قانداي دا ءبىر تۇسىنبەستىك تۋماۋ ءۇشىن، الدىن-الا ايتىپ قويايىن، مەن، جالپى، شەت ءتىل ۇيرەنۋگە قارسى ەمەسپىن. مەن، بار بولعانى، تىلدەن «قۇداي» جاساۋعا قارسىمىن. ءۇزىلدى-كەسىلدى جانە ءتىس-تىرناعىممەن قارسىمىن. تىلدەن «قۇداي» جاساۋ ۇزاق ۋاقىت بويى باسقاعا تاۋەلدى بولعان، بودان ۇلتتاردىڭ ايىقپاس «اۋرۋلارىنىڭ» ءبىرى. اششى بولسا دا، شىندىعى – سول، ءبىز ءدال سول «دىمكاسى» بار حالىقتار قاتارىندامىز.

ال وندا تىلدەن «قۇداي» جاساۋ دەگەن نە؟ ەندى سوعان كەلەيىك.

تىلدەن قۇداي جاساۋ دەگەنىمىز – دۇنيەدەگى ۇلكەن تىلدەردىڭ (نەگىزى سانى كوپ حالىقتىڭ ءتىلى دەگەن دۇرىس) ءبىرىن بىلسەڭ بولدى، «اسپانعا ۇشىپ كەتەمىز» دەپ ويلاۋ جانە اياقاستى «دامىپ كەتەمىز» دەپ سەنۋ. بۇل – بارىپ تۇرعان بالالىق!مۇنىڭ بالالىق ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى-اق دالەلدەدى جانە باسقا ەمەس قازاق ءومىرى. قالاي دەيسىز عوي؟ بىلاي.

وسىدان كوپ جىل بۇرىن (ارينە، ەرىكسىز تۇردە) ورىس ءتىلىن ءبىلۋ ناۋقانى باستالدى. ورىس ءتىلىن بىلسەڭ بولدى – «كومۋنيزيمگە تەز جەتەسىڭ، الەم حالىقتارىنىڭ الدىنا شىعاسىڭ» دەدى. قىسقاسى، بەينەلىپ ايتقاندا، «اسپانعا ۇشاسىڭ» دەدى. «فەوداليزمنەن تەز قۇتىلىپ، كەنەت «ادامزات دامۋىنىڭ ەڭ بيىك ساتىسى – سوتسياليزگە» بارىپ توپ ەتە قالاسىڭ» دەدى. بۇل استارىندا ۇلكەن زىمياندىق جاسىرىنعان جوسپارلى ساياسات بولاتىن. قىزىعى سول، قازاق الگى ۇرانعا سەندى، شىن سەندى. ءبىر-اق كۇندە «الەمنىڭ الدىنا شىققىسى» كەلدى. ءسويتىپ، ورىس تىلىنە جاپپاي كوشتى. قىزدى-قىزدىمەن، ءتىپتى، سوڭعى جىلدارى، (تاۋەلسىزدىك قاراساڭىندا) قازاقستاندا قازاق مەكتەبى قالماۋعا اينالدى. ال ەندى ءبىر سۇراق: سودان قازاق اسپانعا ۇشتى ما؟ ءبىردى-ەكىلى ارنايى دايىندالعان عارىشكەر بولماسا، جەر بەتىنەن نايزا بويى كوتەرىلگەن قازاق كورگەنىمىز جوق... ارينە، ورىس ءتىلىن مالدانىپ، نان تاۋىپ جەپ جۇرگەندەر بولدى. (ونداي جانباعىستىڭ قۇرالى دەڭگەيىندەگى ءتىلدى كەيىن قازاقشا وقىعاندار دا ۇيرەنىپ الدى عوي. ءتىپتى، وزا شاۋىپ، ۇلكەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە دە قولى جەتتى. قيىن ەشتەڭەسى جوق). بۇل جەردەگى «اسپانعا ۇشۋ» دەگەندە مەن الگى قارا جەردى قاق ايىرا جازداعان وزان-ۇرانعا ساي «ۇلكەن دۇنيە» جاساعان ادامداردى ايتىپ وتىرمىن. ارىعا بارماي-اق، كەڭەس كەزەڭىندە «جاسالعان» عىلىم مەن مادەنيەتتى الايىقشى! كىم، نە جاسادى؟ جەر باۋىرلاعان «قازاقتىقتان» ءبىر ساتى كوتەرىلىپ، «ساناتقا» قوسىلعان قانداي قازاق، نە جاسادى، قانە، ايتسىنشى! ءيا، ولجاستىڭ اتى اتالادى. بىراق سول ولجاسىڭىز ەلى ەل بولعان بۇگىنگى كۇندە نە ايتىپ ءجۇر؟ بىلەسىز. ارىعا بارماي-اق قويالىق. ال باسقالارشى؟ حالقى ءۇشىن ەلەۋلى بىردەڭە تىندىرعان ەشكىمدى ايتا المايسىز! كوپ بولعان سوڭ، ارينە، دوكتورلىق قورعاعان، ۇساق-تۇيەك بىردەڭە جاساعان بىرەۋلەر بولعان شىعار... مەن ولاردى ەمەس، «ۇلكەن» نارسە جاساعانداردى ايتىپ وتىرمىن. بار ما؟ جوق قوي، جوق. قازاقتى ەل قىلدى، كۇللى الەمگە تانىتتى دەپ جۇرگەن ەلباسىڭىز... قازاقشا وقىعان. سول ەلباسىڭىز قازاقشا بىلمەي قالسا نە بولاتىنىن ويلاڭىزشى، ايتۋعا اۋىز بارمايدى. ودان باسقا دا سورپا بەتىنە شىعارلارىڭىزدىڭ دەنى قازاقشا وقىعان. ارينە، قاجەت بولعاندىقتان، ورىسشانى ۇيرەنىپ الدى. «قۇرالدى» قولىنا الدى. ەسەسىنە، ماڭگۇرتتەنىپ كەتكەن جوق، قازاق قالپىندا قالدى. كەزەگى كەلگەندە (قوعامدىق عىلىم سالاسىنداعىلار) انا تىلىندە ۇلكەن قۇندىلىقتار جاراتتى. قازاق مادەنيەتىن، عىلىمىن جاسادى، دامىتتى.

ال «ورىس ءتىلى قولىڭدى كوككە جەتكىزەدى» دەگەن داڭعازا ۇرانعا بوسقا «ەلىگۋدىڭ»، «جەلىگۋدىڭ» سالدارىندا نە بولدى؟ مەن ايتپاسام دا، جاقسى بىلەسىز.

1. جەر بەتىنەن حالىق رەتىندە جويىلىپ كەتۋگە شاق قالىپ بارىپ، اۋپىرىممەن ارەڭ امان قالدىق. زاردابىن بۇگىنگى ەل ءالى تارتىپ جاتىر. تاۋەلسىزدىك العان 26 جىلداعى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن ءبىر ەسكە الىپ قويىڭىز: جاعدايىڭىزدىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىنە ناقتى دالەل بولا الادى.
2. ءبىر تۇتاس حالىقتىڭ ءدىلى ەكىگە جارىلدى. ول ازداي ولار (الگى بولەكتەنىپ كەتكەن ۇرپاق) بۇگىنگى تاڭدا ۇستەم تاپقا اينالدى. ءبىز ولاردىڭ وكتەمدىگىن ەرىكسىز تۇردە قابىلداۋعا مىندەتتى بولدىق. جەتىسكەن جاعداي ما؟

3,4,5... ءسوز كوپ. قايسى ءبىرىن ايتاسىڭ؟!

ەڭ سوراقىسى، ەندى، الگى تۇڭعيىققا الىپ كەتە جازداعان «پالەدەن» جاڭا قۇتىلدىق پا دەپ يمانىمىزدى ءۇيىرىپ، ەس جيىپ كەلە جاتقان شالاجانسار كەزەڭدە «اعىلشىن ءتىلى» دەگەن تاعى ءبىر «قۇداي» شىقتى. اعىلشىن ءتىلىن بىلسەك، دۇنينەنىڭ الدىنا شىعادى ەكەنبىز. تاعى ءبىر «اسپانعا ۇشۋ». مەن وتىرىپ ويلايمىن: «ەگەر اعىلشىن ءتىلىن بىلگەن ادامنىڭ ءبارى اسپانعا ۇشا بەرسە، جەر بەتىندە ءبىر دە ءبىر اعىلشىن قالماس ەدى عوي» دەپ. ولاي ەمەس قوي، جۇرعوي اعىلشىندار، وزدەرىنىڭ ۇلىبريتانياسىندا. ديحانى – ديحان، مالشىسى – مالشى، ساۋداگەرى – ساۋداگەر كۇيىندە. ەگەر اعىلشىن ءتىلىن بىلگەننىڭ ءبارى «اسپاڭعا ۇشا» بەرسە، امەريكانى ايتپايىق، ءۇندىستان مەن پاكىستان، اۋستراليا مەن جاڭا زەلانديا، ءتىپتى، سينگاپۋر مەن گونكونگتا جان قالماس ەدى عوي ەكى اياقتى. ويتكەنى، ونداعىلاردىڭ ءبارى اعىلشىن ءتىلىن بىلەدى. اناۋ-مىناۋ ەمەس، بەسكە! ەگەر، شىنىمەن، اعىلشىن ءتىلىن بىلگەندەردىڭ ءبارى اسپانعا ۇشاتىن بولسا، ولار الدە قاشان ۇشىپ كەتتى عوي، جەتكىزە مە بىزگە؟ الدە قازاق جەتىپ السىن دەپ كۇتىپ تۇرا ما ءبىر جەردە؟ وسى ارادا تاعى ءبىر ءسوز قوسا كەتەيىن، ەگەر اعىلشىن ءتىلىن بىلگەننىڭ ءبارى اسپانعا ۇشاتىن بولسا، وندا مەن دە سىزدەردىڭ قاتارلارىڭىزدا جەر باسىپ جۇرمەس ەدىم. ءبىرجولا كوككە ءسىڭىپ كەتپەسەم دە، جەردەن ءسال كوتەرىلىپ، سىزدەردىڭ قولدارىڭىز جەتپەس بيىكتە قالىقتاپ تۇرار ەدىم. ويتكەنى، ونى ۇيرەنگەم. ەپتەپ ساۋاتىم بار.

قىسقاسى، ءىس ءبىز ويلاعانداي ەمەس،تۋىسقاندار. بالا بولمايىق!

ءتىلدىڭ «قۇداي» ەمەس ەكەنىنە تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. اسقار اعامىز جۇمادىلداەۆ ماتەماتيك بولام دەپ العاش ماسكەۋگە بارعاندا، لومونسوۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە ەمتيحان تاپسىرعاندا ورىس تىلىنەن قۇلاپتى. (قىزىق!) ونى ءوزى ايتادى. بىراق ونىڭ دارىنىن بايقاعان ءبىر مىڭ بولعىر پروفەسسور قولداۋ كورسەتىپ، سىناقتان وتكىزىپ جىبەرىپتى. ال ءازىر سول اسقار اعامىز اسپانعا ۇشىپ كەتپەي-اق، جەر باسىپ قاتارىمىزدا جۇرگەن ورىستارعا ءدارىس بەرىپ ءجۇر. ورىستارعا عانا ەمەس، ودان ارى اسىپ، كوككە كوتەرىلىپ كەتپەي، ەلىندە جۇرگەن (ىشىندە اعىلشىنى دا بار) اعىلشىن ءتىلدى ەلدەردىڭ بالالارىنا (ستۋدەنت) ساباق بەردى; ءبىز اۋىز اشىپ، تابىناتىن «مىقتىلارعا» ءبىلىم ۇيرەتتى، اقىرى از جىلدىڭ الدىندا ايلانىپ ۇشىپ ەلگە قايتىپ كەلدى. كەزىندە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن اۋىل بالاسى بۇگىندە بىلدەي اكادەميك. اسپانعا دا، باسقا جاققا دا ۇشىپ كەتكەن جوق، جەر باسىپ الماتىدا ءجۇر. اسا كوپ ورىسى جوق قىزىلوردادان، وندادا قيىر شەتتەگى شيەلىدەن شىققان اسقار اعامىزعا، قازاقتىڭ ءبىر قاراپايىم بالاسىنا ورىسقا، ودان ارى اسىپ، اعىلشىنى ارالاس اعىلشىن تىلدىلەرگە ساباق وتكىزگەن نە... بىلەسىز بە؟ ءبىز «قۇداي» كورىپ جۇرگەن ءتىل مە، الدە باسقا بىردەڭە؟ اعامىزدى اۋەلەتىپ اسپانعا ۇشىرعان ءتىل دەسەڭىز، مەن، باسىمدى كەسىپ الىڭىز، سەنبەيمىن. ەگەر ولاي بولعاندا، قازاقتان بەزىپ، الدەقاشان باسقا ءبىر «نۇرلى الەمگە كوشىپ العان»، «توبەسى كوككە جەتكەن» قازاقتار نەگە ءدارىس وتپەيدى سوندا بارىپ؟ كوڭىلىڭىزگە كەلسە دە، ايتايىن، ولار ويتە المايدى! ويتكەنى، ءتىل بىلگەنىمەن، ولاردا دارىن جوق. كەرەك دەسەڭىز، ولاردا جەتىسكەن ءبىلىم دە جوق. ورىس ءتىلىن سول كەزدە ءسان بولعانى ءۇشىن، ۇستەم تاپتىڭ زۋانى بولعاندىقتان، ساناتقا قوسىلىپ، باسقا قازاقتان ءبىر ساتى جوعارى تۇرۋ ءۇشىن ۇيرەنگەن. سوڭعى ەسەپتە ول باقاي ەسەبى ءوز باسىنا سور بولىپ شىقتى. (بىلگەن ادامعا، نەگىزى، ءوز انا ءتىلىن بىلمەۋ دەگەن سوردان دا جامان). بۇگىندە «ماڭگۇرت» دەگەن اتاققا قالىپ ءجۇر. «كوزقامان» دەگەن پالەسى تاعى بار. وڭعان ەشتەڭەسى جوق. وسىدان كەلىپ ءبارى بەلگىلى بولادى: ادامدى «ۇشپاققا» شىعاراتىن ەشقانداي دا ءتىل ەمەس، قايتا ادامدى بيىككە كوتەرەتىن ونىڭ قۇداي بەرگەن دارىنى، قابىلەتى! سوندىقتان كەسىپ ايتۋىمىز كەرەك، ءتىل قۇداي ەمەس. ەگەر ءتىل مەن دارىننىڭ ءبىرى قۇداي بولۋعا ءتيىس بولسا، وندا، ءسوز جوق، قۇدايىڭىز – دارىن.  تىل، بار بولعانى، قۇرال، الگى «قۇداي» سيپاتتى دارىندى جۇزەگە اسىراتىن مول مۇمكىندىك! بار بولعانى، سول عانا!

سوندىقتان، ءتىل ءبىلىپ، امەريكا اسقانىمەن، ەشتەڭەنىڭ شەكەسىن قىزدىرماعان انەۋبىر جىگىت ايتىپ جۇرگەندەي قايبىر ءپاندى دە اعىلشىنشا نە باسقا تىلدە وقىتۋ، كەزىندەگى ورىس ءتىلىن «قۇداي» كورىپ، سورلاپ قالعان ۇلكەن تراگەديانىڭ قايتالانۋى. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توق ەتەر تۇيىنىندە ايتپاعىمىز – وسى! نازاردى، نەگىزى، تىلگە ەمەس، دارىنداردى تانىپ، سولاردى تاربيەلەۋگە اۋدارۋ كەرەك! باسقاشا بولعان جاعدايدا، حالىقتىڭ جارتىسى ساۋاتسىزدىققا ۇرىنىپ، سورلاپ قالادى. كەرەك بولسا، ءتىلدى قوسىمشالاپ (اعىلشىن ءتىلى ساباعى بار عوي), قوسارلاپ ءجۇرىپ وزدەرى-اق ۇيرەنىپ الادى. قۇددى اسقار اعام سەكىلدى.

سەرىك نۇعىمان

Abai.kz