بۇگىن ءبىز قوعام قايراتكەرى، وتاندىق ءباسپاسوز ساردارى، ءفالسافاشى-عالىم، اسا كورنەكتى پۋبليتسيست، شىن مانىندەگى ويشىل ابدەش سارسەنۇلى قالمىرزاەۆتى ەسكە الىپ وتىرمىز.  اردايىم سابىرلى دا سالماقتى كەيپىنەن تايماعان، بايىپتى،  جىلى ءجۇزدى، قاراپايىم، ماقساتكەرلىكپەن مازمۇندى ءومىر سۇرگەن وسى زيالى جاننىڭ دۇنيەدەن وتكەنىنە، مىنە، بەس جىل بولدى. 

ول جامبىل وبلىسىنداعى سارىسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى بايقادامدا (قازىرگى ساۋداكەنتتە) تۋىپ-ءوستى. 1939 جىلعى 20 مامىردا ومىرگە كەلىپ، 1956 جىلدىڭ جازىندا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسۋگە الماتىعا اتتانعانعا دەيىن سوندا ءومىر ءسۇردى. شالعاي اۋىلدىڭ سوعىس كەزىندەگى جانە سوعىستان كەيىنگى اۋىرتپالىقتارعا تولى قوڭىر تۇرمىسى اراسىندا بالالىق شاعىن وتكەردى. بيلەۋشى پارتيانىڭ سول كەزدەگى كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى لازار مويسەەۆيچ كاگانوۆيچ اتىنداعى (قازىرگى بايقادام) قازاق ورتا مەكتەبىندە زاماننىڭ قيىن كەزدەرىندە ءوز ىستەرىنە ادال بولىپ، شاكىرتتەردىڭ تالاي بۋىنىن تاربيەلەپ كەلە جاتقان قادىرمەندى ۇستازدار الدىنان ءبىلىم الدى. بىلىمقۇمار، جان-جاقتى، وزات وقۋشى، شاكىرتتەردىڭ قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ جەتەكشىلىگىنە قۇربى-قۇرداستارى ۇدايى ىقىلاستانا سايلاپ  جۇرەتىن بەلسەندى كومسومول مۇشەسى رەتىندە تانىلدى. ۇزدىك كامەلەتتىك اتتەستات يەلەنگەن  تۇلەك ەسىمىن بىزگە مۇعالىمدەرىمىز ۇلگى ەتىپ ءالسىن-ءالسىن ايتىپ قوياتىن (مەن دە سول مەكتەپتە، اعادان التى سىنىپ تومەن وقىدىم).

ابەكەڭنىڭ ءجۇرىپ وتكەن بەلەستەرىنە كوز سالايىق. ول 1956 جىلى س.م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق) ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى.  سوندا وقي ءجۇرىپ، جاستار گازەتىندە، ودان ەلىمىزدىڭ اعا گازەتىندە دە وندىرىستىك پراكتيكادان وتكەن. ىزدەنىمپاز، قالامىنىڭ  قارىمى  بار جاس  جۋرناليست رەتىندە رەداكتسيالارداعى ەرەسەك بۋىن نازارىن وزىنە ستۋدەنت شاعىنان-اق  بىردەن اۋدارعان. بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرەتىن جاس تۇلەك  1961 جىلى، ۋنيۆەرسيتەت ديپلومىن الىسىمەن، رەسپۋبليكامىزدىڭ باستى باسىلىمى «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتى رەداكتسياسىنىڭ اۋىلشارۋاشىلىق بولىمىنە جۇمىسقا  ورنالاسىپ، پارتيالىق جۋرناليستيكا ايدىنىنا ءتۇستى.  وتە بايسالدى گازەتتە جاۋاپكەرشىلىگى مول قىزمەت اتقارۋعا كىرىسۋى ارقىلى قالام قايراتكەرىنىڭ كاسىبي ەسكەگىن ەسۋ مۇمكىندىگىنە جاستاي جەتتى دە، ۇلكەن جۋرناليستيكا كورىگىندە شىڭدالا بەردى.   رەسپۋبليكالىق   اعا  گازەت قابىرعاسىندا ول ءبولىم مەڭگەرۋشىسى لاۋازىمىنا دەيىن كوتەرىلىپ، سەگىز جىل جۇمىس ىستەدى.  «سق» (باس گازەتىمىزدى جۇرتشىلىق  قىسقاشا وسىلاي اتايتىن) ونىڭ قالامىن دا، ويىن دا شىڭداعان وتە ىرگەلى مەكتەپ بولدى. وسىندا ىستەگەن جىلدارى ابەكەڭ ەلدەگى قوعامدىق ءومىردىڭ، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ءار سالاسىن قامتيتىن كوپتەگەن تاقىرىپتاردا قالام تەربەدى. رەداكتسيانىڭ قوعامدىق تىنىس-تىرشىلىگىنە دە بەلسەنە اتسالىستى. ادەبيەت، ونەر، مادەنيەت سالاسىنداعى بەلگىلى تۇلعالاردى رەداكتسياعا شاقىرىپ، گازەت قىزمەتكەرلەرىمەن تارتىمدى دا مازمۇندى كەزدەسۋلەر ۇيىمداستىرىپ تۇردى.

سول شاقتا ابەكەڭ كوركەم اڭگىمەلەرى توپتاستىرىلعان «قارلىعاش» اتتى پروزالىق كىتاپشاسىن شىعارعان بولاتىن. ونىڭ ءومىر جولى سودان ءارى ءبىرجولا جازۋشىلىق داڭعىلعا ءتۇسىپ، ءسوز ونەرىن قۋعا ۇلاساتىن شىعار دەگەن وي تۋعان ەدى، الايدا تىرلىكتە ءبارى باسقاشا بوپ شىقتى. ابدەش سارسەنۇلى ەلىمىزدىڭ جانە دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءسوز ونەرى شەبەرلەرى جاساعان ادەبيەت الەمىنىڭ جەتىستىكتەرىن، سونداي-اق دۇنيەجۇزىلىك فالسافالىق مۇرانى  مۇقيات وقىپ، ارنايى زەرتتەدى، تەرەڭ يگەردى، تەرەڭ يگەرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ سومداعان بەينەلەرىن، تۇجىرىمداعان كەلەلى ويلارىن ءوزىنىڭ زاماناۋي تاقىرىپتاردى قاراستىراتىن ەڭبەكتەرىنە ۇتىمدى تۇردە كەستەلەپ كىرىستىپ، جاڭا ساياسي ويدى دايەكتەپ وتىراتىن  زاڭعار ويشىلعا اينالدى. ال ونى بۇل ساپالىق وزگەرىسكە اپارعان جول ەل بيلىگىندەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ رەسپۋبليكا تىنىس-تىرشىلىگىن ءىس جۇزىندە باسقارىپ-باعىتتاپ وتىراتىن  باس شتابىندا قىزمەت ىستەۋىنەن باستالعان ەدى. قازاقستان كومپارتياسىنىڭ  ورتالىق كوميتەتىنە ول 1969 جىلى شاقىرىلىپ، العاشىندا ۇگىت  جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ   نۇسقاۋشىسى، سودان سوڭ شەتەلدەرمەن بايلانىس، ءباسپاسوز  سەكتورلارىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ودان  ۇگىت جانە ناسيحات  بولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتتەرىن اتقاردى. ال 1978 جىلى ماسكەۋدەگى سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنا وقۋعا ءتۇستى.  وسىندا  ۇلى  ويشىلدار قالدىرعان  بىلىم مۇحيتىنا  تەرەڭ بويلاۋ ارقىلى ءوزىنىڭ ىرگەلى دۇنيەتانىمىنىڭ تۇعىرىن تۇرعىزدى، اينالاسىنداعى قوعام قۇبىلىستارىن عالىم كوزىمەن زەرتتەپ، عىلىمي  ىزدەنىستەرمەن تۇبەگەيلى  شۇعىلدانا  باستادى.  اكادەميادا  1981  جىلى  ديسسەرتاتسيا قورعاپ،  فيلوسوفيا  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى  عىلىمي دارەجەسىنە يە بولدى.  سول جىلى الماتىعا ورالدى دا، قكپ ورتالىق كوميتەتى ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارۋعا كىرىستى. رەسپۋبليكاداعى  ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتىڭ دامۋىن يدەولوگيالىق تۇرعىدا قامسىزداندىرۋ جۇمىستارىندا ەلەۋلى  ورنى بولعان وسى لاۋازىمىندا ءتورت جىل ىستەگەننەن سوڭ، 1985 جىلى ول كوكشەتاۋ وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى بوپ سايلاندى. وسىندا ابەكەڭ ءوڭىردىڭ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني جاعدايىمەن، جەرگىلىكتى جەرلەردەگى حالىقتىڭ ومىرىمەن تىكەلەي تانىستى، وبلىس تىنىس-تىرشىلىگى تامىرىنىڭ بۇلكىلىن ءجىتى قاداعالاپ، بەلسەندى ومىرلىك پوزيتسياسى تۇرعىسىنان ونى جاقسارتا تۇسۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوستى.  سوسىن 1990 جىلى قايتادان استاناعا شاقىرىلدى. بۇل جولى ابدەش سارسەنۇلىنا عىلىمي-پەداگوگيكالىق سالاداعى جاۋاپتى جۇمىس تاپسىرىلدى. الماتى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ رەكتورى لاۋازىمىنا بەكىتىلدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى جاريالانۋىنا بايلانىستى تۋعان جاڭا تالاپتارعا سايكەس، ول ءوزى باسقارىپ وتىرعان پارتيا مەكتەبىن  ساياساتتانۋ جانە باسقارۋ اكادەمياسى ەتىپ قايتا قۇردى، ءسويتىپ، وقۋ ورنىن جاڭا مارتەبەسىنە لايىق ەتىپ  قالىپتاستىرۋعا جانە ونىڭ تاۋەلسىزدىك كادرلارىن دايارلاۋدا جەمىستى جۇمىس اتقارۋىنا كوپ كۇش-جىگەرى مەن قاجىر-قايراتىن جۇمسادى. وسى قىزمەتىندە ءجۇرىپ جازعان عىلىمي ديسسەرتاتسياسىن 1992  جىلى   ماسكەۋدە قورعاپ، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتاندى، سول جىلى پروفەسسور اتاعىن الدى.  اكادەميا جۇمىسىنا باسشىلىق جاساۋمەن، تىڭداۋشىلارعا وقۋ باعدارلاماسىنا ساي دارىستەر بەرۋمەن قاتار، ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان ءىرى وزگەرىستەردى تالداپ، ساراپتامالار، پروبلەمالىق ماقالالار جازىپ تۇردى.

اتالعان جۇمىس ورىندارىندا جيىرما بەس جىل ابىرويلى ەڭبەك ەتكەننەن كەيىن، ابەكەڭ قايتادان جۋرناليستيكاعا ورالدى. 1994 جىلى ول «مىسل» (بۇرىنعى «كوممۋنيست كازاحستانا») جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلىعىنا تاعايىندالدى. وسى رەسپۋبليكالىق ورىس ءتىلدى قوعامدىق-ساياسي باسىلىمدى 2005 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن باسقاردى.  وسى جىلدارى ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن جۋرنالدىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى ۇلتتىق مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە ءجىتى  نازار اۋدارىپ تۇردى. قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق، تاريحي تاقىرىپتاردا جۇيەلى تۇردە ماقالالار بەرىپ، بىرتىندەپ ەگەمەندىك بۋىنى بەكىپ كەلە جاتقان ەلىمىزدىڭ دامۋ جولىن ۇدايى نازاردا ۇستادى. مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن ايقىنداي اشىپ، ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان باسقا ەتنوستار وكىلدەرىمەن دوستىق راۋىشتەگى قارىم-قاتىناسىن، ولاردىڭ ءتول مادەنيەتتەرى مەن وزىق ۇلتتىق داستۇرلەرىن ناسيحاتتاۋ، ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق تاتۋ-ءتاتتى كەلىسىمگە نەگىزدەلگەن احۋالدى نىعايتا ءتۇسۋ،  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ ءورىسىن كەڭەيتۋ جانە دياسپورالار تىلدەرىن دامىتۋ ماسەلەلەرى جايىندا تۇراقتى تۇردە جازىپ تۇردى.  2006 جىلى ول «جاڭا عاسىر» دەگەن اتپەن قازاق تىلىندە شىعاتىن قوعامدىق-ساياسي جۋرنالدى اشىپ، باسقاردى. مۇندا دا تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن جاريالانىمداردىڭ جۇيەلى باسىلىپ تۇرۋىنا ۇيتقى بولدى. بۇدان سوڭ «قازاق گازەتتەرى» جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەۋلى سەرىكتەستىك باس ديرەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، سەرىكتەستىك قاراماعىنداعى گازەت-جۋرنالدار مازمۇنىن ۋاقىت تالابىنا ساي بايىتا ءتۇسۋ ىسىنە اتسالىستى. مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ءوز وي-تولعامدارىن دا ۇزبەي جاريالادى. ابدەش سارسەنۇلى ءوزىنىڭ سىندارلى پۋبليتسيستيكالىق ماقالالارىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ شىنايى جاقتاسى رەتىندە، مەملەكەت باسشىسىنىڭ  ساياساتىن، جارىققا شىققان ەڭبەكتەرىن بىلىكتىلىكپەن تالداپ، جەتىستىك-كەمىستىكتەرىن سارالادى. «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى ەسەبىندە دە بايسالدى ويلار ايتىپ تۇردى. كوپ جىلدار بويى ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنا توراعالىق ەتىپ، ۋنيۆەرسيتەت بىتىرۋشىلەردىڭ ديپلومدىق جۇمىسى مەن ونى قورعاۋ ساپاسىن باعالاپ وتىردى. ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى ديسسەرتاتسيالىق كەڭەستىڭ مۇشەسى بولىپ، جاس عالىمداردىڭ اياق الىسىن دا ۇدايى نازاردا ۇستادى، تالانتتى تۇلەكتەرگە ءاردايىم قولداۋ كورسەتىپ ءجۇردى.

فيلوسوف، ساياساتتانۋشى، قوعام قايراتكەرى ابدەش سارسەنۇلى قالمىرزاەۆ ءار سالادا اتقارعان ۇزاق جىلدارعى جاۋاپتى قىزمەتتەرىن بەلسەندى شىعارماشىلىقپەن استاستىرا كەلە، قالىڭ  جۇرتشىلىققا  پايدالى، رۋحانيات قازىناسىنا ەلەۋلى ۇلەس بوپ قوسىلعان سۇبەلى عىلىمي كىتاپتار جازدى. ونىڭ عىلىمداعى العاشقى قادامى قازاق  ويشىلدارىن  زەرتتەۋدەن باستالعان ەدى. بۇل رەتتە  ۇلى اباي شىعارماشىلىعىن تەرەڭ زەرتتەپ، 1979 جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان «ەستەتيچەسكوە ۆ تۆورچەستۆە ابايا» («اباي شىعارماشىلىعىنداعى ەستەتيكالىق سيپات») اتتى كىتابىن شىعارعانىن اتاپ ايتۋ ءلازىم. كىتاپ الەم عىلىمي جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىنا ىلىگىپ، 2007 جىلى تسيفرلاندىرىلدى (وندا «تۇپنۇسقا يەسى ۆيردجينيا ۋنيۆەرسيتەتى» دەپ كورسەتىلگەن). 1984  جىلى  «ناتسيا ي وبششەستۆەننوە سوزنانيە» («ۇلت جانە قوعامدىق سانا») دەگەن كىتابى جارىق كوردى. قايتا قۇرۋ جىلدارى جازعان  «ناتسيا ي چەلوۆەك» («ۇلت جانە ادام») اتتى ەڭبەگى 1991 جىلى شىقتى. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى ابەكەڭ وقىرمانعا ورىس جانە قازاق تىلدەرىندەگى «سۆوبودا نە تولكو سلادكوە سلوۆو» («بوستاندىق دەگەنىمىز ءتاتتى ءسوز عانا ەمەس»، 1997), «ءبىز، قازاق، ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان» (1998), «كازاحستانسكي پاتريوتيزم» («قازاقستاندىق پاتريوتيزم»، 2003), «زامان جانە ءبىز» (2004), «زوۆ ۆرەمەني» («ۋاقىتتىڭ شاقىرۋى»، 2004), «ۇلتتىق يدەيا» (2007), «رازنوليكايا دەموكراتيا. رازمىشلەنيا پوليتولوگا» («الۋان كەيىپتى دەموكراتيا. ساياساتتانۋشى پايىمدارى»، 2009), «ۋاقىت جانە ادامدار» (2009), «تاۋەلسىزدىك جانە دەموكراتيا» (2011)  سىندى، قوعامدىق ومىرىمىزدەگى  سان الۋان وزەكتى تاقىرىپتاردى قاراستىراتىن عىلىمي-كوپشىلىك كىتاپتار شوعىرىن ۇسىندى. بۇل جۇمىستاردىڭ بارلىعىن بىرىكتىرەتىن التىن وزەك – ەكونوميكا مەن ساياساتتاعى ەلىمىز باستان كەشىپ جاتقان تاريحي وزگەرىستەر احۋالىندا قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا، ونىڭ بۇدان ارمەن دە جاسامپازدىقپەن دامي تۇسۋىنە  قاجەت جاعداي جاساۋ، تاۋەلسىزدىكتى باياندى ەتۋگە ءتيىس جاڭا تۇرپاتتى زەردەلى ۇرپاق تاربيەلەۋ ىسىنە اتسالىسۋ. جالپى، قالمىرزاەۆ مۇراسى قوعامدىق عىلىم قايراتكەرلەرىنە، ءاربىر ويلى ازاماتقا، بارشا ستۋدەنتتەر قاۋىمىنا زور پايداسىن تيگىزەرى كۇمانسىز، ول ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىن تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋ جولدارىن مەيلىنشە دالىرەك ايقىنداۋمەن شۇعىلدانۋشىلارعا دا ەلەۋلى كومەگىن تيگىزە الادى.

ابەكەڭ كەزىندە ورىس تىلىندەگى تۋىندىلارىنان ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعىن قۇراستىرىپ، الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ادەبيەت ساناتىندا شىعارۋعا ۇسىنعان ەدى. سونىڭ ءبىرىنشى تومى اۆتوردىڭ كوزى تىرىسىندە «قازىعۇرت» باسپاسىنان جارىق كوردى، بىراق سودان بەرى بەس جىل وتسە دە، بۇل ءىس، وكىنىشكە قاراي، جالعاسىن تاپپادى. شىعارمالار  جيناعىنىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تومدارىن بيىل ءۇرزادا جەڭگەمىز بەن قارىنداسىمىز اقمارال ابدەشقىزى قىمباتتى دا ارداقتى جار، اكە، اتا جانە كورنەكتى عالىم، جۋرناليستيكامىزدىڭ كوريفەيى ابدەش سارسەنۇلى قالمىرزاەۆتىڭ ارۋاعىن ۇلىقتاپ وتكىزىلمەك ەسكە الۋ شاراسىنا وراي، وتباسىلىق قارجىسىنا  «رۋح بگ» باسپاسىنان از عانا تارالىممەن شىعارتىپ وتىر.

عىلىمي جانە قوعامدىق ومىردە ەلەۋلى ورنى بولعان، مەملەكەتىمىزدىڭ نىعايۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسقان فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، «پاراسات»، «قۇرمەت» وردەندەرىنىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى ابدەش سارسەنۇلى قالمىرزاەۆ سىندى اسىل تۇلعانىڭ، ۇلكەن ويشىلدىڭ ەكىنشى عۇمىرىن قوعام بولىپ جانداندىرۋ قاجەتتىگىن ەسكە سالعىمىز كەلەدى. بۇل رەتتە ونىڭ ەڭبەكتەرىن مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن باستىرىپ، وقۋ ورىندارىنا، قالىڭ جۇرتشىلىققا جەتكىزگەن ءجون بولار ەدى. قالامگەردىڭ رۋحاني تىنىس-تىرشىلىگىمىزگە اسا قۇنارلى ءنار بەرەتىن ويعا باي مۇراسى مۇنداي قۇرمەتكە ابدەن لايىق.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz