حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەنىڭ قورىتىندىسى تۋرالى «استانا ەكسپو 2017» ۇلتتىق كومپانياسى باسقارما توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى الىشەر پىرمەتوۆپەن ارنايى سۇحبات جۇرگىزگەن ەدىك. الىشەر پىرمەتوۆ ايتۋلى شارا ەلىمىز بەن ونىڭ استاناسىنىڭ تۋريستىك الەۋەتىن ايتارلىقتاي دامىتىپ، جاڭا بەلەستەرگە شىعارعانىن ايتىپ، قازاقستاندىقتاردان ءسۇيىنشى سۇرادى. سۇحباتتى تولىعىمەن Abai.kz وقىرماندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز.  

– الىشەر حابيبۋللاۇلى، «استانا ەكسپو-2017» جەمىستى وتكەنى تۋرالى كوپ ايتىلىپ جاتىر. شىن مانىسىندە، جەمىستى وتكەنىن نەمەن بايلانىستىراسىز؟ كەلۋشىلەر سانىمەن بە؟

– البەتتە، بۇل نەگىزگى كورسەتكىشتەردىڭ ءبىرى. كەز كەلگەن كورمە، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ كورمەمىز دە كەلۋشىلەرگە باعىتتالعاندىقتان، ولاردىڭ سانى مەن كەلىپ-كەتۋلەر سانى – ءبىز ءۇشىن ماعىزدى ەكى سان. «استانا ەكسپو» ناتيجەسى ءۇمىتتى اقتاپ، بارلىق بولجامداردان اسىپ ءتۇستى. تىركەۋ قۇجاتتاماسىنا ساي ءبىز ەكى ميلليوننان استام قوناق كەلەدى دەپ كۇتكەن ەدىك. ناتيجەسىندە كورمەگە ءتورت ميلليونعا جۋىق ساياحاتشى، سونىڭ ىشىندە جارتى ميلليون تۋريست الەمنىڭ 187 ەلىنەن كەلگەن. ال «ەكسپو-2017» نىساندارىنا بارۋ سانىنا كەلسەك، ول، ءتىپتى، نانعىسىز. بولجانعان بەس ميلليوننىڭ ورنىنا 33 ميلليوننان استام كەلىپ-كەتۋ تىركەلگەن. ەڭ كوپ تاماشالانعان پاۆيلون، ارينە، «نۇر الەم». ول استانا مەن قازاقستاننىڭ جاڭا كورنەكتى ورنىنا اينالعانى ءسوزسىز. قىسقا مەرزىم ىشىندە ول قازاقستاننىڭ ءنومىرى ءبىرىنشى تۋريستىك جەرى اتاعىنا يە بولدى. ەكىنشىدەن، كورمەنى ۇزارتۋ تۋرالى استانالىق كاسىپكەرلەردىڭ اتىنان تۇسكەن حات تاڭعالدىردى. البەتتە، كورمەنى قۋانا ۇزارتار ەدىك، الايدا حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ قاتاڭ رەگلامەنتى مەن قاتىسۋشىلاردىڭ شەكتەۋلى بيۋدجەتتەرىنە بايلانىستى بۇل قولىمىزدان كەلمەدى. بىراق ءبيزنستىڭ وسىنداي قىزىعۋشىلىعى، مەنىڭشە، ناعىز جەتىستىك. كورمەگە دايىندىق باستالعالى بىرە، 2015 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن، ياعني لاۋازىمعا احمەتجان ەسىموۆ تاعايىندالعاننان باستاپ، ەل بويىنشا ون مىڭداعان جۇمىس ورىن اشىلدى. ارينە، ىشكى جانە سىرتقى تۋريزمە تۇرتكى سالامىز دەپ ۇمىتتەنگەنبىز. الايدا تۋريستىك بيزنەستىڭ وسىنشاما رەاكتسياسى مەن ءوسىمىن كۇتپەپ ەدىك...

– بۇل استانا بويىنشا. ال وڭىرلەردە شە؟ 

– وڭىرلەردە دە ءوسىم بار دەپ ويلايمىن. بىراق ول جىلدىڭ سوڭىندا، جىلدىق ستاتيستيكالىق قورىتىندىلار شىعارىلعان كەزدە بايقالاتىن بولار. «ەكسپو» مىندەتى، احمەتجان سماعۇلۇلى ايتقانداي، مۇمكىندىك تۋعىزۋ عانا ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ال ولار قولدانىلا ما، جوق پا – مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارى مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قالاۋى مەن قابىلەتتىلىگىنە بايلانىستى. مەنىڭشە، استانا اكىمدىگى وسى مۇمكىندىكتەردى تولىق پايدالانا ءبىلدى. ءبىرىنشى ساۋالىڭىز – شارانىڭ ءساتتى شىعۋ تاقىرىبىنا ورالاتىن بولساق، مىسالى ءۇشىن، استانانىڭ تۋريستىك بيزنەسى دە وسىنىڭ جەمىسىن كورىپ وتىر. تۋركومپانيالاردىڭ وزدەرى دە ۇققانىنداي، ساياحاتشىلاردى تۇركيا نەمەسە مىسىرعا دەلدال رەتىندە جىبەرۋدەن گورى، كەلۋشىلەر ءتۋريزمى نەمەسە ىشكى ءتۋريزمنىڭ وزىنەن زور پايدا تابۋعا بولادى. بۇل ناعىز جەتىستىك. ەگەر ەرتەرەكتە بۇل قول جەتپەس ارمانعا بالانىپ، ساياحاتشىلاردى قابىلداپ وتىراتىن، ماسەلەن، سول تۇركياداعى ارىپتەستەرىنە قىزىعا قارايتىن بولسا، قازىرگى تاڭدا بۇل وزدەرىنىڭ دە قولدارىنان كەلەتىنىن ءتۇسىندى. ەندىگىدەن بىلاي ولار وسى نارىق ءۇشىن تالاساتىن بولادى. دەمەك، بۇل ەل ەكونوميكاسىنا ءتيىمدى. ۇشىنشىدەن، دايىندىق بارىسىندا اشىلىپ ءارى كۇنى بۇگىنگە ساقتالعان 50 مىڭ جۇمىس ورنى مەن كورمەنى وتكىزۋ كەزىندەگى قۇرىلعان 20 مىڭ جۇمىس ورنى دا جەتىستىك ەكەندىگى كۇمان تۋعىزبايتىن شىعار. ماعان وسىنداي تابىسقا جەتكەن مەملەكەتتىك جوبانىڭ بىرەۋىن بولسا دا اتاڭىزشى!

–       ەسىمدە جوق، ارينە...

– تورتىنشىدەن، الەم بويىنشا مەديالىق جانە جارنامالىق قامتۋ بويىنشا كورسەتكىش جالپى العاندا 2,6 ميلليارد ادامنان اسىپ ءتۇستى. مەنىڭشە، ءسىز، جۋرناليست رەتىندە بۇنىڭ نە ەكەنىن جانە ەل ءۇشىن قۇندىلىعىن ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىز. بەسىنشىسى ءارى ەڭ ماڭىزدىسى، سالىستىرمالى تۇردە العاندا، شاعىن اۋماققا كۇللى الەمنەن اكەلىنىپ، پاش ەتىلگەن 193 وزىق تەحنولوگيا ارقاسىندا ءبىز قازاقستاندىقتاردى قاراپايىم ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋگە يتەرمەلەدىك: ەگەر الەم الداعى ۋاقىتتا وسى جەتىستىكتەردىڭ جەمىسىن كورىپ مەن ءومىر سۇرسە، ءبىز قالاي ءومىر سۇرەمىز؟ مەن قىزمەتىمە بايلانىستى ءارتۇرلى ادامدارمەن ارالاسامىن، سونىڭ ىشىندە كاسىپكەرلەرمەن دە، وسى ءۇش ايدا ولاردان تالاي رەت ەستىگەنىم: «ءبىز اقشانى قاجەتتى باعىتقا سالىپ جاتىرمىز با؟ مۇناي تۇراقسىز، قۇرىلىس نارىعى قۇبىلمالى، مۇمكىن، تەحنولوگيالارمەن اينالىساتىن كەز جەتكەن شىعار؟» مەنىڭ ويىمشا، ەگەر قازاقستاندا «ەكسپو» اسەرىنەن ون شاقتى ورتاشا تەحنولوگيالىق كومپانيا قۇرىلسا، بۇل ەڭ ۇلكەن جەتىستىك بولماق.

– «جاسىل» تەحنولوگيالار سالاسىنانبا؟

– نەگە جوق. نارىقتىڭ كەلەشەگى زور ءارى مۇندا بوس تاۋاشالار بارشىلىق. دجون كەننەدي ايتقانداي: «بىزگە بۇرىن-سوڭدى بولماعان دۇنيەلەر تۋرالى ارمانداي الاتىن جاستار كەرەك». شىن مانىسىندە، كەلەشەگى زور جاستاردىڭ دامۋىنا قولداۋ كورسەتىپ جانە جاعداي جاساي وتىرىپ، ءبىز مىقتى، يننوۆاتسيالىق قازاقستاننىڭ ارگەتاسىن قالاپ وتىرمىز. «ەكسپو» – بۇل ەلىمىز بەن استانامىزدىڭ ابىرويى مەن بەدەلى. بۇدان بولەك، كورمە – قازاقستاننىڭ يننوۆاتسيالىق-تەحنولوگيالىق دامۋىنىڭ يتەرمەلەۋشى كۇشى.

– پرەزيدەنت «ەكسپو» ءوزىن اقتاپ شىققانىن ايتقان ەدى. ەلباسى ءسىزدىڭ كومپانياڭىزدىڭ مالىمەتتەرىن پايدالانعان بولار. ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ ەرە الاسىز با؟

– ۇلتتىق كومپانيامىزعا قاتىستى ايتاتىن بولساق، ءبىز ءبىرشاما تابىسقا قول جەتكىزدىك، بۇل 70 ميلليارد تەڭگەگە جۋىق قارجى...

– قالايشا؟ بيلەت ارقىلى ما؟ 

– ول ارقىلى عانا ەمەس. بىزدە دەمەۋشىلەرىمىز بولعان، ءبىز ساۋدا قىزمەتىنەن، ليتسەنزيالانعان ونىمگە قۇقىق ساتىلىمى جانە تاۋارلىق بەلگىنى قولدانۋدان، ت.ت. اقشا تاۋىپ وتىردىق. ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەم، وسىدان ەكى جىل بۇرىن ءبىزدىڭ توراعامىز احمەتجان سماعۇلۇلى ەسىموۆ بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەگەن: «ەكسپو» – كوممەرتسيالىق ءىس-شارا ەمەس، سوندىقتان ودان تۇسەتىن پايدانى ساۋدالىق تەڭگەرىم ارقىلى ەسەپتەپ شىعارۋعا بولمايدى». مەنىڭ ويىمشا، بۇل دۇرىس ءتاسىل. جالپى العاندا، كورمەگە دايىندىق 452 ميلليارد تەڭگە سوماسىن قۇراعانىن بارشاعا ايان. ونىڭ دەنى قۇرىلىسقا جۇمسالعانى حاق. كورمە اياقتالدى، ال كەشەن قالا بەرمەك. ءوزىڭىز بىلەتىنىڭىزدەي، پرەزيدەنت نىسانداردى كورمەدەن كەيىن قولدانۋ بويىنشا تۇجىرىمدامانى بەكىتتى. سوندىقتان بۇل عيماراتتار بوس قالمايدى. دەمەك، ەكونوميكالىق تىلمەن ايتقاندا، بۇل جاڭا مەملەكەتتىك اكتيۆتەر بولىپ سانالادى. بۇنى «ەكسپو» كورمەسىنە كەتكەن شىعىن دەپ ەسەپتەۋگە بولا ما؟ رەسمي شىعىس بابى بويىنشا، ءيا. ال ەكونوميكالىق تۇرعىدان قيىسنعا كەلمەيدى. بۇل بولاشاعى ايقىن ينفراقۇرىلىمعا قارجى ءبولۋ. گاننوۆەردەوتكەن كورمەدەن كەيىن سول كەزدە كانتسلەر لاۋىزىمىندا بولعان گەرحارد شرەدەر ايتقانداي، «ەكسپو» قۇندىلىعىن اقشامەن ولشەۋگە بولمايدى». سوندىقتان اقشادان بولەك، بىزدڭع قولىمىزدا اسا ءوتىمدى اكتيۆتەر قالدى. سونىمەن قاتار، تالاي كومپانيالار – اۋە تاسىمالداۋشىلارىنان باستاپ قوناقۇيلەر مەن مەيرامحانالارعا دەيىن ايتارلىقتاي تابىس تاپقان. قالاي ويلايسىز، سالىق تۇرىندە تولەنگەن نەمەسە ەكسپوكىرىستەن كەلىپ، بيزنەستى كەڭەيتۋگە جۇمسالعان قارجىنى «ەكسپو» وتەلۋىنىڭ بولىگى رەتىندە ساناۋ كەرەك پە؟ ءبارىن قوسقاندا، مەملەكەتتىك تۇرعىدان الىپ قاراساق تا، ەكونوميكا زاڭدارىنا ءارى اقىلعا سۇيەنسەك تە، ءبىز عالامات ەكونوميكالىق اسەرگە يە بولدىق.

– ەسىموۆ تاعايىندالعاننان كەيىن بىرنەشە رەت شىعىننىڭ قىسقارتىلعانى تۋرالى ءسوز ەتىلدى. الايدا وسى مالىمدەمەلەردىڭ تاريحىنا زەر سالساق، بۇل سان بىرنەشە رەت وزگەرىپ، ءتىپتى، وسكەنىن بايقاۋعا بولادى. بۇل نەگە بايلانىستى: سىزدەردە ناقتى ەسەپ بولماعان با، الدە جوسپارىڭىز وزگەرە بەرگەن بە؟

– دۇرىسى، مۇمكىندىكتەردى پايدالاندىق. ءبىرىنشى رەت، شاعىن بولسا دا، شىعىندى قىسقارتۋ 2015 جىلدىڭ تامىزىندا، ۇلتتىق كومپانيانىڭ توپ-مەنەدجمەنتى ەكى ەسە قىسقارتىلعاندا ورىن الدى. ناتيجەسىندە جىلىنا 100 ميلليون تەڭگەگە جۋىق قارجى ۇنەمدەلدى. سودان سوڭ كورمە كەشەنىنىڭ جوباسى ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەلىپ، فۋنكتسيونالعا زياىن كەلتىرمەيتىن ارتىق ەلەمەنتتەر الىنىپ تاستالدى. وسى كەزەڭدە 300 ميلليارد تەڭگەدەن ارتىق سوما ۇنەمدەلدى. ۇنەمدەۋدىڭ سوڭعى كەزەڭى – وپەراتسيالىق جانە سەرۆيستىك شىعىندار. كوپتەگەن دەمەۋشىلەرىمىز ناقتى اقشانى ەمەس، قىزمەتتەرىن ۇسىنىپ، بيۋدجەتتىك اقشانى ۇنەمدەۋگە كومەكتەستى.

– مىسالى؟ 

– مىسالى،«ترانستەلەكوم» كەلىپ، بايلانىس، عالامتور جانە كوممۋنيكاتسيالىق قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىپ كومەكتەستى دە، ءبىز وسى قاجەتتىلىكتەرگە مەملەكەتتىك قارجىنى جۇمسامادىق. DHL كومپانياسىمەن كەلىسىم جاساستىق، مۇندا دا سونداي جاعداي. وسى كەزەڭدەردىڭ ءبارىن قوسقاندا 364 ميلليارد تەڭگەدەن ارتىق قارجى ۇنەمدەلدى. بۇل جوبانىڭ باستاپقى قۇنىنىڭ 44,6% قۇرعان.

– سىزدەر جاريالانىمداردا، ءباسپاسوز باياندامالارىندا كورمەگە مەملەكەت، ۇكىمەت باسشىلارى مەن وزگە دە جوعارى لاۋازىمدى قوناقتاردىڭ كەلگەنىن ءجيى جازىپ وتىراسىزدار. بۇل «ەكسپو-2017» مارتەبەسىن كوتەرۋ نەمەسە باسقا ديپلوماتيالىق ماقساتتاردا جاسالىپ وتىر ما؟

– ءيا، شىن مانىسىندە، «ەكسپو» بارىسىندا 28 مەملەكەت باسشىسى، 13 پارلامەنت سپيكەرى مەن مەملەكەتتىا حاتشىسى، 10 پرەمەر-مينيستر، 26 پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، 70 مينيستر جانە 48 مينيستر ورىنباسارى قاتىسقان 220 رەسمي ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلدى. جالپى «ەكسپو-2017» كورمەسىنە 45 شەتەلدىك قاتىسۋشى ەلدىڭ دەلەگاتسياسى كەلگەن. كوپتەگەن مارتەبەلى قوناقتاردى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ءوزى قارسى الىپ، كورمە نىساندارىن كورسەتكەن بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلىمىزگە بەيىلدى ساياساتكەرلەر سانىنىڭ ۇلعايۋى – بۇل دا مەملەكەتتىبەدەلىن ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى بولىگى. ايتا كەتسەم، كورمە اياسىندا ەنەرگەتيكا، قۇرىلىس، ينۆەستيتسيالار جانە ت.ب. سالالاردا قاتىسۋشى ەلدەر مەن قازاقستاننىڭ ىسكەرلىك جانە عىلىمي-ءبىلىم شەڭبەرلەرىنىڭ وكىلدەرى اراسىندا 39 كەلىسىم جاسالدى.

– كومپانيانىڭ توپ-مەنەدجەرى رەتىندە ەمەس، ادامي تۇرعىدان ايتساڭىز: كورمەنىڭ وتكىزىلۋى قازاقستانعا نە بەردى؟

– شىن مانىندە، ءبىز بۇل تۋرالى ءبىر ساعات بويى سويلەسىپ وتىرمىز. ال ءبارىن ءتىزىپ شىعايىق: دايىندىق بارىسىنداعى داعدارىسقا قارسى اسەر – بۇل ءبىر، جاڭا يمپۋلس، ناقتى ايتساق، كەلۋشىلەر ءتۋريزمىنىڭ پايدا بولۋى، ەكونوميكانىڭ جەكە سەكتورلارىنىڭ دامۋى، استانانىڭ ىسكەرلىك ورتالىعىنىڭ پايدا بولۋى، الەم بويىنشا عالامات يميدجدىك اسەر، سونداي-اق، قازاقستاندىقتاردىڭ ەل ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعىن وزگەشە ەلەستەتۋى ۇمىتتەنەمىز. بۇل جاھاندىق تۇرعىدان، ال جەرگىلىكتى تۇرعىدان قاراساق، قازىرگى تاڭدا استانا اكىمدىگى كورمەدە ۇسىنىلعان الەمدىك تەحنولوگيالاردىڭ 16 تاڭداپ، ەلوردادا ەنگىزۋگە دايىن. تاپ وسىنداي جۇمىستى كوپتەگەن باسقا دا وڭىرلەر اتقارىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە، عىلىم جانە ءبىلىم مينيسترلىگى «ەكسپو-2017» كورمەسىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا جاڭا «جاسىل» تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ بويىنشا جۇمىس توبىن قۇرعانى بەلگىلى. بۇل ءۇشىن ساراپشىلار توبى حالىقارالىق پاۆيلونداردىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن زەرتتەدى. «ەكسپو» كورمەسىن ۇيىمداستىرماعاندا وسىنىڭ بارىنە قول جەتكىزە الار ما ەدىك؟ تەوريالىق تۇرعىدان، ءيا. تاجىريبە جاعىنان، ەكىتالاي.«ەكسپو» اسەرى بار ءارى ول وسە بەرمەك.

– كورمە باستالعانعا دەيىن ونى جۇرگىزۋگە بايلانىستى كوپ سىن ايتىلىپ، تالاي كۇمان كەلتىرىلگەن. سول ادامدارعا ايتارىڭىز بار ما؟

– جوق. ايتارىمىزدى كورمەنىڭ وزىمەن جەتكىزدىك.

Abai.kz