حايدار دۋلاتي، ءجۇسىپ بالاساعۇني جانە باسقالارىنىڭ مۇرالارى يسلام وركەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا وجدان بوستان­دىعى مەن ءدىني بوستاندىقتىڭ قا­عيداتتارى، ءارتۇرلى كونفەس­سيا­لارعا جاتاتىن ازاماتتاردىڭ وزدەرىنىڭ ءدىني بىرلەستىكتەرىن قۇرۋ­داعى تەڭقۇقىلىعى، مەملەكەتتىڭ شىركەۋدەن بولىنگەندىگى تۋرالى قاعيداتتار بەكىتىلگەن. سونداي-اق ءدىننىڭ جانە ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ الەۋمەتتىك قىزمەتتەرىن رەتتەۋدىڭ حالىقارالىق تاجىريبەلەرىنە نەگىزدەلگەن وزگە دە بىرقاتار نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق نەگىزدەر بار. سوعان قاراماستان، ءدىننىڭ مارتەبەسى، ونىڭ قوعام ومىرىندەگى شىنايى جاعدايى مەن ءرولى، ياعني ءدىننىڭ قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي، رۋحاني سالالارىنا تيگىزەر اسەرىنىڭ مارتەبەسى، كەڭىستىگى جانە شەكارالارى قازىرگە دەيىن ءدال انىقتالماعان. وسىنداي بەلگى­سىزدىك، اسىرەسە ونىڭ تەرىس سالدارى ەلىمىزدەگى قازىرگى ءدىني جاعدايدا ورىن العان جاڭا ۇردىستەرگە باي­لانىستى انىق تا ايقىن اڭعارى­لۋدا. بۇل، ارينە، اسىرەسە ءدىن مەن ءدىني سانانىڭ كۇدىك تۋعىزاتىن ءدىني-رۋحاني نورمالارى مەن دوگ­مالارىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءدىني اعىمدار مەن باعىتتاردىڭ پايدا بولۋىنا بايلانىستى. مۇنداي ءاسى­رەشىل نىشاندار ءدىني فۋندا­مەنتاليزم مەن ءدىني ەكسترەميزم رەتىندە كورىنىس تابۋى مۇمكىن.

قازاقستاننىڭ زايىرلى مەم­لەكەت بولۋىنا بايلانىستى، رەسمي يدەولوگيا دىنگە مەيلىنشە بەيتا­راپ قارايدى: ول ءدىنشىل دە، دىنگە قارسى دا سيپاتقا يە ەمەس. قازىرگى قازاقستانداعى ءدىننىڭ جاعدايى اۆتوريتارلىق، توتاليتارلىق جانە تەوكراتيالىق باسقارۋ جۇيەسى بار مەملەكەتتەردەن تۇبىرىنەن وزگەشە.

كونفەسسياارالىق بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم كوپۇلتتى، كوپتىلدى جانە كوپكونفەسسيالى قازاقستان ءۇشىن كۇردەلى ماسەلە. بۇگىندە قازاقستان الەمگە بۇكىلالەمدىك ءدىني-رۋحاني فورۋمنىڭ ورتالىعى ەسەبىندە دە تانىس. وعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەردىڭ باسشى­لارى اناعۇرلىم ماڭىزدى زاما­ناۋي ءدىني ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جينالادى.

الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر باسشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە ەلىمىزدەگى كونفەسسياارالىق كەلى­سىم مەن ديالوگتىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتاپ ءوتىلىپ، كونفەسسياارا­لىق كەلىسىم مەن ديالوگتىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى ايقىندالدى. ولار: تولەرانتتىلىق، ءوزارا قۇرمەتتەۋ مەن ءتۇسىنىسۋ، ۇلتارالىق كەلىسىم مەن ءدىني توزىمدىلىك. بۇل قاعيدالار قازاقستانداعى كونفەسسياارالىق قاتىناستاردىڭ دا نەگىزىن قۇراي­دى. بۇل تۋرالى ەلباسىنىڭ قا­زاق­ستان حالقىنا جولداۋىندا بى­لاي دەلىنگەن: ء"بىز بارلىق دىندەر­دىڭ تەڭ قۇقىلىعىنا كەپىلدىك بەرەمىز جانە قازاقستاندا كون­فەسسياارالىق كەلىسىمدى قامتا­ماسىز ەتەمىز".

ءدىن بىرىكتىرۋدىڭ، ينتەگراتسيا­لىق ۇدەرىستەردىڭ كۇشتى فاكتورى بولا الادى. ول ءۇشىن دىندەردەن قايشىلىقتاردى ەمەس، كەرىسىنشە، ورتاق بەلگىلەر مەن قاعيداتتاردى، ورتاق نەگىزدەر مەن ورتاق قۇندى­لىقتاردى، بىرىكتىرۋشى باستاۋدى ىزدەۋگە مىندەتتىمىز.

ايتا كەتۋ كەرەك، قازاقستان ءدىني تولەرانتتىلىق پەن كونفەس­سياارالىق كەلىسىم ىسىندە يگى ءداس­تۇر­­لەر­گە يە. قازاقستان كونە زا­مان­نان بەرى سانالۋان مادەنيەتتەر مەن دىندەردىڭ توعىسۋ مەكەنى بولعان. قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا بىرنەشە عاسىرلار بويى تاڭىرشىلدىك، زورواستريزم، ماني­حەيلىك، بۋدديزم، حريستياندىق (ونىڭ اسىرەسە نەستەريوندىق جانە ياكوۆيتتىك تارماقتارى) جانە يسلام سياقتى ءارتۇرلى نانىمدار بەيبىت قاتار ءومىر سۇرگەن، ياعني تولەرانتتىلىق پەن كونفەس­سياارالىق كەلىسىمنىڭ ۇلگىسى بول­عان. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇل­تان نازارباەۆ اتاپ ايتقانىنداي: "...بىزگە توزىمسىزدىك نەمەسە ءدىني فاناتيزم جات. بۇل رۋحاني ءداستۇر، بۇل قانداي شەڭبەردە بولماسىن قۇدايدىڭ سوزىنە دەگەن اشىقتىق. بۇل - قازاقستانداعى كونفەسسيا­ارالىق كەلىسىمنىڭ ەڭ ماڭىزدى نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى. ءبىز الەمگە ءوزى­مىزدىڭ تولەرانتتىعىمىزبەن، ۇلت­ارالىق، كونفەسسياارالىق كەلىسىم مەن ديالوگتى ساقتاۋىمىزبەن تانىلدىق. ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ وسكە­لەڭ دۇنيەتانىمدىق الەۋەتى بۇدان ءارى قاراي دا ساقتالۋعا، دامۋعا ءتيىس".

ناعيما بايتەنوۆا، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور. باعدات بەيسەنوۆ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى