نەسىن جاسىرايىق، الدە ازىلكەش، الدە اكتەر تۇرسىنبەك قاباتوۆ دەگەن جىگىتتىڭ ساحناعا شىعىپ الىپ  زۋىلداتا سويلەپ تۇرعانىن ءوز باسىم ونشا سۋقانىم سۇيمەيتىن ەدى. ونىمنىڭ بەكەر ەمەس ەكەنىنە بيىلعى قازاننىڭ 14 جۇلدىزىندا قاباتوۆتى تەلەارناداعى «ءازىل الەمى» دەگەن جوبادان كورگەنىمدە تاعى دا... ول بۇل جولى ءار ءوڭىر قازاقتارىنىڭ اۋىزەكى سويلەۋ مانەرىن مازاققا اينالدىردى. اقىل-ويى، پارىق-پاراساتى دۇرىس ادام نە ايتسا دا ءوزى بىلەتىن، ءوزى زەرتتەپ، ءمان-ماعىناسىنا قانىققان ماسەلەنى قوزعايدى. ال ءوزى ساحنادا قازاقشاعا ورىسشانى كوجەقاتىق قىپ ارالاستىرىپ ساپىراتىن تۇرسىنبەك ازىلكەش ءار ءوڭىردىڭ جەرگىلىكتى اۋىزەكى سوزدەرىن كۇلكى ەتىپ تۇرىپ قازاقتىڭ ءتىلىن مازاقتاپ تۇرعانىنا پاراساتى جەتپەي تۇر ما دەپ ونى ءبىر جاعىنان اياپ تا وتىردىم. ءيا، دۇنيەجۇزىلىك ءتىل عىلىمىندا ورفوگرافيا، ورفوەپيا، سينگارمونيزم ياعني، ۇندەستىك زاڭى، اۋىزەكى ءتىل (رازگوۆورنايا رەچ) دەگەن ۇعىمدار بار. بۇل جەر بەتىندەگى حالىق اتاۋلىعا تۇگەل ءتان نارسە. الدە تۇرسىنبەك ازىلكەشكە وسى ءماتىندى وندايدان حابارى جوق نادانداۋ بىرەۋ جازىپ بەردى مە، الدە تۇرسەكەڭنىڭ ءبىلىم-بىلىگىنىڭ جەتكەن جەرى مە، قايدام، ول كەيبىر قازاقتار «قاي جاققا» دەگەندى اۋىزشا «قاياققا»، «نە ىستەپ جاتىرسىڭ» دەگەندى «نە ىستەباتسىڭ» دەيدى دەپ، تاعى ءبىر-ەكى وسىنداي اۋىزەكى سوزدەردى كۇلكى قىپ  ءبىراز سىلتەدى. الدە شىنىمەن قازاق سوزدەرىن مازاق قىپ كۇلدى مە، الدە تۇرسىنبەكتىڭ اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سويلەگەنىنە كۇلدى مە، قايدام، ايتەۋىر زالدا وتىرعان ءبىراز توي-دۋمانشىل قاۋىم كۇلكىگە قارىق بوپ جاتتى.

ءيا، ءاربىر كوزى اشىق ادام اۋىزەكى ءتىل، جازباشا ءتىل دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءبىلۋى ءتيىس. مىسالى، ورىستار ءبىر عانا «چەلوۆەك» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن ءارتۇرلى قۇبىلتىپ ايتادى. ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ جاتپاي-اق قويالىق. ال قازاقستاننىڭ قازاق ەڭ كوپ تۇراتىن شىمكەنت، قىزىلوردا جاعىنان باستاپ، ودان ءارى اقتوبە، اتىراۋ، اقتاۋ، ورال ءۋالاياتتارى «نە ىستەپ جاتىرسىڭ»، «قايدا بارا جاتىرسىڭ»، «تاماق ءىشىپ جاتىرسىڭ با» دەگەندە «جاتىر» ءسوزىن ايتا بەرمەي «نە ىستەباتسىڭ»، «قايدا باراتسىڭ»، «تاماق ءىشىپ جاتسىڭ با» نەمەسە «قاي جاققانى»– «قاياققا»، «اناۋ جاقتا» دەگەندى «انياقتا»، «مىناياقتا»، نە ىستەپ وتىرسىڭدى» «نەىستەپ وتسىڭ» دەي سالادى. ءار ءسوزدىڭ بۇكىل ءارپىن ءبىرىن قالدىرماي ايتۋ كەرەك دەگەن زاڭدىلىق جوق. ءارى وندايدا سويلەۋ ءتىلى، اۋىرلايدى. اۋىزەكى ءتىل، ۇندەستىك زاڭى دەگەنىمىز - وسى. ونى تۇرسىنبەك مىرزا بىلمەسە دە ول دۇنيەجۇزى حالىقتارىندا بار نارسە. ءتىلى شۇبارلانعان، ءار ءسوزدىڭ بۇكىل قارپىن تۇگەل ايتسام دۇرىس بولادى دەپ ويلايتىن ساۋاتى تومەن تەلەجۋرناليستەر مەن تەلەجۋرناليست بولىپ العان سايقىمازاقتار، انشىلەر مەن كۆن-شىلار بۇل زاڭدىلىقتى بىلمەيدى. «اعوردا» دەمەي «اق وردا»، «كوگونىس» دەمەي «كوك ءونىس»، «بوتاگوز» دەمەي «بوتاكوز»، «نەعىپ جاتىر» دەگەندى «نە قىلىپ جاتىر»، «قاراعىزدى» «قارا قىز» دەپ بۋىنعا ءبولىپ، ءۇزىپ-سوزىپ سويلەيتىن دە سولار.

«قايسىبىرىن ايتايىن قايران، كوكە» دەمەكشى، بۇگىنگى قازاقستان تەلەارنالارىنان تەك تۇرسىنبەك قاباتوۆ ەمەس، ودان وزگە دە ارزانقول ءاجۋا، قىلجاققا تولى دۇنيەلەردى كورىپ وتىرىپ ەلىمىزدە قازاقتىڭ عاسىرلار بويى وتارشىلدىق تابانىندا تاپتالىپ قالعان ۇلتتىق ساناسىن، ۇلتتىق نامىسىن وياتپاق تۇگىل قازاقتى اۋەيى، ۇرپاعىنىڭ بۇيتە بەرسە كىمگە اينالارىن ويلامايتىن، توي-تومالاق، ويىن-ساۋىقتان باسقامەن شارۋاسى جوق، تاماعى توق بولعانىنا ءماز، ساناسىز توبىرعا اينالدىرۋ ساياساتى تەلەارنالار ارقىلى وسىلاي جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق پا دەپ قورقامىز.

اشا ماتاي دەگەن كەلىنشەكتىڭ بىرەسە تىستەرىن تۇگەل اقسيتىپ، بىرەسە اۋزىن بارىنشا اشىپ ورىندى-ورىنسىز كۇلە بەرەتىنىن كورگەندە ونىڭ تەلەەكراندا ءوزىن ۇستاي ءبىلۋ مادەنيەتىنە كۇمانمەن قارايتىنمىن. وعان اناۋ «قالاۋلىم» اتتى جوبانى كىم اشىپ بەرگەنىن قۇداي بىلەدى، ايتەۋىر ونداعى قازاق قىزدارىنىڭ وسپادار قىلىقتارىن كورگەن سايىن جوعارعى جاقتا وسىنداي جوبالار اشۋ ارقىلى قازاقتى بۇراتولا بۇلدىرۋمەن اينالىساتىن بىرەۋلەر وتىرعانداي كورىنەدى دە تۇرادى. ايتپەسە، قانداي  «جۇك كوتەرىپ» وتىرعانى  اتىنان-اق كورىنىپ تۇرعان تەلەارنالارداعى مىنا جوبالاردى قازاقتىڭ ساۋ-سالامات ۇرپاعىن وسىرۋگە قىزمەت ەتەدى دەۋ مۇمكىن بە؟ قاراڭىز:

«توي-دۋمان»، «جۇلدىزدى جەكپە-جەك»، «جۇلدىزدار جارقىرايدى»، «قىزىق تايمس»، «ءان مەن ءانشى»، «اندەر مەن جىلدار»، «سەنبىلىك شوۋ»، «بيلە، قازاقستان»، «گاككۋ»، «ەكى ەزۋ»، «اينونلاين»، «جايدارمان»، «ءازىل الەمى»، «پالەنشەەۆتەر»، «تاقياسىز پەرىشتە»، «Silk way Star»، « na SinGer»، «ساعىندىرعان اندەر-اي»، «كەلىندەر بايگەسى». وسىلاي كەتە بەرەدى. بۇلاردى كورىپ وتىرىپ، قازاق ءان سالىپ، بي بيلەۋ، قىرشاڭقى، قىسىر ءسوز، ءازىل-قالجىڭ، سايقىمازاق، توي-تومالاق ويىن-ساۋىقتان باسقا شارۋانىڭ ءبارىن تۇگەندەپ ءبىتىرىپ تاستاعان حالىق ەكەن دەپ قالاسىڭ. قۇداي ساقتاسىن، باياعىدا ءبىر اجەمىز كەيىگەندە «ارسىزعا كۇندە مەيرام، كۇندە توي» دەيتىنى ەسكە تۇسەدى. سول كىسى ايتقانداي قازىر تەلەديداردى اشىپ قالساڭ ينكۋباتوردان شىققان بالاپاندارداي قۇجىناعان، ءورىپ جۇرگەن ءانشى ەمەس ءانشى، سازگەر ەمەس سازگەرلەردى كورەسىڭ. اڭگىمەلەرى  سولاردىڭ نە ءىشىپ، نە جەيتىنى، نە كيەتىنى، كۇيەۋىمەن نەمەسە ايەلىمەن قالاي تانىسقانى، بال ايىن قايدا وتكىزگەنى، نەشە كليپ تۇسىرگەنى، قانداي كولىك مىنەتىنى، ءتىپتى، قالاي جاتىپ، قالاي تۇراتىنى، قانداي ءاتىر، قانداي ءيىسسۋ قۇياتىنى تۋرالى. وسىمەن دوعارايىق.

تەلەۆيزيا ءححى عاسىردىڭ ەڭ پايدالى دا، ەڭ قاۋىپتى دە قۇرالى. اتتەڭ، ءبىز 26 جىلدان بەرى ونى عاسىرلار بويى ءتىلى شۇبارلانعان، ۇلتتىق بەت-بەينەسىنىڭ كوپ قىرىنان، ۇلتتىق ساناسىنان، سالت-داستۇرىنەن الشاقتاپ قالعان، قازاقتى ۇستەم ۇلتتىڭ الدىنداعى قۇلدىق مىنەزدەن ارىلتىپ، شىن تاۋەلسىز ۇلت قالپىنا كەلتىرۋگە پايدالانۋدى قولعا العان جوقپىز.

مىرزان كەنجەباي

Abai.kz