ون شاقتى كۇن بولدى، قازاقستاندىق باق قازاق جازۋىنىڭ لاتىنعا اۋىسۋىنا قولداۋ بىلدىرۋشىلەردىڭ وي-پىكىرلەرىن سان الۋان اتاۋمەن جارىسا جازىپ جاتىر. قولداۋ بىلدىرۋشىلەردىڭ اراسىندا كىمدەر جوق دەيسىڭ، ءبارى بار. الايدا جازىپ-ايتىپ جاتقاندارى ءبىر مازمۇنداس، ءبىر تەكتەس. جالپى مازمۇنى – سول،  لاتىنشا الىپبيگە كوشۋ – «قازاقتى ۇشپاققا جەتكىزەدى»، «كوسەگەسىن كوگەرتەدى» تاعىسىن تاعىلار. ءدال قازاقستاندىق قوعامدا قازاق جازۋىنىڭ لاتىنشاعا كوشۋىنە كەرەمەت ءبىر قارسىلىق بارداي-اق، بىرەۋلەر سۇمدىق كەدەرگى كەلتىرەتىندەي-اق  ايعايعا  اتتان قوسىپ، ۇلارداي شۋلاپ جاتقاندار دا بار.

ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، وعان ەشكىم، اسىرەسە قازاقتىلدى قوعام قارسى بولىپ وتىرعان جوق. ءتىپتى ەلباسىنىڭ: «ءالىپبي تەك قانا قازاقتىڭ تىلىنە قاتىستى ماسەلە»، – دەگەن سوزىنەن كەيىن وتانداس ورىستاردىڭ دا، ءورىستىلدى قانداستارىمىزدىڭ دا كوڭىلدەرى ورنىنا ءتۇسىپ، قازاق جازۋىنىڭ لاتىنشاعا اۋىسۋىنا شىن جۇرەكتەرىمەن نيەتتەس بولىپ، ولار دا قولداۋ بىلدىرۋدە.

الايدا تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان جوبالىق الىپبيدەگى دىبىستاردىڭ سانى مەن ساپاسى جانە ولاردىڭ ارىپتەرمەن تاڭبالانۋى قالاي دەگەن ماسەلەگە ەشكىم جاق اشپاۋدا. الدە جاق اشتىرماي جاتىر ما ەكەن!؟

بۇنداي ويعا كەلۋىمىزگە دە تۇرتكى بار. ويتكەنى ءبىز ءتۇرلى مازمۇندا، ءتۇرلى كولەمدە بىرنەشە ماقالا جازىپ، رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى باسىلىمدارعا (گازەتتەرگە) ۇسىنىپ ەدىك، ەشقايسىسى باسپاي قويدى. سونداعى جازعانىمىز: قازاق جازۋىنىڭ لاتىنشاعا كوشۋىنە قارسىلىعىمىز ەمەس، جالپىحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان جوبالىق ءالىپبيدىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىكتەرىن كورسەتۋ بولدى.

ءيا، ءبىز دە قارسى ەمەسپىز. قايتا، ەكى قولىمىزدى كوتەرىپ، بوركىمىزدى اسپانعا اتىپ قۋانا قولدايمىز. تەك قابىلداناتىن بولاشاق لاتىنشا ءالىپبيىمىز بارىنشا ۇلتتىق ءارى قولدانۋعا قولايلى بولسا ەكەن دەگەن نيەتپەن عانا ءوز ويىمىزدى شاما-شارقىمىزشا ءبىلدىرىپ جاتىرمىز.

ايتەۋىر، ءبىر جازعانىمىز «اbاi.كz»  سايتىنا شىعىپ، ونىڭ وزىندە دە كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ىلىگىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، «قالتارىسقا» كەتىپ قالدى. قاراپ، وقىپ ۇلگەرمەگەندىكتەرىنەن بە ەكەن، پىكىر بىلدىرۋشىلەر ساناۋلى عانا بولدى.

تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، جالپىحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان جوبالىق ءالىپبيدىڭ ارتىقشىلىعى مەن كەمشىلىكتەرى كورسەتىلىپ، تالقىلانۋى كەرەك. سوندا عانا دۇرىس ءالىپبي قابىلداي الامىز.

قازاق جازۋىنىڭ لاتىنشاعا كوشكەندەگى عىلىمي-تەحنولوگيالىق، كومپيۋتەرلىك-باعدارلامالىق، ەلەكتروندى قۇرال-جابدىقتىق، ساياسي-ەكونوميكالىق، قوعامدىق-الەۋمەتتىك، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋشىلىك تيىمدىلىگى تۋرالى ايتا-ايتا شارشايتىنداي بولدىق قوي، ودان دا ونىڭ ۇلتتىق-لينگۆيستيكالىق جاعىن نەگە ايتپايمىز؟  

جازۋ (گرافيكا) تەك ءالىپبي اۋىستىرۋمەن عانا شەكتەلىپ قالمايتىنىن، ونىڭ ارتىندا ەملە (ورفوگرافيا)  دەگەن ۇلكەن اسۋ تۇرعانىن نەگە قاپەرىمىزگە المايمىز؟

ۇلى اعارتۋشى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «دۇرىس ەملە مەن قاتە ەملەنى ايىرۋعا مەنىڭ ويىمشا بىلاي قاراۋ كەرەك شىعار دەيمىن: ءتىل تابيعاتىنا قاراي ەملەنى ىڭعايلاۋ ما؟ جوق، ەملە تۇرىنە قاراي ءتىلدى ىڭعايلاۋ ما؟ مەن ويلايمىن، ەملە – جازۋ ءۇشىن شىعارعان نارسە، جازۋ – ءتىل ءۇشىن شىعارعان نارسە. ولاي بولسا، ءتىلدى بۇزىپ ەملەگە ىڭعايلاۋ ەمەس، ەملەنى تىلگە ىڭعايلاۋ كەرەك، ءتىلدىڭ تابيعاتىنا قاراماي زورلاپ، ەملەگە تاڭىپ بايلاسا، قىتاي قاتىندارىنىڭ اياعى بولىپ شىعادى» ء(تىل تاعىلىمى. الماتى، «انا ءتىلى». 1992 ج. 395-ب.), – دەگەن نىق تۇجىرىمىن نەگە ەسكەرمەيمىز؟

ءبىز كوپ مىسال كەلتىرمەي-اق، ۇسىنىلىپ وتىرعان  جوبالىق ءالىپبي وسى قالپىندا بەكىتىلىپ كەتسە، اتتەگەن-اي دەگىزىپ، سان سوقتىراتىن جاعدايىنا ءبىر مىسال عانا كەلتىرەيىك. ماسەلەن، «ءا» دىبىسىن «اە» دەگەن تاڭبامەن بەرەتىن بولدىق-اق دەيىك. الايدا وسى قوس ارىپتىك دىبىستىڭ ءبىر ىڭعايسىزدىق كەلتىرەتىن تۇسى بار.

ءبىز وسى سايتتا جاريالانعان «ۇلتتىق ءالىپبي قۇراستىرۋعا نە كەدەرگى؟» (18 قىركۇيەك, 2017)  دەگەن ماقالامىزدا: «جوبالىق الىپبيگە ورىس ءتىلىنىڭ «ۆ» جانە «چ» دىبىس-ارىپتەرىنىڭ ەنگىزىلۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى – ءبىزدىڭ (قازاقتاردىڭ) كوبىمىزدىڭ تەگىمىز بەن اكە اتىمىزدىڭ (وتچەستۆو), ءتىپتى ەسىمىمىزدىڭ ورىسشا جازىلۋى» دەگەن ەدىك.

وسى ورىسشا تەگىمىز «ءا» دىبىسىن «اە» دەپ الۋعا دا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىرەدى. ويتكەنى اتى-ءجونى قازاقشالانباعان قازاقتاردىڭ كوبىسىنىڭ تەكتەرى «....باەۆ» دەپ جازىلادى. ياعني، كىم – كوپ، «قىرىقباەۆ، ەلۋباەۆ، الپىسباەۆ، جەتپىسباەۆ تاعىسىن تاعىلار، ايتەۋىر قازاقتا «....باەۆتار» كوپ.

ءتىپتى اسا قۇرمەتتى ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ دا تەگىندە «اە» دىبىس تىركەسىمى بار. ەگەر ەلباسىنىڭ تەگىن: جوبالىق ءالىپبي بويىنشا لاتىنشالاپ جازساق، «Nazarbaev» دەلىنىپ جازىلادى ەكەن. وزدەرىڭىز جاقسى ءبىلىپ وتىرسىزدار، «اە» ءارىپ تىركەسى جوبالىق الىپبيدە كيريلشە تاڭبالانىپ جۇرگەن «ءا» دىبىسىنىڭ تاڭباسى.

وسىلايشا، كەڭىرەك ويلاپ، تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ قاراستىرساق، جالپىحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلىپ وتىرعان  جوبالىق ءالىپبيدىڭ ەرتەڭگى ەملە ەرەجەلەرىمىزگە قيىندىق كەلتىرەتىن جەرلەرى جەتكىلىكتى. ونى، «ەشكى بولسا دا، قاساپشى سويسىن» دەگەندەي، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءتىلشى (لينگۆيست) عالىمدارى، ونىڭ وزىندە قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن عالىمدارى جىلىكتەپ، اتاپ-اتاپ كورسەتۋلەرى كەرەك ەدى. جوق، ولاي بولماي جاتىر. مولشەرى، ولار «بىرەۋلەردەن» ەستەن تانارلىقتاي قاتتى سوققى (نوكاۋت) العان با دەيسىڭ، ايتەۋىر، لاتىنشا جوبالىق ءالىپبي جاريالانىپ، پارلامەنتتە تالقىلانعاننان بەرى جاق اشپايتىن بولدى.

مەنىڭ قۇرمەتتى دە قۇدىرەتتى، ارىپتەستەرىم، قايداسىڭدار؟!

اتام قازاق «تەمىردى قىزعان كەزىندە سوق» دەۋشى ەدى عوي، ەرتەڭ ءبارى كەش بولىپ، «اتتەگەن-اي!» دەپ جۇرمەيىك!

يسحان بەيبىت جالەلۇلى، ف.ع.ك،. دوتسەنت

Abai.kz