كەشەگi iشمەرەز قىزىل يمپەريانىڭ كەسiرiنەن تۇمشالانىپ كەلگەن، كەزiندە بۇكiل الەمنiڭ نازارىن اۋدارعان قاندى وقيعالاردىڭ بiرi, اداي كوتەرiلiسi ەكەنi ءمالiم. اداي كوتەرiلiسi 1929-32 جىلدارداعى قازاقستاننىڭ تۇكپiرiندە بوي كوتەرگەن حالىق نارازىلىعىنىڭ ەڭ ۇلكەنi. قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ باسىندا وتىرعان ف.ي.گولوششەكيننiڭ قانقۇيلى وكتەم ساياساتىنا، زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى حالىق تولقۋى 1931 جىلدىڭ كوكتەمiندە باستالدى. وعان اداي ەلiن ەرەكشە باقىلاۋعا العان وشپەندiلiگi, قازاق ولكەلiك اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi, اداي وكرۋگتiك اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى شابدەن ەراليەۆتiڭ قازاسىنا بايلانىستى ورىنسىز ايىپتاۋلار، زيالى ازاماتتارعا دەگەن قۋعىنداۋلار، قىزىل ءجۇن سياقتى ويدان شىعارىلعان سالىقتار، كۇشپەن ۇجىمشارعا بiرiكتiرۋ، قورلاۋ-زورلاۋ، توناۋ، شولاق بەلسەن­دiلەردiڭ جۇگەنسiزدiگi, حالىقتى جاپپاي تۇرمەلەرگە قاماۋ تۇرتكi بولعانى ايان. ش.ەرا­ليەۆتiڭ قازاسى جەلەۋiمەن وگپۋ وكرۋگتiڭ باسشىلارىن قۋعىنداۋعا ۇشىراتتى. كەزiندە "اداي حانى" بولىپ تانىلعان توبانياز ءالنيازۇلى باستاعان ازاماتتاردىڭ تۇرمەگە جابىلۋى دا ەلدiڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.

اۋىر سالىقتاردىڭ تولاستاماۋىنان تۇبەك حالقى ابدەن تيتىقتادى. 1928 جىلعى جۇت جانە ونىڭ سوڭىن الا كەلگەن اشارشىلىق اداي كوتەرiلiسi­نiڭ باستالۋىن تەزدەتتi.

كەشەگi iشمەرەز قىزىل يمپەريانىڭ كەسiرiنەن تۇمشالانىپ كەلگەن، كەزiندە بۇكiل الەمنiڭ نازارىن اۋدارعان قاندى وقيعالاردىڭ بiرi, اداي كوتەرiلiسi ەكەنi ءمالiم. اداي كوتەرiلiسi 1929-32 جىلدارداعى قازاقستاننىڭ تۇكپiرiندە بوي كوتەرگەن حالىق نارازىلىعىنىڭ ەڭ ۇلكەنi. قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ باسىندا وتىرعان ف.ي.گولوششەكيننiڭ قانقۇيلى وكتەم ساياساتىنا، زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى حالىق تولقۋى 1931 جىلدىڭ كوكتەمiندە باستالدى. وعان اداي ەلiن ەرەكشە باقىلاۋعا العان وشپەندiلiگi, قازاق ولكەلiك اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi, اداي وكرۋگتiك اتقارۋ كوميتەتi توراعاسىنىڭ ورىنباسارى شابدەن ەراليەۆتiڭ قازاسىنا بايلانىستى ورىنسىز ايىپتاۋلار، زيالى ازاماتتارعا دەگەن قۋعىنداۋلار، قىزىل ءجۇن سياقتى ويدان شىعارىلعان سالىقتار، كۇشپەن ۇجىمشارعا بiرiكتiرۋ، قورلاۋ-زورلاۋ، توناۋ، شولاق بەلسەن­دiلەردiڭ جۇگەنسiزدiگi, حالىقتى جاپپاي تۇرمەلەرگە قاماۋ تۇرتكi بولعانى ايان. ش.ەرا­ليەۆتiڭ قازاسى جەلەۋiمەن وگپۋ وكرۋگتiڭ باسشىلارىن قۋعىنداۋعا ۇشىراتتى. كەزiندە "اداي حانى" بولىپ تانىلعان توبانياز ءالنيازۇلى باستاعان ازاماتتاردىڭ تۇرمەگە جابىلۋى دا ەلدiڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.

اۋىر سالىقتاردىڭ تولاستاماۋىنان تۇبەك حالقى ابدەن تيتىقتادى. 1928 جىلعى جۇت جانە ونىڭ سوڭىن الا كەلگەن اشارشىلىق اداي كوتەرiلiسi­نiڭ باستالۋىن تەزدەتتi.

1930 جىلعى تامىزدا اداي وكرۋگiنiڭ تاراتىلىپ، گۋرەۆ جانە اقتوبە وكرۋگتەرiنە بولشەكتەنۋi دە حالىق تولقۋىنا ءوز اسەرiن تيگiزدi. سول جايلى وگپۋ "سوپى", "ادايدى قۇتقارۋ", "اقبوتا" استىرتىن ۇيىمدارىن قۇرىپ، كەڭەس ۇكiمەتiنە قارسى كۇرەس جۇرگiزدi دەگەن جەلەۋمەن 61 ادامنىڭ iسiن قاراپ 21 ادامدى اتۋ جازاسىنا كەستi.

اداي كوتەرiلiسiنە وگپۋ-دىڭ ەسەبi بويىنشا ەلۋدەن استام جاساقتار قاتىستى. كوتەرiلiسشiلەردiڭ قارۋلى قارسىلىعى بiرتە-بiرتە ۇيىمداس­قان سيپات الىپ، 1931 جىلى ءوزiنiڭ شىرقاۋ بيiگiنە كو­تەرiلدi. كوتەرiلiس تەك ماڭعىستاۋدى عانا ەمەس، جىلوي، تابىن اۋداندارىن دا قامتىدى. بۇل ۇلان-عايىر جەردi شارلاعان كوتەرiلiس ايماق-ايماققا ءبولiنiپ، ارقايسىسى ءوز باسقارۋشىلارىن (حاندارىن) سايلادى. ماسەلەن، بوزاشىنىڭ باتىس بولiگiندە (تۇششىقۇدىق شەبiر جاعا) بەرiش ماماي سا­لپىقوۆتى، قىزاۋ، اقشىمىراۋ وڭiرiندە بوكەن قاراباتىر قارالديندى، وڭتۇستiك ورتالىق بەرگi ءۇستiرت ايماقتارىندا قۇنانورىس مىرزاعالي تىنىمباەۆتى، سولتۇستiك ءۇس­تiرتتە مايلان جارى بوقماش شولانوۆتى "حان" ەتiپ سايلادى.

كوتەرiلiسشiلەر قارۋدى 1920 جىلى-اق يەمدەنگەن. اق گەنەرال تولستوۆتىڭ ديۆيزياسى قىزىل اسكەرلەردەن شەگiن­گەندە گۋرەۆ قالاسى ارقىلى ماڭعىستاۋدىڭ ۇستiمەن ءوتتi. تولستوۆشىلار قىس كەزiندە اش-جالاڭاش بولعاندىقتان قارۋلارىن جەرگiلiكتi حالىققا بولماشى ازىق-تۇلiككە ايىرباستاعان-دى. جەرگiلiكتi حالىقتىڭ بiر قاتارى وسىنداي جولدارمەن قارۋعا يە بولعان. بiراق كەڭەس ۇكiمەتi بۇل قارۋدىڭ بiر قاتارىن كەزiندە حالىقتان جيناپ العان-دى. بiراق تۇرعىنداردىڭ كوپشiلiك بولiگi قارۋلارىن تاپسىرماي امان الىپ قالعان. اداي كوتەرiلiسi كەزiندە جاساقشىلاردىڭ بiرازى سول قارۋ-جاراقتى پايدالاندى.

"اداي كوتەرiلiسi" دەپ اتالاتىن الاپات قاسiرەت ۇزاق جىلدار بويى وتە قۇپيا ساقتالدى. بiر تاڭدانارلىعى، وسى تاقىرىپقا العاش تۇرەن سال­عان ارداگەر ازامات - 35 جىل بويى iشكi iستەر مينيستر­لiگiندە جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارعان پولكوۆنيك Iزتۇرعان ساريەۆ ەدi. 1995 جىلى Iزتۇر­عان ساريەۆ مۇقاش وماروۆتىڭ اۆتورلىعىمەن "ويران­دال­عان اداي دالاسى" دەگەن شاعىن وچەرك جارىق كوردi. وسى كومەسكi تاريحقا قۇلشىنا كiرiسكەن Iزتۇرعان ساريەۆ كەيiننەن مەملەكەتتiك قاۋiپ­سiزدiك كوميتەتiنiڭ قۇپيا مۇراعاتتارىنا كiرiپ، سول كەزدەگi التىنعا بەرگiسiز قۇجاتتاردى قولعا ءتۇسiرiپ، سونىڭ نەگiزiندە "قاندى ويران" اتتى دەرەكتi تاريحي حيكاياتتى دۇنيەگە اكەلدi. وندا اتىلعان، اسىل­عانداردىڭ، سوتتالعانداردىڭ تiزiمi, ولاردىڭ فوتو بەينەلەرi, تاعى دا باسقا قۇندى دۇنيە­لەردiڭ بارلىعى - Iزتۇرعاننىڭ قۇپيا مۇراعاتتاردان تiرنەك­تەپ جيناعان جادiگەرلەرi. سول ءتۇپ نۋسقالاردىڭ ءبارiن كەيiن (مارقۇم) Iزتۇرعاننىڭ زايىبى نۇرسان ماڭعىستاۋ مۇراجا­يىنا تاپسىردى.

قالاي دەگەنمەن دە سوناۋ 1870-71 جىلدارى پاتشا وزبىرلىعىنا قارسى كوتەرiلiپ، كەيiن قانجوسا بولىپ باسىل­عان دوسان تاجيەۆ باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi سياقتى، 1929-31 جىلدارداعى اداي كوتەرiلiسi دە قانعا بويالىپ جەڭiلiس تاپتى.

ماسەلەن، تۇششىقۇدىق، شەبiر، اقشىمىراۋ باعىتىندا تەگەۋرiڭدi قيمىلدار تانىت­قان ماماي سالپاقوۆتىڭ جاساعى ۇجىمداستىرۋ كەزiندە حالىقتان تارتىلىپ الىنعان مالدى بiرنەشە رەت يەلەرiنە قايتاردى. ەلگە تiزەسi باتقان شولاق بەلسەندiلەر مەن قىزمەتiن اسىرا پايدالانعان ميليتسيا قىزمەتكەرلەرiنiڭ جازاسىن بەردi.

ەلگە ۇكiمەت اسكەرلەرiنiڭ كەلۋiن تەجەۋ ءۇشiن كەمەلەرگە بەلگi بەرەتiن ماياكتاردى قيراتتى. تەلەفون - تەلەگراف اپاراتتارىن ءبۇلدiردi, پرورۆانى شاۋىپ، تاۋەلسiزدiك جولىندا باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا ۇردى. ءشاۋدiر جەرiندە كۇشi الدەنەشە ەسە باسىم قىزىل اسكەرلەرمەن شايقاسىپ جەڭiلiسكە ۇشىرادى.

ۇكiمەت اسكەرiنە كۇشi جەتپەيتiنiن تۇسiنگەن ماماي ءوز جاساعىمەن كوشiن يرانعا الىپ وتپەك بولىپ، ءۇستiرتتiڭ تاسالاۋ جەرلەرiمەن شەگiندi. بەينەۋ اۋىلىنان 100 شاقىرىمداي جەردەگi بەسشىمىراۋ قۇدىعى ماڭىندا قىزىلداردىڭ قورشاۋىنا ءتۇسiپ، ءوزi دە مەرت بولدى.

سماقۇمى مەن ورتالىق ءۇستۇرتتiڭ قاراباۋىر بەتكەيi, قارامايا كولi مەن تاۋلارى ارالىعى كوتەرiلiسشiلەردiڭ مىقتى تiرەكتەرiنە اينالدى. بۇل ارالىقتارعا اقشولاق جاناەۆ، ماماي سالعاراەۆ، وتكiلباي باتىنوۆ، بايiمبەت جانگەلديەۆ، ءنازiر بەكەنوۆ، قاراباتىر قارالديندەر باسشىلىق جاسادى.

سولتۇستiك اقتاۋ جانە وڭتۇستiك اقتاۋ جوتالارىمەن باتىس جانە شىعىس قاراتاۋ اۋماعىنداعى كوتەرiلگەن ەلگە جارماعانبەت قوجاباەۆ پەن جۇماباي ۇسەنوۆتەر باسشىلىق ەتتi. ولاردىڭ قاراماعىندا مىڭعا تارتا اتتى جاساق بولدى. جازالاۋشى وترياد كوتەرiلiسشiلەردiڭ iزiنە ءتۇسiپ ۇنەمi شابۋىلداپ وتىردى. جازالاۋشىلار ماۋسىم ايىندا سەنەك جەرiمەن قاراقىن قۇدىعىنىڭ ماڭىندا قوعاباي ساربازدارىمەن، سىرما جازالاۋشى وتريادىمەن كەزدەسiپ قالدى. ال بوساعا جەرiندە بايiمبەت پەن مىرزاعالي تىنىمباي­ۇلىنىڭ جاساقتارى 68-شi ديۆيزيون جازالاۋشى وتريادىمەن ايقاسقا ءتۇستi. بۇل كەزدە مىرزاعاليدىڭ جاساعىنىڭ سانى جازالاۋشى وتريادتان ون ەسە كوپ ەدi. ال جازالاۋشى وتريادتا ءۇش ستانوكتى ەكi قول پۋلەمەتتەرiمەن قارۋلانعان 110 جاۋىنگەر عانا بولدى.

24 ماۋسىمدا تاۋ شاتقالى ارقىلى وتەتiن جولدارىمەن قاراقىن قۇدىعىمەن ­كولiك­كە مiنگەن چاپۋرين مەن فەتيسوۆ باستاعان 8 جاۋىنگەر بارلاۋعا شىعىپ كەلە جاتتى. جول بويى تاسادا تۇرعان مىرزاعاليدىڭ جاساقشىلارىمەن اتىسىپ قالادى. وسى اتىستا فەتيسوۆ اۋىر جاراقاتتان قايتىس بولادى. سول شايقاستا اۋىر جارالانىپ، بەرiلۋدەن باس تارتقان مىرزاعاليدى جازالاۋشىلار قىلىشپەن شاۋىپ ءولتiردi. سول كۇنi قاراعان بوساعادا مىرزاعالي تىنىمباەۆپەن بiرگە ونىڭ قارۋلاس دوسى وتكiلباي باتىنوۆ تا قازا تاپتى. ونىڭ 16 جاسار قىزى تۇرعان سول سوعىستا جارالانىپ جاتقان اكەسiنiڭ باسىن سۇيەپ وتىرىپ، ەكi قىزىل اسكەردi قۇس مىلتىعىمەن اتىپ ءتۇسiرiپ، ءوزi دە وققا ۇشتى.

بوقماش شولانوۆ باستاعان جاساقشىلار قورشاۋعا ءتۇسiپ، تiرi قالعاندارى تۇگەل تۇتقىندالىپ، مال مۇلكi تاركiلەندi. اداي كوتەرiلiسiنە قاتىسقان دارابوز باتىر قۇرماش قوسجانوۆ وتارلاۋشىلارمەن شايقاسىپ، اقىرعى وعى قالعانشا بەرiلمەي اتىسىپ، مەرت بولدى. سول سياقتى وسىناۋ كوتەرiلiسكە قاتىسقان باتىرلاردىڭ بiرi قۇنىسكەرەي قوجاحمەتوۆ تە جاۋلارىنىڭ زارە-قۇتىن قاشىرعان ايلا­كەرلiگiمەن كوزگە ءتۇستi. كوتەرiلiستi باسۋعا قۇرامىندا وگپۋ-دiڭ كاۆكازدىق 400 جاۋىنگەرi جانە 100 ادامدىق اتقىشتار توبىمەن 2 ستانوكتى پۋلەمەتىمەن، 70 ادامدىق ساياسي باسقارما اسكەرi "اتاربەكوۆ" كۇزەتشi كەمەسi اتىس قۇرالدارىمەن جiبەرiلدi. بۇلار­عا قوسا ساراتوۆ وتريادىنىڭ 100 جاۋىنگەرi 2 ستانوكتى 6 پۋلەمەتتەرiمەن قارۋلانىپ جەتتi, 40 كiسiلiك گۋرەۆ ديۆيزيونى جانە 110 اسكەر 2 قول ستانوكتى پۋلەمەتىمەن قوسا 8 اۆتوكولiگi 39 كiسiلiك اتتى اسكەر اتتاندىرىلدى.

كوتەرiلiس باسىلعاننان كەيiن تاركiلەنگەن قارۋ - 137 ۆينتوۆكا مەن بەساتار، 542 اڭشى مىلتىعى، 3349 پاترون. كەيiن رەسمي ورىنداردىڭ بەرگەن مالiمەتتەرiندە كوتەرiلiس­شiلەردەن 168 ادام ءولiپ، 22-سi جارالى بولىپ، 74-i قولعا ءتۇستi, 1715 ادام قاماۋعا الىندى دەپ كورسەتiلدi. مالiمەتتiڭ جالعان ەكەنi وزiنەن-ءوزi كورiنiپ تۇر. ولگەندەر مەن جارالانعاندار بۇدان الدەقايدا كوپ ەكەنi داۋسىز. قانداي سوعىستا دا ولگەندەردەن جارا­لان­عاندار كوپ بولادى. قى­زىل­دار قاتاڭ ءتارتiپ ورناتامىن دەپ باقايشاعىنا دەيiن قارۋلانعان اسكەرلەرiمەن بەيبiت حالىقتى دا قىناداي قىردى. بiراق ونىڭ ەسەبiن تۇگەندەگەن ەشكiم بولمادى.

جازالاۋشى وتريادتىڭ شىعىنى مۇلدەم از، ولاردان 1 وگپۋ قىزمەتكەرi, 16 جاۋىنگەر ءولiپ، 7 ادام جارالى بول­عان، 9 ادامى قولعا تۇسكەن. سونىمەن اداي كوتەرiلiسi قانعا بوكتiرiلiپ باسىلدى.

كوتەرiلiس باسشىلارى بوقماش شولانوۆ، قارامىرزا ەمبەرديەۆ، راحمەت باقماشەۆ، دەمەگەن ايتجانوۆ، قوعاباي الداسۇگiروۆ، وتەباي جاناسوۆ، قويشىعۇل جانتiلەەۆ، دەمبەرگەن ەسەمبەرديەۆ، كوبەگەن قۇرمانوۆ، قايسارى قايداعۋلوۆ، ءامiر نىسانوۆ، قازاق شەنەنوۆ، كوبەيسiن قۋانتىروۆ، جۇماباي ۇسەنوۆ جانە لۇق­پان سارعۋلوۆتار ۇشتiكتiڭ شەشiمi بويىنشا اتىلدى. 10 ادام دۇنيە-مۇلكi تاركiلەنiپ، 10 جىلعا يتجەككەنگە ايدالدى. 200-دەي ادام ءارتۇرلi جىل جازالارىنا كەسiلدi. 100 ادام­عا جەر اۋدارۋ جازاسى بەرiلدi. اداي كوتەرiلiسشi­لەرiنiڭ ارمانى اراعا 60 جىل سالعاننان كەيiن iس جۇزiنە استى.

قازاقستان ءوز الدىنا ءتا­ۋەل­سiزدiك الدى. سول تاۋەلسiز­دiگiمiزدiڭ باستاۋى اداي كوتەرiلiسiنەن باستالدى دەسەك، وعان 2011 جىلى 80 جىل تولادى. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ەتiگiمەن قان كەشكەن ەرلەردiڭ ءجۇرiپ وتكەن جولدارىنا ەڭسەلi ەسكەرتكiش بەلگiلەر قويىلسا، ارماندا كەتكەن كوزسiز باتىرلاردىڭ ەسiمiن ءار اۋىلدىڭ كورiكتi كوشەلەرiنە بەرسە، كوتەرiلiس دەرەكتەرi مەكتەپ­تەردiڭ مۇراجايلارىنا قويىلسا، اداي كوتەرiلiسi تاريحي تۇرعىدان تەرەڭ زەرتتەلiپ، جاس ۇرپاقتىڭ جادىندا ماڭگi قالدىرۋ شارالارى ۇيىمداستىرىلسا، نۇر ۇستiنە نۇر بولار ەدi.

تولەكەش وراقوۆ.

ماڭعىستاۋ وبلىسى شەتپە كەنتi.

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسi

«جاس الاش» گازەتى