قايسار ءالىم. قازاعىن وياتىپ، ويلانتقان!
(الاش قايراتكەرىنىڭ جەر، ءدىن، ءدىل، ءتىل، جالپى حال-احۋال حاقىنداعى ويلارىنىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى)
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ! قازاق قوعامىنا بەرەرىن سىعىپ بەردى، بىراق سىباعا دامەتكەن جوق. كۇڭىرەنىستى كۇيمەن : "... قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەندىكپىن، پايدالان، شارۋاڭا جاراسا، الاش!"- دەۋى دە سول ەل مۇددەسىنە ءبىرجولا، اقىرعى دەمى ءبىتكەنشە، قالتقىسىز بەرىلگەندىكتەن ايتقان ءمىردىڭ وعىنداي ءسوزى. تاۋەلسىز قازاقستان: مىرجاقىبىن ۇكىلەدى، ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىستى، تىرىسىپ كەلەدى... بىراق ءتۇبىرلى، توڭكەرىستى، تولىمدى ۇدەرىس نىشانى ءالى قول بۇلعايدى... مىرجاقىپشا نۇسقانىڭ اۋىلى الىستان مۇنارتاتىنداي. دامە بار، دايەكتىلىك تاپشى. ۇمتىلىسقا ىنتا زور، ۇعىنىقتىلىقتا - ۇتىلىس. باياعى "ويان، قازاق!" ۇرانى ، مىنە، ءجۇز جىلدان استى، قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرادى: "كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى، وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى. جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب بوپ، قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى"! قازاعىن وياتقان ەدى، ەندى سول قازاق ويلانۋعا، تولعانۋعا قاتتى بەت بۇرعان! ادام قايعىسىنان - زامان زارىن سىعىپ، سىعىمداپ كورسەتكەن ءمىرجاقىپ، ودان ساباق الۋعا ءالى كۇنگە ۇندەپ كەلە جاتقانداي.
(الاش قايراتكەرىنىڭ جەر، ءدىن، ءدىل، ءتىل، جالپى حال-احۋال حاقىنداعى ويلارىنىڭ ومىرشەڭدىگى تۋرالى)
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ! قازاق قوعامىنا بەرەرىن سىعىپ بەردى، بىراق سىباعا دامەتكەن جوق. كۇڭىرەنىستى كۇيمەن : "... قالعانشا جارتى جاڭقام مەن سەندىكپىن، پايدالان، شارۋاڭا جاراسا، الاش!"- دەۋى دە سول ەل مۇددەسىنە ءبىرجولا، اقىرعى دەمى ءبىتكەنشە، قالتقىسىز بەرىلگەندىكتەن ايتقان ءمىردىڭ وعىنداي ءسوزى. تاۋەلسىز قازاقستان: مىرجاقىبىن ۇكىلەدى، ءۇمىتىن اقتاۋعا تىرىستى، تىرىسىپ كەلەدى... بىراق ءتۇبىرلى، توڭكەرىستى، تولىمدى ۇدەرىس نىشانى ءالى قول بۇلعايدى... مىرجاقىپشا نۇسقانىڭ اۋىلى الىستان مۇنارتاتىنداي. دامە بار، دايەكتىلىك تاپشى. ۇمتىلىسقا ىنتا زور، ۇعىنىقتىلىقتا - ۇتىلىس. باياعى "ويان، قازاق!" ۇرانى ، مىنە، ءجۇز جىلدان استى، قۇلاقتىڭ قۇرىشىن قاندىرادى: "كوزىڭدى اش، ويان، قازاق، كوتەر باستى، وتكىزبەي قاراڭعىدا بەكەر جاستى. جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، حال ھاراب بوپ، قازاعىم، ەندى جاتۋ جاراماس-تى"! قازاعىن وياتقان ەدى، ەندى سول قازاق ويلانۋعا، تولعانۋعا قاتتى بەت بۇرعان! ادام قايعىسىنان - زامان زارىن سىعىپ، سىعىمداپ كورسەتكەن ءمىرجاقىپ، ودان ساباق الۋعا ءالى كۇنگە ۇندەپ كەلە جاتقانداي.
ءيا، سول تىلسىم زاماننىڭ وكىنىشتى احۋالى وسىلاي تۇيىندەلگەن: جەردىڭ كەتكەنى - كۇيىك، ءدىننىڭ ناشارلاعانى - دىلسىزدىك، حالدىڭ ھاراب بولۋى - قارەكەتسىزدىك! بۇعان مىرجاقىپتىڭ ايگىلى ء"تىل مۇڭىن" قوسساق، سول مۇڭ قازىر دە شەمەندى شەرگە ۇلاسىپ كەتەدى... ءبىر ءسۇيىنىشتىسى، بۇل جىكتەلگەندەر "مىرجاقىپشا" قاتىپ-سەمىپ، تۇرالاپ-تارىنىپ، قورۋسىز، قورعانسىز كۇيىندە قالعان جوق. ىلكىم ىلگەرىلەۋشىلىك سەزىلەدى. اراعا سىنا بوپ قاعىلعان قىزىل كەڭەستىك كەزەڭنىڭ - 70 جىلدان استامعى كەساپاتى، كەسەلى. ايتپەسە، تىم الىسقا ۇزاپ كەتەتىن شاق تۋعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ وزىنە ون توعىز جىل تولدى ەمەس پە!
* * *
ءاربىر شىعارماشىلىق ەڭبەكتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن تالان-تالايى بولادى. پاتشالىق رەسەيدىڭ زارەسىن الىپ، قۇتىن قاشىرا كەلگەن "ويان قازاق!", مىنە، سونداي "قاتىگەزدىك" سيپاتىمەن ماڭدايىن تاسقا دا سوقتى، تاۋعا دا ۇردى. يتجاندى ەكەن، تەمىردەي تەگەۋرىنى قانداي تەپكىگە دە شىداس بەردى. كىتاپ تاركىلەنىپ، يەسىنە 1,5 جىلعا كىسەن سالىندى. حالىق اراشا ءتۇسىپ، ايىپپۇلىن جىلۋلاپ تولەپ، تاسقا باسىلعان ءسوزدى ەركىندىككە سالدى. جۇرەككە ۇرىق تاستار اسىل سوزگە سۋساعان ەل ابدەن شولىركەپ وتىر ەكەن، ەشنارسەدەن قايمىقپادى. قىبىرلاپ ويانىپ، تىرلىككە تىرباندى. مىرجاقىپتىڭ كوكسەگەنى دە سونداي ەلىشىلىك ەڭسە كوتەرۋدىڭ قامى بولاتىن. جيناققا ء"سوز باسىندا" بىلايشا شامىرقانۋىن سول تۇرعىدان تۇسىنگەن ابزال. "دۇنيەگە قاتىناسىپ ءجۇرگەن، وقىعان ازاماتتارىمىز بولماسا، ءبىزدىڭ عۇمۋمي (جالپى) قازاق حالقى فايدالى ماسەلەلەردەن بيحابار ەدى. سەبەبى: داريا قاسىندا تامشى سەكىلدى، وقىعاندارىمىز ازدىقتان، حالقىمىز ءشاھار رەتىنشە ەمەس، كوشپەلى ءھار جەردە بىتىراپ جۇرگەندىكتەن، زامان احۋالىنان حابار بىلەرلىك وقۋعا ءوز تىلىمىزدە گازەت جوقتىقتان، تاتار تۋعاندارىمىزدىڭ ادەبي تىلمەنەن جازىلعان گازەتتەرى وقۋ وقىماعان حالىققا تۇسىنىكسىزدىگىنەن، دۇنيەدە بولىپ جاتقان عاجايىپ (تاڭىرقارلىق) ءۋا (جانە) عارايىپتەن (كەرەمەت، تاڭسىق) فايدالانا الماي، ءبىزدىڭ حالىق دۇنيە سارايىنىڭ ءبىر قاراڭعى تۇكپىرىندە ۇيىقتاپ، ۇمىت قالعان سەكىلدى بولىپ تۇر... ءالى دە بولسا بۇرىنعىداي قوزعالماي عافيلدىقتا (بىلمەۋ، ءبىلىمسىز) جاتا بەرسەك، ەندى از زاماندا نەشىك بولاشاقپىز؟"
قازاقتى ماۋجىراعان كۇيىنەن وياتىپ، "كۇننىڭ كوزى جالقاۋعا دا، ىسكەرگە دە، بايعا دا، پاقىرعا دا بىردەي تۇسكەنى سەكىلدى", كوپكە بىردەي بولعان جاقسىلىقتان ماقرۇم قالماۋعا ۇندەۋى - مىرجاقىپتىڭ اينىماس ازاماتتىق ۇستانىمىنىڭ التىن قازىعى ىسپەتتى. ۇلتىم دەپ سوققان جۇرەگىنىڭ اتويى ولشەۋلى عۇمىرىندا ءبىر السىرەپ، دەمىكپەگەنى سودان دەرسىڭ. "حالىق ءۇشىن نەندەي زاكون تۇزەلسە دە، دۋما ارقىلى وتەدى. ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ وڭىپ تۇرعان ءبىر ءىسى جوق، سولاردىڭ ىشىندە ءبىرىنشى ورىن الىپ تۇرعانى - جەر ماسەلەسى،- دەپ جازدى "گوسۋدارستۆەننايا دۋما ءھام قازاق" اتتى ماقالاسىندا ("ايقاپ", 1911 ج.، № 5). - از دا بولسا دۋمادا دەپۋتاتتارىمىز بولسا، سوزدەرى ىقتيبارعا الىنباسا دا، قازاق جەرى ءوز مۇلكى ەكەندىگىن، سەلدەي اعىپ كەلە جاتقان حوحولدار جەردى تارتىپ، جۇرتتى پاقىرلىققا اينالتتى، ھۇكىمەتتىڭ بۇل حارەكەتى بىزگە عادىلسىزدىگىن دۋما مىنبەسىنەن سويلەپ، وتچەتىندا جازىپ قالار ەدى. اقىرىندا، سويلەگەن اقيقات ۇستىنە ءبىر شىقپاي قالماس ەدى". بۇل ەسكەرتپە ەرىككەننەن جازىلماعانى ءمالىم. دۋمادا قازاقتان دەپۋتات بولماعانى سەبەپتى، وندا نە بولىپ جاتقانىنان دا بەيحابار قازاق حالقى ءوز مۇددەسىن كىم ارقىلى كوتەرەرىن بىلمەي، دال بولعان. راس، اۋەلگى ەكى دۋماعا بىزدەن دەپۋتات سايلانعان. 1907 جىلى 3 ماۋسىمدا جاڭا ميزام شىعارىلىپ، سىبىردەن، تۇركىستاننان جانە باسقا جەرلەردەن دەپۋتاتتاردىڭ سانى كەمىتىلىپ، ءتىپتى كەيبىر حالىقتان دەپۋتات سايلاۋ توقتاتىلعان. سولاردىڭ اراسىندا باقىتى اشىلماعان قازاق حالقى دا قىستىرىلىپ كەتىپ ەدى. قازاقتىڭ وزىنەن دە بار كورىنەدى. ءبىرىنشى دۋما سايلاۋىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇستىنەن جامانداپ، راپورتتار بەرىپ، ەتەگىنەن تارتىپ باققانى - قانداي كەلەشەكتى ويلاعاندىق؟ مىرجاقىپ ەندى الدا بولاتىن سايلاۋعا ۇلت اتىنان ءوتىنىش ايتىپ، ءوز ادامىن ەنگىزۋگە قۇقىق بەرەرلىك جاڭا نيزام جاسالۋىنا الدىن الا قامدانىس قىلۋىن مىندەتتەيدى.
"جەر ماسەلەسى" دەگەن ماقالاسىندا ("ايقاپ", 1911 ج.، № 11.) مىرجاقىپ كوكەيكەستى ەكى جاعدايدى قوزعايدى. ءبىرى - قالا بولۋ كەرەك دەۋشىلەردىڭ پىكىرى. ەكىنشىسى - كوشىپ ءجۇرۋدى قالايتىنداردىڭ توقتامى. وسى ەكى ويدىڭ جاقتاستارى ارقيلى شەشىم ايتادى. باستاپقىلار، جەر جۇزىندەگى حالىقتاردىڭ ءبىرازى قالا بولىپ وتىر، مال باعىپ كوشىپ جۇرمەگەندىكتەن قىرىلىپ قالماعان دەي كەلىپ بىلايشا تۇيىندەيدى: "بۇلاردى كورە تۇرا، ءبىز، قازاقتار دا، قالا بولىپ، مالدىڭ سانىن كەمىتىپ، باعاسىن كوتەرىپ، ەگىن سالىپ، ساۋدا قىلىپ، وقۋ وقىپ، ونەر تاۋىپ، وزىمىزدەن الداعى جۇرتتىڭ ءىستەگەنىن ىستەپ، سولاردىڭ جولىنا تۇسەيىك، سول ۋاقىتتا عانا قاتارداعى حالىقتاردىڭ ءبىرى بولا الامىز". ال كوشىپ ءجۇرۋدى جاقتايتىندار: "قازاق - مال باققان حالىق. قازىرگى باعىپ وتىرعان مالىنا لايىق جەر قالدىرماي تاستاۋىن اقىلعا سىيدىرۋعا بولمايدى. حالىقتىڭ عۇمىرى 20-30 جىلدىعىنا ەمەس، دۇنيە تۇرعانشا تۇرادى. سونىڭ ءۇشىن ءتۇبىن ويلاعاندا، قازىرگى تۇرمىستىڭ نەشە عاسىرلاردان بەرى بەكىپ قالعان نەگىزىن بۇزباسقا كەرەك",- دەپ قالىپتاسقان تىرشىلىك كاسىبىنەن كوز جازىپ قالماۋدى ىقتياتتايدى. ارينە، قوس تاڭداۋدىڭ دا زامانىنا لايىق ەرەكشەلىكتەرى بارى بەلگىلى. قايسى جولعا تۇسكەن دۇرىس؟ كۇشتەپ تاڭا المايسىڭ. ۋاقىت ءوزى ەكشەيدى. تەك اداسىپ قالماعان ابزال. ءمىرجاقىپ كۇدىكپەن شوشىنتىپ، اقىلمەن سابىرعا شاقىرىپ وي تاستايدى. حالىقتىڭ ءوسىپ، جەردىڭ وسپەۋى ءھام توزۋى، قازاق جەرى پاتشا مۇلكى سانالىپ، سول سەبەپتى ميلليونداپ جەرسىز مۇجىقتى ۇكىمەتتىڭ قازاق جەرىنە قوندىرۋى، بۇل تىلەۋسىز قوناقتار كەلە باستاعاننان بەرى جەر تارىلىپ، اتامەكەننەن ىرگە قوزعالىپ، قازاق شارۋاسىنىڭ كۇيزەلۋى، 15-20 جىلدان بەرى بۇل كوشپەلى مۇجىقتاردىڭ كەلىپ ءبىتۋىنىڭ ۇشى كورىنبەۋى نەلىكتەن؟! بۇلاي بولعاندا، ەندى از جىلدا قازاق حالقى ەڭ جامان جەرگە سورلاپ قالىپ، اقىرىندا تيتىقتاپ ءبىتۋى ىقتيمال دەگەندى جانە قوسىپ قويادى. ساقتاندىرادى. ساراپتاي بىلۋگە شاقىرادى.
قازاق جەرىنە مۇجىقتاردى نە ءۇشىن جەر اۋدارادى دەگەن سۇراق مىرجاقىپ كوكەيىن ۇنەمى تەسىپ جۇرگەنىن بايقايمىز. "الدە روسسيادا جەر از با؟" دەپ كەكەسىندى ءارى تاڭدانىستى ويعا بەرىلەدى ول. جاۋابى دا ءازىر. شۇرايلى جەر از ەمەس، بىراق سونىڭ ءبارى بايلاردىڭ، دۆوريانداردىڭ، پومەششيكتەردىڭ قولىندا، ولار ءوز جەرلەرىن ەشقاشان تەگىن بەرمەك ەمەس، ال اشتان ولۋگە شاق جۇرگەن مۇجىقتاردىڭ ونى ساتىپ الۋعا شاماسى جوق. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى مينيسترلەر، جوعارعى شەنەۋنىكتەر مەن گەنەرالدار روسسيادا كوبەيىپ كەلە جاتقان مۇجىقتاردان قۇتىلۋ ءۇشىن ولاردى ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ اراسىنا جەر اۋدارۋدا...
شىنىندا دا وسىنداي ءوز ءمۇددەسىن وزگەنىڭ ەسەبىنەن ءدوڭگەلەنتىپ، بۇراتانا قازاقتاردى ودان ءارمەن بۇقتىرا ءتۇسۋدىڭ امالىمەن اشىق قۋلىققا باسقان ءامىرشىل جۇيە، قىزىلكوز ساياسات دەگەنىن بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرا بەردى. شەنەۋنىكتەر قازاق دالاسىنا مىڭداعان مۇجىقتاردى جەر اۋدارىپ، قازاقتاردىڭ سۋى مەن شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ اپەردى. شەنەۋنىكتەردى ارقالانعان ولار وزدەرىنە جايلى قازاق جەرىن ەركىن يەمدەنۋدە. تۇتاس اۋىل بولىپ كەلىپ، بۇلار سورلى قازاقتاردى ۇرىپ-سوعىپ، بار مۇلكىن تارتىپ الا باستادى.
وسىنداي كەرى كەتۋدى كوزىمەن كورىپ، جانىمەن سەزىپ وتىرعان مىرجاقىپتىڭ قانى باسىنا شاپپاعاندا قايتسىن؟ مۇجىقتار جەرىن تارتىپ العانشا "جوعارىداعىنىڭ ءپارمەنى عوي" دەپ، باستارى بىرىكپەي، تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قازاقتىڭ پيعىلى دا وڭىپ تۇرماعانى ايان: ءبىز ءبىرجولا باعىنعان حالىق، قالاي بيلەسە، سولاي بيلەسىن، زاكون شىعارۋ ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز ەمەس دەيتىن شىعار. مۇنداي پيعىلدىڭ كەرى اسەرىن ءار قازاقتىڭ ميىنا شۇقىپ قۇيعانشا ءمىرجاقىپتا مازا قايدان بولسىن. جازادى، تۇسىندىرەدى، اشىندىرىپ، قيتىعىنا تيەدى. ءسوزىمنىڭ ءبىر پايداسى بولار ما دەپ، قاتتى قامىعىپ، تورىعادى. سوندا، ءتۇيىندى ويى مىناعان سايادى: ءبىر پاتشالىققا باعىنۋ قۇل بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي; ءوز كەرەگىن ءوزى ءبىلدىرتپەسە، پەتەربۋرگتە وتىرعان شەنەۋنىكتەر 3-4 مىڭ شاقىرىم جەردە ەن دالادا كوشىپ جۇرگەن قازاقتىڭ تۇرمىسىن قايدان بىلەدى. مىنە، كوڭىلدەگى قىجىلدىڭ ءمانىسى قانداي؟
جەر! جەر! جەر! م. دۋلاتوۆ جۇرەگىنىڭ ءدۇرسىلى وسى! تەپكىلەنىپ، اتقىلانىپ سوعادى. "ويان، قازاعىندا" "جەر كەتتى...",- دەپ كۇللى قازاعىنا جار سالۋى دا سوندىقتان. ءجۇز رەت، مىڭ رەت ايتسا دا ول ءبىر تىلەگىنىڭ ورىندالارىنا ءۇمىت ارتادى: "ناداندىق تۇنەگىندە اداسقان بەيشارا قازاق حالقىن جەتەكتەپ جارىق دۇنيەگە شىعارۋشى قاھارماندارعا مۇقتاجبىز. تىلەسە كىسى جوق ەمەس، ۋاقىت تا وتكەن جوق",- دەپ "جەردىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن" دۋالى اۋىزدى، كوكىرەگى وياۋ زيالىلاردىڭ وسىناۋ ۇگىت-ناسيحاتقا ارالاسۋىن قالايدى.
... قازاقتا قازىر بۇل تۇرعىدا ءبىر اۋىز سوزىنە ۇيىتا الاتىن زيالىلار جەتكىلىكتى. قازاق جەرىن بولشەكتەۋگە قايمىقپاي قارسى شىققان مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ج.تاشەنوۆتىڭ ءىزباسارلارى بۇگىندە دە بۇقپانتايلاپ جۇرگەن جوق. "جەردى ساتقانىڭ - اناڭدى ساتقانىڭ!" دەپ پارلامەنتتە جار سالعان مارقۇم ب. قىدىربەكۇلى، "قۇنارلى ايماق قازاققا قايتا قايتارىلسىن" دەپ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن س. ءاسىپۇلى، "جەردى جالعا العانى - جاعاعا قولدى سالعانى" دەپ جانايقايىن ەستىرتكەن ر. ايىپۇلى، "ۋاي، الاشىم! جەرىڭ - ارىڭ، كيەلىڭ!" دەپ جىرمەن جالىنداتا اھ ۇرعان س.سماتاەۆ، ت.ب. زيالىلار، قازاق جەرىنىڭ ءبىر مىسقالى ۋىستان شىقپاۋى ءۇشىن ىشەر اسىنان ىركىلىپ جۇرگەندەر.
... مىرجاقىپ ءۇمىت ەتكەن مۇنداي ۇلتجاندىلاردىڭ قاتارى تولىعا تۇسكەنى الاڭ كوڭىلدى باسىپ، قازاق جەرىنىڭ بىرتۇتاستىعىنا دەگەن سەنىم ءار جۇرەككە نىق ۇيالايدى ەكەن. قاشان دا اق ءسوز اششى بولادى. ءادىل ءسوزدىڭ ءزىلى جوق. ءالى دە باتىرىپ ايتۋىمىز كەرەك-اۋ!
* * *
م.دۋلاتوۆ دىنگە قاتىستى وي-پىكىرلەرىن پروزا، پوەزيا تۇرىندە دە جازىپ، ءار ءتۇرلى باسىلىمداردا، اتاپ ايتقاندا، "سەركە", "قازاق" گازەتتەرى مەن "ايقاپ" جۋرنالىندا جۇيەلى جاريالاپ وتىرعان. ء"بىزدىڭ ماقساتىمىز" ("سەركە", 1907 ج.، № 84) دەگەن ماقالاسىندا ول: "... ەندى شەنەۋنىكتەر ءبىزدىڭ دىنىمىزگە، اتادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىمىزعا، ءبىزدىڭ مولدالارعا عانا ءتيىستى نەكە ماسەلەسىنە دا ارالاسا باستادى، ءدىني كىتاپتاردى تۇتقىنعا الدى",- دەپ دىنگە قاتىستى قىسپاقتىڭ كەيبىر قيسىنسىز نەگىزدەرىن تاراتىپ بايانداعان.
ء"ماسجىد (مەشىت) - مەدرەسە حاقىندا" دەگەن ولەڭىندە: "دەگەنمەن "مەن مۇسىلمان", ءىس بىتپەيدى، بۇل كۇندە جۇرتتىڭ كوبى ءدىن كۇتپەيدى. قازاقشا كيىم كيىپ، ءسويلەگەنمەن، موينىڭنان فارىز، ءۋاجىپ ءبىر تۇسپەيدى", دەپ ءدىني مىندەت، بورىشقا دەگەن سانالىلىقتىڭ سەلدىرلىگىن شىم-شىمداپ سىناپ وتەدى. ءارى قاراي وقىساڭىز، كەدەرگىنىڭ ءتۇپ-توركىنى اشىلا تۇسەدى: "قازاقتىڭ كوپ جەرىندە مەشىتى جوق، جوعىنا سەبەپ بولعان ميسسيونەر پوپ. ەكىنشى، حالىقتىڭ ءوزى ىقىلاسسىز، نە عىلىپ يسلامعا اشىلسىن حود"? ولەڭ تۇجىرىمىندا اششى مىسقىل مەن كەكەسىنگە قوسا، مىسكىن تۇسىن اڭداتىپ، ويعا باتىراتىن، سونىسىمەن شەشۋشى قادامعا تاس-ءتۇيىن بەكىندىرەتىن، تۇيسىككە سالماق سالعان قورىتىندى شۋماق بار: "وڭباسسىڭ بويدا جۇرسە بۇل مىنەزىڭ، تەرىس پە ناسيحاتىم بۇل، ءبىل ءوزىڭ. ء"ايتەۋىر، اتا-بابام مۇسىلمان",- دەپ، دۇرمەكتى قويا-تۇعىن كەلدى كەزىڭ",- دەيدى مىندەت پەن پارىزعا ەلىكتىرە ءتۇسىپ.
ايتۋلى اقىننىڭ ىرگەلى ءبىر جەتىستىگى - "ناسيحات عۋمۋميا" دەپ اتالاتىن ون جەتى بولىمنەن تۇراتىن ۇزاق ولەڭى. ونىڭ دىنگە قاتىستى شۋماقتارى دا بارشىلىق. "تارىلىپ ءدىن، دۇنيەمىز بارا جاتىر، ياپىرماۋ، بىلگەن بار ما - مۇنى عاجاپ؟ ويلاماس ەرتەڭگىسىن نە بولار دەپ، سالىنىپ جالقاۋلىققا ءبىزدىڭ قازاق",- دەپ اقىن، يماندىلىقتىڭ ءورىسىن كەڭەيتە الماۋدىڭ كەسىرىنە شىلانىپ قالماۋدىڭ سەزىگىنەن ساقتاندىرادى. ءدىندى تەك قانا اپيىن رەتىندە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋشىلەردىڭ كەرى ءۇردىستى پىكىرىنە مويىنۇسىنبايتىنىن اشىق ايعاقتايدى.
پاتشالىق رەسەي كەزەڭىنىڭ ءدىني باعىتتا جۇرگىزىلگەن كەيبىر ساۋالدامالارىندا مەكتەپ-مەدرەسەلەر ماسەلەسىنە قاتىستى وي ءوربىتىلىپ، ناقتى جاۋاپتار الىنعانى بەلگىلى. ماسەلەن، "مەكتەپ ءھام مەدرەسەلەردىڭ ماقساتى نە نارسە؟",- دەگەن سۇراققا بىلايشا جاۋاپ بەرىلگەن: "مۇسىلمان بالالارىنا وقۋ، جازۋ ۇيرەتىپ، يسلام حاكيمدەرىن بىلدىرمەك، جاقسى مىنەزبەن تاربيە قىلىپ، دۇنيەدە ءھام احىرەتتە باقىتقا جەتكىزەتىن جول كورسەتپەك ءھام مەملەكەتىمىزدىڭ تىنىش ءھام راحات جاساۋى ءۇشىن قىزمەت ەتپەك". كەلەسى: "مەكتەپ ءھام مەدرەسەلەردە وقىتۋ ءتارتىبى حاقىندا شاريعاتتا بايان بار ما؟"- دەگەن سۇراققا: "مەكتەپ ءھام مەدرەسەلەردە وقىتۋ ءتارتىبى جەڭىل ءھام ماقساتقا تەز جەتەرلىك ورىسشا، انا تىلىندە اراب حارپىمەن وقىتىلۋى ءتيىس",- دەپ جاۋاپ بەرىلگەن.
دىنگە كوزقاراس قىرىق جاماۋ، قىرعي قاباق، قارسىلىقتى جاعدايدا يماندىلىقتى تۋرا كوزدەگەن كەلىسىمدەردىڭ ءجونىن ءجىتى اڭعارا ءبىلۋدىڭ پايداسى ۇشان-تەڭىز ەكەندىگىن مىرجاقىپ ءاردايىم ايتىپ، جازعاندارىندا نەگىزگە الىپ وتىراتىنى بايقالادى. مۇنىڭ مىسالىنا "ورىنسىز شىعىن" ("قازاق", 1914 ج.، №53) ماقالاسىن تارتۋعا بولادى. 3-4 جىلدان بەرى مەدينەدە وقىپ جاتقان 10-15 قازاق شاكىرتتەرى مەدينە شاھارىندا قازاق اتىنا ءبىر زور مەدرەسە سالۋ تالابىندا بولعان ەكەن. سول نيەتپەن بارعان قاجىلاردان جىلدا اقشا جيناي باستاعان. شاكىرتتەردىڭ تالابى تازا بولسا دا كەيبىر ەلگە شىعىپ، سولاردىڭ اتىن جامىلعاندار تۇسكەن قارجىنى جىمقىرىپ كەتكەندىكتەن باستاعان ىستەرى جۇزەگە اسپاي قالىپتى. وسىنىڭ ءبارىن ەكشەي كەلىپ ءمىرجاقىپ بىلايشا اشىنادى: "... ولار ءبىر ءۇي ساتىپ الىپ، ىشىنە كىرە قويۋمەن مەدرەسە بولا قالادى دەپ ويلاسا كەرەك. ال مەدرەسە سالىنسىن، وعان وقۋشى قايدا؟ وسى ارادا قانشا شاكىرت بارماقشى؟ اقىرىندا، بۇل مەدرەسە دە بۇرىنعى قازاق تەكتىلەرى سەكىلدى اۋليەلىك ساتىپ ءجۇرگەن سارت پەن قوجانىڭ پايداسىنا قالماي ما؟ مۇنى دا ويلارعا كەرەك". ول تاعى ءبىر ويىن نىعىزداپ، باسا ايتادى. مەدينەلىك شاكىرتتەرگە قولعابىس جاساعىسى كەلگەن قاجىلاردىڭ كوبىنىڭ ءوز اۋىلدارىندا بۇل كۇنگە شەيىن ءبىر ءتارتىپتى باستاۋىش مەكتەپ جوقتىعىن بەتتەرىنە باسىپ، سونى كورە تۇرا، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىنەن مەدرەسە اشپاقشى بولىپ، ەلدەن مال جيناماقشى قارەكەتتەرىنە بۇيرەگى بۇرمايتىنىن جاسىرمايدى. ورىنسىز شىعىن نەگە كەرەك دەپ نامىس تۇرتكىلەيدى.
دىندەر ۇنقاتىسۋى جانە ادامزات تاعدىرى تۇرعىسىندا 2009 جىلعى 1 شىلدەدە استانادا اشىلعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءىىى سەزىندە سويلەگەن سوزىندە ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ: ء"بىز قازاقستان حالقىنىڭ ءدىني جانە ەتنوسارالىق تاتۋلىقتى تۋ ەتكەن اسىل قاسيەتتەرىن ءاردايىم ماقتان تۇتامىز. بۇل جەتىستىگىمىزدى الەم جۇرتشىلىعىنا ۇلگى ەتۋگە ۇمتىلامىز... سوندىقتان، الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ ءىىى سەزى دۇنيە جۇزىندە دىنارالىق كەلىسىمنىڭ وركەن جايىپ، وركەنيەتتەردىڭ ءوزارا ۇندەستىك تابۋ ىسىندە ايتارلىقتاي ءرول اتقارادى دەپ ەسەپتەيمىن",- دەپ دايەكتى پىكىرىن ءبىلدىردى. ءسوز توركىنى وسىناۋ ويلى پايىمنان ايقىن اڭعارىلىپ تۇرعان جوق پا!
ءيا، وركەنيەتتىڭ وزەگى - ءدىن ەكەندىگىنە اقىل جەتىپ، كوڭىل توعايعانى قاشان. بۇگىنگى قوعامداعى ەڭ ءبىر زارۋلىگى باسىم ماسەلە دەپ، مەملەكەت پەن ءدىننىڭ دۇرىس قارىم-قاتىناسىن انىقتاۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى ايتساق كەرەك. بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتقانعا دا ۇقسايدى. دەگەنمەن ناقتى ۇلگىدەگى، "مىرجاقىپشا" تالداۋدىڭ كەمشىندىگى، كەيدە تايازدىعى، ءتىپتى دولبارلىعى سەزىلىپ قالىپ جاتادى... ارىلا ءبىلۋ، ايقىندالا ءبىلۋ - ۋاقىتقا سىن!
* * *
ءمىردىڭ وعىنداي وسى "حاراب" ءسوزى ءمىرجاقىپتىڭ تىلىنە تەگىننەن-تەگىن ورالماعان شىعار! قۇرۋ، كۇيرەۋ مانىندەگى، "مەن قازاقپىن" دەگەننىڭ نامىسىن تىلگىلەپ، شاراداي كوزىن شاراسىزدىقپەن اشتىراتىن قايقى قىلىش جۇزىندەي لىپىپ تۇرعان "جان العىش" ءسوز. مىرجاقىپ ىشتەي ءمۇجىلىپ، "سىرىم" دەپ ولەڭ جازىپ، ءوز سىرىنا ءوز مۇڭىن قوسىپ كۇيزەلگەندە، جۇرتقا پايداسىن تيگىزۋگە اسىعىپ، ىنتىققان. ايتپەسە: "باستا - باقىت، قولدا - داۋلەت، تاندە - جان، كىم ايتا الار، ۇنەمى كەتپەي تۇرارىن. مۇنىڭ ءبارىن بىلسەڭ، قازاق بالاسى، ءحالىڭ حاراب، ونان دا عاجاپ شىداۋىڭ",- دەپ، كىمگە بازىنا ايتىپ، زارىمەن زاپىران قۇستىرار دەسەيشى. جانعا جۇمساق ليريكاسىن ۇلبىرەگەن سەزىمگە شىلاپ، جايلى جاتا بەرمەس پە ەدى؟ ويتە المايتىن ەدى، ءمىرجاقىپ. وتكىر نايزاسى - ومىرشەڭ ولەڭىن قازاعىنىڭ قانىن جۇگىرتىپ جازا بەردى، تۇپكى كوزدەگەنىنە ءتيىپ جاتتى. ەندى ول ىشكى سىرىمەن جاسىرىن جىمداسپاي، "جاڭا تىلەك" ولەڭىندەگىدەي، اشىق تا اشىنا ايتىپ، جالاڭاش باتىرداي كوزگە تۇسە ۇرانداتتى، قالىڭ جۇرتىن وزىنە جالت قاراتتى. مويىن بۇرعىزدى، ساناساتىنداي حالگە جەتكىزدى. مىنا شۋماق ەرىككەننەن ەمەس، ەلدىك مىنەزبەن ورىلگەن: ء"وز قامىڭدى ويلان ءوزىڭ، ەل بولساڭ، ەل بولامىن، تەڭ بولامىن دەر بولساڭ. كوكتەن تەڭدىك كەلمەس، ءوزىڭ كەم بولساڭ، مەڭ-زەڭ بولماي، تالپىن، ويان، الاشىم!" بولجاعىش. كورەگەندىك. ويشىلدىق. كەم بولعاننىڭ تەڭى - تەڭدىك ەمەستىگىنە جۇرەكتى مىتىپ ءبۇرىپ، مەڭزەيدى. تەڭدىككە ەلەڭدەتەدى. ءسوز تەرەڭىندە - تاۋەلسىزدىك تۇرعانىن اڭداتىپ، پايىمداتادى.
قارا ءسوزدىڭ مايتالمانى مىرجاقىپ حالقىنا جاڭا دا جارقىن جول سىلتەۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ تۇسىنگەن. جەتەسىنە جەتكىزىپ تۇسىندىرە جازدى، كوڭىلگە ءتۇرلى وي سالىپ، تۇڭىلدىرە جازدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى "قازاق جايلى" ("قازاق", 1913 ج.، № 10) ماقالاسىندا: "قازاقتىڭ كەمتىگى، كەرەگى كوپ. كەمتىگىن تولتىرىپ، كەرەگىن تابۋعا ىستەگەنى از، ءتىپتى جوق. ءبىزدىڭ كەرەگىمىزدىڭ كوبى - بۇرىنعى كۇيىمىزدە بولماعان، وسى كۇنگى جايىمىزعا قاراي كەرەك بولىپ تۇرعان نارسەلەر",- دەپ ەل بولىپ، ىلگەرىلىك قامىن كۇيتتەۋگە قاجەتتىلىكتەردى سانامالاي باستايدى. عىلىم مەن ونەردى العى كەزەككە شىعارادى. ونسىز قوعام دامۋى تەجەلەدى. عىلىم، ونەرىمەن اسقاندار ءبىلىمسىز، ونەرسىزدەردى بىلىمىمەن جىعىپ، اياعىنا باسپاقشى دەپ ۇمىتتەندىرەدى. وقىماعان، ونەرسىز، كاسىپكە ەبى جوق ادام باسقالارعا جالدانعان مالايلىقتان باسقا نەگە جارايدى دەپ، شىندىققا جۇگىنەدى. ءسوزىنىڭ ءبىر تۇسىندا، قازاقتىڭ زور اداسقاندىعى دەپ، ءوز ءىسىن ءوزى ىستەمەي، وزگەگە سەنگەندىگىن ۇلكەن ءمىن رەتىندە تاعادى. ء"وزىمىز جاي جاتىپ سۇراي بەرەلىك دەيمىز دە، سۇراي بەرەمىز. سۇراعانىن الماق تۇگىل، قازاق ءالى الدىرۋمەن كەلەدى",- دەپ وزگەگە الاقان جايعىشتىقتىڭ كەسىرىنەن ادا بولۋعا ۇگىتتەيدى.
قاراڭعى قازاق جاڭالىققا دا سەلت ەتپەيتىن كونبىس بولىپ العان. مۇنداي ەنجارلىقتىڭ دا ۇپاي تۇگەندەتەرى شامالى ەكەندىگىن مىرجاقىپ جاقسى تۇسىنەدى دە، ەڭ بولماعاندا بيلىككە، باسقارۋعا قاتىستى قاراپايىم نارسەنى بىلە جۇرۋىنە ۇندەيدى. الدىمەن، زەمستۆو قانداي قاجەتتەردى وتەيتىنىن تۇسىندىرە باستايدى. زەمستۆونىڭ وتەيتىن قاجەتتەرى : وقۋ-وقىتۋ ءىسى، وت پەن سۋدان ساقتاۋ، ادام ءھام مال دارىگەرلىگى، اشارشىلىقتا، جۇتتا مۇقتاجدارعا جاردەم بەرۋ، جول تۇزەتۋ، پوشتاحانالار اشۋ ءھام باسقا سونداي جۇرتتىڭ كۇشىمەن باسقارىلاتىن جۇمىستار ەكەندىگىن ءتىزىپ بەرەدى. جاتىق تۇسىندىرەدى. شوشىنباۋلارىن سۇرايدى.
كورنەكتى كوسەمسوزشى ومىردەن كورگەن-تۇيگەنىن قازاقتىڭ قامى ءۇشىن، الەۋمەتتىك تۇرعىداعى تۇيىقتان شىعۋى ءۇشىن، شارۋاسىن جاقسى كۇيتتەپ، ءالدى تۇرمىس قۇرۋى ءۇشىن، بيلىكتەگى شەنقۇمارلىقتان ارىلىپ، حالقىنا ادال قىزمەت ەتۋى ءۇشىن مىسال، ۇلگى، ناسيحات رەتىندە بايىتىپ، نازارعا ۇسىنىپ وتىرادى. ونىڭ سەزگىش جۇرەگى بيلىكتەگىلەردىڭ بىلىعىنان جيىركەنەدى. ءدال وسى تۇستا ءجونسىز بيلىكتى تۇيرەي سىنايدى: "ەل بيلەگەن جاقسىلاردىڭ ويلاعانى ەل قامى بولماسا، ارقايسىسى ءوزىنىڭ پايداسىن ويلاپ، مۇقاتقانى اعايىن-جۇرتى بولسا، بيلەردە ادىلەت بولماسا، ەندى جاقسىلىقتى جۇرت قايدان كۇتپەك كەرەك؟!"- دەپ ادىلدىكتەن اتتاعاندارعا وي تاستاي سويلەيدى. قازاعىڭنىڭ قامى ءۇشىن شىنشىلدىقپەن: سەندەر جان اۋىرتپاساڭدار، كىم قامقورلىق جاساماق دەپ، سالماقتى سالادى وزدەرىنە. بۇگىنگە سالماق سالا ايتساق، جاقسىدان اكىم قويساڭ - تۇزەر، جاماننان اكىم قويساڭ - بۇلدىرەر دەگەننەن ساباق الۋعا بولار ەدى.
ەلدىكتى ساقتاپ، ەرتەڭگى كۇنگە زور ءۇمىتپەن قاراۋشىلىق جايىن ءسوز ەتكەن ماقالا "سانا قايدا!" ("قازاق", 1917ج.، № 236) دەپ اتالىپ، وندا قازاق حالقىنىڭ قولىنا تيگەن بوستاندىقتى باياندى ەتۋى ءۇشىن سانالى تۇردە ىستەر ىستەۋ قاجەتتىگى ايتىلادى. كوپ جەرلەردە باياعى ەسكى ادەتتەردەن ءالى ارىلماعانىنا وكىنىش بىلدىرىلەدى. ماسەلەن، كوميتەت سايلاۋى كەزىندە بۇرىنعى بولىس سايلاۋى تۇسىنداعىداي جىككە ءبولىنىپ، حالىق مۇددەسى ەستەن شىعارىلعانى سىنعا الىنادى. مىرجاقىپ ەلدىڭ اقساقالدارىنا، ەل بيلىگىندە جۇرگەن جاقسىلارعا مىناداي ءسوز ارنايدى: "تالاس-تارتىستى قويىڭدار! الدا تۇرعان زور ىستەرگە قامدانىڭدار! ىنتىماققا قايتىڭدار! جۇرتتى ويلاڭدار!"
سول كەزەڭنىڭ كۇپتى دە ءزارۋ ماسەلەلەرىن قوزعاعان دارا ماقالانىڭ ءبىرى "قايتسەك جۇرت بولامىز؟" ("قازاق", 1918 ج.، №264) دەپ اتالادى. وندا دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاننان بەرگى ءتورت جىل مەن پاتشالىق قۇلاعاننان بەرگى جىل جارىم ىشىندە ساياسي-الەۋمەتتىك ومىردە بولعان وزگەرىستەردى شولا كەلىپ، قازىرگى الماعايىپ زاماندا ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى - ولاردىڭ ءوزىن-ءوزى قورعاي الاتىن اسكەري كۇشى بولۋى دەگەن وي تۇيەدى. "بۇل زاماندا ءاسكەرى جوق جۇرت جۇرت ەمەس، قۇل. ءبىز قازىر ەكى جولدىڭ تاراۋىندا تۇرمىز، قايسىسىنا تۇسەتىن بولساق تا ەرىك وزىمىزدە". اۆتوردىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ەكى جولدىڭ بىرەۋى قۇلدىق جولى، ەكىنشىسى جۇرتتىق جولى. باياعىداي قۇلدىق بۇعاۋىن قايتا كيمەي، ەلدىگىمىز بولسىن دەسەك، اسكەرىمىز بولسىن، قازىنامىز بولسىن. بۇلارسىز اۆتونوميا جوق. "قايتسەك جۇرت بولامىز" دەگەندى ويلاساق، جاۋاپ بىرەۋ-اق: - اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولامىز". مىنە، كورمەيسىز بە، جۇرت بولۋ قامىنىڭ قاداۋ-قاداۋ مىندەتتەرىن زەردەلەگەندە، اسكەر جاساقتاۋ ىسىنە ءمىرجاقىپ تەگىننەن-تەگىن ءمان بەرىپ، باس اۋىرتىپ وتىرماعانى بايقالادى.
العاشقى قازاق سەزى قارساڭىندا حالىقتى ادىلدىككە ۇگىتتەگەن مىرجاقىپ ەلدەن جۇرت بولۋدىڭ قامىن مىقتى ويلاستىرۋدى تالاپ ەتىپ، ءبىراز ماقالالار جازدى. ء"وز ءىسىمىزدى ءوزىمىز باسقارا الماساق، ءبىزدى بىرەۋ كەلىپ تۇزەتەر دەۋ اداسقاندىق",-دەپ تۋراسىنا كوشىپ، قازىرگى ءبىر كۇننىڭ ءجۇز كۇننەن قىمبات ەكەندىگىن، قىزمەت قىلىپ، جۇرتتى ۇيىسۋعا باستاۋعا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىلعانىن اركىمنىڭ جەتەسىنە جەتكىزە ۋاعىزدايدى. سول سەبەپتى ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە سايلاناتىن دەپۋتاتتارعا كوپ نارسە بايلانىستى بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، تاڭداۋدى دۇرىس جاساۋعا شاقىرادى. ولار حالىققا شىن پايدالى ادامدار بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ، پايدالىلىق تارازىسىن بىلايشا بەزبەندەي باستايدى... ولار اق جۇرەك تازا بولسا. جۇرتتى ءيا ساتىپ، ءيا الداپ كەتپەيتىن بولسا. حالىق ءۇشىن ەرىنبەي قىزمەت ەتەرلىك، ەكى تالاي جەردە جانىن قيارلىق ەر جۇرەكتى بولسا. ءوز پايداسىنان جۇرت پايداسىن ارتىق كورەتىن بولسا. ساياسات ىسىنە جەتىك بولسا. ءبىلىمدى، شەشەن، كوسەم، وقىعان بولسا. حالىقتىڭ قالپىنا، سالتىنا، تۇرمىسىنا جەتە تانىس بولسا... مىنە، وسىنداي ەلەپ-ەكشەۋ تىزبەلەۋلەردىڭ تۇپكى ناتيجەسى وڭدى بولارىنا، حالقىم دەيتىن ەرلەردىڭ ىرىكتەلىپ، ەل اتىنان ءمىنسىز قىزمەت ەتەرىنە كۇمان كەلتىرمەيدى.
جوق كىسىنى بىرەۋدەن قارىزعا الۋعا بولمايدى، دەي كەلىپ مىرجاقىپ، قازاق وسى ولشەۋگە سالىپ، وزىندەگى بارىن دەپۋتات سايلاۋ كەرەكتىگىن نىعىرلايدى. بۇل سىپاتتارعا قاراماي قازاقشىلىققا سالىپ، اركىم جاقىنىنا، ۇرانىنا، وبلىسىنا، ۇيەزىنە تارتسا، قازاق حالقى كەلەشەكتەگى جۇرتشىلىعىن ويلاماعان بولادى دەيدى. قاۋزاعان ويىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ قامى مەن جاعدايىنا بايلانىستىرىلادى. قاي رۋدان ەكەنىڭ ەمەس، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى ءبارىڭ دە قازاقسىڭ دەگەن سيپاتپەن حالىق قاجەتىنە جارامدى بولۋعا يكەمدەلۋگە تالپىندىرادى. "جاقسى بولۋ ءۇشىن دەپۋتات بولۋ شارت ەمەس. دەپۋتات بولۋ ءۇشىن جاقسى بولۋ شارت",- دەگەن مىرجاقىپ ءسوزى قانداي وتكىر، ومىرشەڭ!
* * *
شەردى شەر قوزعايدى. مۇڭسىز ءومىر بولمايدى. دەسەك تە، مىرجاقىپتىڭ ۇنجىرعاسىن تۇسىرگەن بۇل مۇڭنىڭ ءجونى الابوتەن. جالعاسىپ جاتۋىمەن دە - قاسىرەت! مىرجاقىپ "قازاق ءتىلىنىڭ مۇڭىن" ("اۋىل ءتىلى", 27. 07. 1926 ج.، № 1) شاققاندا، بۇگىنگى ءتىلدىڭ قولدانىلۋ كورىكسىزدىگىنە جۇرەك اۋىرتىپ، ەرتەڭگىسىنە الاڭداپ، جوعارى لاۋازىمدى مىڭبايۇلى جالاۋعا زار-نالاسىن توگە سويلەيدى. بۇل كىسىنىڭ قولىندا زور باسقارۋ تەتىگى بولسا كەرەك، ونىڭ "اۋىل ءتىلى" گازەتىن شىعارام، ول تەك ناعىز اۋىل تىلىمەن، تازا قازاق تىلىمەن جازىلادى دەگەنىنە داسەردەي بوپ قۋانىپ، ءىشى ەلجىرەگەنىن (ارينە، ءتىل مونولوگى عوي - ق.ءا.) جاسىرمايدى. "مۇنىڭا تىلەكتەسپىن،- دەيدى ء"تىل".- جورىتقاندا جولىڭ بولسىن، جولداسىڭ ماركس، لەنين بولسىن، سەنىڭ نە كەرەگىڭە مەن دايىنمىن. بىراق مەنى قورعا، تازا ساقتا، كورىنگەن ءتىلماشتارىڭا تاعى دا قور قىلما... ازار كومەنەس بولىپ كەتسەڭ دە، اتا-باباڭ قازاق ەدى عوي، مەن سولاردىڭ ءتىلى ەدىم عوي، نە جازىعىم بار، ايا مەنى!" جولداسىڭ - قىدىر بولسىن دەمەيدى. نەتكەن تاپقىرلىق.
مۇنداي ءسوز سوققىسى نەندەي تاس جۇرەكتى دە قاقىراتىپ، تىتىرەنتىپ جىبەرەر. كوزدەگەنى دە قازاق ءتىلىن سيىقسىزدىقتان ارىلتىپ، تولىققاندى قولدانىسقا ەنۋىنە سارا جول اشۋ ەمەس پە ەدى؟ سول ماقساتتا تايىنار ما؟ ءتىل مونولوگى ونەبويدى شىمىرلاتادى. تۇلابويدى وكسىك بۋادى. ءتىپتى اۋزىڭداعى ءتىلىڭ وزىڭدىكى ەمەس، وزگەنىكى سەكىلدى مە؟ بايقاپ كورەسىڭ. ءيا، وزىڭدىكى. بىراق ءدامى، ءنارى جوق سالاقتاعان بىردەڭە. ءتىلدىڭ ۇشىنا وتكىر ءبىز سۇعىلعانداي، قارا قان شاپشىپ، تىيىلار ەمەس... "مەن زامانىمدا قانداي ەدىم؟ مەن اقىن، شەشەن، ءتىلمار بابالارىڭنىڭ بۇلبۇلداي سايراعان ءتىلى ەدىم. ءمولدىر سۋداي تازا ەدىم. جارعا سوققان تولقىنداي ەكپىندى ەدىم. مەن ناركەسكەندەي وتكىر ەدىم. ەندى قاندايمىن؟ كىرلەنىپ بارامىن، بىلعانىپ بارامىن. جاسىدىم، مۇقالدىم. مەن نە كورمەدىم؟"
ازا بويدى قازا قىلاتىن، جالعىزىنان ايىرىلعانداعى "جوقتاۋ" ما؟ قايعىلى قارا تەڭەۋدىڭ قايسىسىنا دا لايىق شىعار. وتقا ماي قۇيىپ، جالىنىن مازداتۋىن قاراشى:"... ونىڭ ۇستىنە قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولسىن دەگەن زاڭ شىقتى. توبەم كوككە ءتورت ەلى جەتپەدى. بىراق نە كەرەگى بار، بوسقا قۋانعان ەكەنمىن..."
ءتايىر-اي! ءتىل تاعدىرىنىڭ اينا-قاتەسىز قايتالانۋىن قاراڭىزشى! قازىرگى تاۋەلسىزدىك زامانىمىزدا دا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە يە بولىپ وتىر ەمەس پە؟ مىرجاقىپتىڭ ءبىر جويقىن ءسوزى بار ەدى. "ادام نە تىلەسە - قۇداي سونى تاعدىر قىلماقشى",- دەگەن. قۇددى، سونىڭ كەبى كەلىپ تۇرعانداي ەكەن... بۇگىنگى كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ "ىشكى" تىلەگى ءتىل تاعدىرىنىڭ قامىتىنداي بوپ، تال مويىندى قىسقان ۇستىنە قىسا تۇسەتىندەي مە؟..
بۇرىن پاتشالىق داۋىرىندە ءتىل ماسەلەسى قازاق، قىرعىز، نوعاي، باشقۇرت، وزبەك، تۇرىكپەن سەكىلدى "بۇراتانا" جۇرتتار ءۇشىن زور ساياسي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ەدى. ول كەزدە مەملەكەت ءتىلى - ورىس ءتىلى. زاڭ-زاكوندار ورىس تىلىندە، وقۋ-اعارتۋ دا ورىسشا بولاتىن. ورىستان باسقا جۇرتتار مەكەمەلەرگە ءوز تىلىندە ارىز جازۋعا، اۋىزەكى مۇڭىن شاعۋعا بولمايتىن ەدى... ەندى الداعى ءمۇمكىندىكتەردى سارالاي كەلىپ مىرجاقىپ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا ءار حالىق ءوز تىلىندە وقۋعا، ءوز ءتىلىندە جازۋعا، ءوز تىلىندە تەرگەۋگە ءتيىس ارتىقشىلىعىن باسا جازىپ، ايتۋعا كىرىسكەن دەپ تۇيىندەيدى. ناسيحاتى - قازاق ءتىلىنىڭ كەڭ وركەن جايۋىن كۇيتتەگەن. ونىڭ تۇسىنىگىنشە، ەندى مەملەكەت زاكونىنەن باستاپ، اۋىلنىي كوميتەتتەردىڭ ىسىنە شەيىن، جازۋ ءار حالىقتىڭ ءوز تىلىندە بولۋى كەرەك. بۇعان ەندى داۋ-داماي جوق. تەك جۇزەگە شىعارۋ عانا قالدى. سۇيەككە سىڭگەن ەسكى دەرتتەن قۇتىلا الماي، بۇل كۇنگە شەيىن ورىستان حاتشى الىپ وتىرعان بولىستار بار، مۇنىڭ اتىن ءوشىرىپ، ەندى "ورىسشالاۋدى" ۇمىتۋ كەرەك، دەپ مىرجاقىپ توتە مىندەت قويادى.
ارينە، مۇنداي پارىز بەن قارىزدى تۇسىنۋشىلىك جاۋاپكەرشىلىگى اۆتونوميا قۇرىلعاننان بەرى رەسپۋبليكا اۋماعىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ ءوز تىلىندە سويلەۋگە، وقۋعا، مەملەكەت ىستەرىن جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك تۋعاننان كەيىن سول شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولدارى ءسوز بولادى. بۇل - ءتىل ماسەلەسىنىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءمىرجاقىپ بۇرىنعى پاتشالىق تۇسىنداعى جاعدايدى ەسكە تۇسىرە كەلىپ، الدىمەن سول كەزدىڭ زارداپتارىنان ارىلۋدىڭ قاجەتتىگىنە نازار اۋدارادى.
اۆتونوميا قۇرىلىپ، قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ءتىل دەگەن مارتەبە بەرىلگەننەن بەرى ىسكە اسىرىلعان يگىلىكتى ىستەرمەن قاتار، مەملەكەتتىك ماڭىزى بار بۇل ىستە ءالى دە كوپ-كوپ كەمشىلىكتەر ورىن الىپ وتىرعانى زاڭدى ەدى. مىرجاقىپ وسى رەتتە "قازاق ءتىلىن جۇرگىزەتىن كوميسسيانىڭ قۇلاعىنا التىن سىرعا" دەگەن ماقالا جازىپ، وندا قىزىلوردا توڭىرەگىندەگى جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ورىندارىندا قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋدى ەنگىزۋ بارىسىندا رەسمي قاۋلى-قارارلاردى اۋدارۋ كەزىندە جول بەرىلگەن قاتەلىكتەر، انا ءتىلىنىڭ ورەسكەل بۇرمالانۋىن سىنعا العان ەدى. اڭگىمە بۇل سياقتى وتە شەتىن ىستە باقىلاۋسىزدىق، بەتىمەن جىبەرۋشىلىك بولماۋى، ونى ءبىر ورتالىقتان ۇيىمداستىرىپ، بىلىكتىلىكپەن جۇزەگە اسىرۋ جايىندا بولىپ وتىرعانى بەلگىلى. مۇنداي تالاپ، ەمەۋرىن قازىرگى جاعدايدا دا ءوز كۇشىنە ءمىنىپ، كەڭ ەتەك جايسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كوسەگەسى كوگەرە تۇسەرى انىق دەپ ويلايمىز.
انا ءتىلىن دامىتۋدىڭ ماڭىزىن اۋدارمامەن ۇشتاستىرىپ تالداعان كەلەسى ءبىر ماقالا "ورىسشالاعان قازاق ءتىلى" ("ەڭبەكشى قازاق", 4.07.1926 ج.، № 141) دەپ اتالادى. مۇندا اڭگىمە ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارعاندا، ۇلتتىق ءتىلدىڭ تابيعاتىن بۇزباي، تۇپنۇسقانىڭ مازمۇن-ماعىناسىن ءدال جەتكىزە وتىرىپ، ونى مەيلىنشە جاتىق، ساۋاتتى تۇردە اۋدارۋ جايىندا بولعان. ياعني، اۋدارمانىڭ انا تىلگە نۇقسان كەلتىرمەي ورىندالۋى حاقىندا تالاپ پەن تالعامنىڭ تەڭ ءتۇسىپ جاتقانى سەزىلەدى.
ءيا، انا ءتىلىنىڭ ناعىز جاناشىرى، ۇلتتىڭ ەرتەڭىن ەتەنە تىلىمەن بىتە قايناتىپ، بولاشاعىن بولجاي بىلگەن داراگوي، زيالى م. دۋلاتوۆتىڭ قايبىر سويلەگەنى دە بۇگىنگىنىڭ بۇيرەگىن بۇلكىلدەتىپ جاتاتىنداي. كەشەدەن بۇگىنگە كەلىپ، جارىقتىقتىڭ ەلەسى كەزىپ، ءبارىن قولىمەن قويىپ، قازاق تىلىنە دەگەن اسقان قۇرمەتىن جان-جۇرەگىمەن ءبىلدىرىپ جۇرگەندەي مە؟ ءيا، ءيا...
بۇگىنگى ءحالىمىز نەشىك؟ انا ءتىلىنىڭ جىلدار بويى قوردالانىپ قالعان پروبلەمالارى بىرتىندەپ شەشىلىپ جاتىر. اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتۋگە استە بولمايدى. بيىلعى ۇلكەن جاڭالىق "تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى" بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعانى كۇپتى كوڭىلدى دەمدەپ، كونشىتكەن سىڭايلى. بىراق توقمەيىلسۋگە ءالى ەرتە... ء"تىلى باردىڭ، تىرىدە اقىسى كەتپەيدى" دەگەندى ەستە مىقتاپ ۇستالىق.
... الاش ارداقتىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولدى. ەلى حال-قادەرىنشە تويلاپ، رۋحىنا مىڭ تاعزىم ەتتى. جىلىستاپ ءالى جىلدار وتە بەرەر. ۋاقىت الىستاعان سايىن مىرجاقىبى حالقىنا جاقىنداي تۇسەر!.. كوپ ءبىلىپ قانا قويماي، ءىنجۋ-مارجاننىڭ ەڭ كەرەكتىسىن حالقىن وياتۋعا ارناعان اقكومەي، داڭعىل وي، كەسەك ءتىلدى دارا تۇلعا مىرجاقىپ بۇگىن ورتامىزدا جۇرگەندەي، ەرتەڭگە بىرگە قاناتتاسىپ، قولتىقتاسىپ بارا جاتقانداي!.. ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، ءسوز شىندىققا توقتايدى. جانە ول مىرجاقىپ ءسوزى بولسا شە!
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
