ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ 2017 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن عالىمداردىڭ كومەگىمەن، بارشا قوعام وكىلدەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ، قازاق ءالىپبيىنىڭ جاڭا گرافيكاداعى بىرىڭعاي ستاندارتتى نۇسقاسىن قابىلداۋدى ۇكىمەتكە تاپسىرعالى بەرى قىزۋ جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە.

وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكى جوبا ۇسىنىلسا، ەكەۋى دە تۇيمەتاقتاداعى 26 تاڭبا نەگىزىندە جاسالعان. ءبىرىنشى ۇسىنىلعان جوبا قازاقتىڭ (داۋىستى، داۋىسسىز) ءتول دىبىستارىن  ديگرافتار ارقىلى تاڭبالاۋعا نەگىزدەلدى. الايدا بۇل جوبا حالىق اراسىندا قولداۋ تاپپاعان سوڭ ءتول دىبىستارىمىزدى اپوستروف ارقىلى تاڭبالاۋعا نەگىزدەلگەن ەكىنشى جوبا تانىستىرىلدى. بۇل جوبانى ۇسىنۋشىلار ۇلت جاناشىرى ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ: «ءتول دىبىستاردى بەرگەن جاعدايدا دايەكشەنى پايدالانعان ءجون»، – دەگەن ءسوزىن العا تارتتى. تۇيمەتاقتاداعى 26 تاڭباعا لايىقتالىپ جاسالعان بۇل جوبانىڭ دا كەمشىلىگى جەتەرلىك. ونىڭ باستى سەبەبى جوبا اۆتورلارىنىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى دايەكشەسى مەن تۇيمەتاقتاداعى اپوستروفتىڭ تابيعاتىن باعامداي الماۋىندا بولسا كەرەك. بىلە بىلسەك توتە جازۋداعى دايەكشە مەن اپوستروفتىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي.

ا.بايتۇرسىنۇلى «ءتول دىبىستاردى بەرگەن جاعدايدا دايەكشەنى پايدالانعان ءجون» دەگەندە جىڭىشكە داۋىستى ء[ا]، ء[و]، ء[ۇ]، ء[ى] دىبىستارىن عانا مەڭزەگەن بولاتىن. ياعني جۋان داۋىستى ا، و، ۇ، ى دىبىستارىنىڭ جىڭىشكە سىڭارلارىنىنىڭ تاڭبالارىنا عانا قولداندى. مىسالى  [ا]، [و]، [ۇ]، [ى] دىبىستارىن  ا، و، ﯗ، ى تاڭبالارىمەن بەرسە، وسى دىبىستاردىڭ جىڭىشكە سىڭارلارى ءا، ءو، ءۇ، ءى دىبىستارىنىڭ تاڭبالارىن جۋان سىڭارلارىنىڭ تاڭبالارى الدىنان دايەكشە بەلگىسىن قويۋ ارقىلى  ^ءا، ^ءو، ^ءﯗ، ^ءى دەپ بەردى (مىسالى، ار – ار، ءار – ^ءار; ور – ور، ءور - ^ءور; ۇر - ﯗر، ءۇر - ^ءﯗر; ىس – ىس، ءىس - ^ءىس).  وسى ءتورت ارىپتەن باسقا ارىپكە قولدانىلعان جوق. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كورەگەندىگى سول، بۇل ارىپتەر ءبىر سوزدە بىرنەشە رەت كەزدەسسە ءار ءارىپتىڭ الدىنان جەكە-جەكە قويماي دايەكشە بەلگىسىن سول ءسوزدىڭ الدىنان ءبىر-اق رەت قويدى. (مىسالى، ءوشىردى - ^ءﯗشىردى). سونىمەن قاتار قۇرامىندا ۇنەمى جىڭىشكە ايتىلاتىن [ك]، [گ]، [ە] دىبىستارى بار سوزدەردەگى ء[ا]، ء[و]، ء[ۇ]، ء[ى] دىبىستارىنىڭ تاڭباسىنا دايەكشە بەلگىسى قويىلمادى (مىسالى، وڭشەڭ - وﯕﺸﻪڭ،  تىرشىلىك - تىرشىلىك).

دايەكشە بەلگىسى اراب گرافيكاسىنا ءتان بەلگى بولعاندىقتان بۇل بەلگى توتە جازۋمەن بەرىلگەن ماتىندەردە كوزگە وعاش كورىنبەيتىن. سوعان قاراماستان دايەكشەنىڭ قولدانىلۋ جيىلىگىن بارىنشا ازايتۋدىڭ جولىن تاپتى.

ال اپوستروف اعىلشىن جانە لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن وزگە دە باتىس تىلدەرىنە ءتان تاڭبا. ول تىلدەردەگى قولدانىلۋ جيىلىگى وتە از بولعاندىقتان ءماتىن ىشىندە وعاش كورىنبەيدى. وعان اعىلشىن، فرانتسۋز، ت.ب. باتىس تىلدەرىندەگى ماتىندەرگە قاراپ كوز جەتكىزۋگە بولادى.

كەيىنگى جوبانىڭ دا كەمشىلىكتەرى جەتەرلىك. جوبادا باسى ارتىق كىرمە دىبىستارعا ارنايى تاڭبالار بەرىلگەن جانە ء[ا]، [ع]، [ي]، [ي]، [ڭ]، ء[و]، [ش]، [چ]، ء[ۇ]، [ۋ] دىبىستارى اپوستروف ارقىلى a', g', i', n', o', s', c', u', y' تاڭبالارىمەن بەرىلگەن. كيريل ءالىپبيى ارقىلى ەكى تۇيمەنى باسىپ جازاتىن ءوڭ ءسوزىن  بۇل ءالىپبي ارقىلى ءتورت تۇيمەنى باسىپ o’n’ دەپ تەرەمىز. بەس تۇيمەنى باسىپ جازاتىن وڭشەڭ ءسوزىن توعىز تۇيمەنى باسىپ o’n’s’en’ دەپ تەرەمىز. ۇتىرلەردەن كوز سۇرىنەتىنى سونشالىقتى بۇل جوبا ارنايى ماقساتتاردا قولدانىلاتىن فونەتيكالىق جازۋعا كوبىرەك ۇقسايدى. بۇل دىبىستار قازاق تىلىندە ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن اپوستروفتىڭ دا قولدانىلۋ جيىلىگى كوبەيىپ، ماتىندەر كوزگە وعاش كورىنەتىن بولادى. ءتۇبىر سوزدەردى بىلاي قويعاندا جوعارىداعى دىبىستاردىڭ كوپشىلىگى جالعاۋ، جۇرناقتارىمىزدا كوپتەپ كەزىگەتىن دىبىس تاڭبالارى. اپوستروف جەكە تاڭبا بولعاندىقتان جازۋداعى ۇنەمدەۋ پرينتسيپىنە قايشى كەلىپ، ماتىندەرىمىز ءبىرشاما ۇزاراتىن بولادى. قىسقاسى بۇل جوبا قابىلدانار بولسا قازاق ماتىندەرىندەگى ءتول سوزدەرىمىز اپوستروفتاردىڭ قۇرساۋىندا قالاتىن ءتۇرى بار.

بۇل الىپبيمەن قالتا تەلەفونىنداعى SMS-ءتىڭ ءماتىنىن رەتتەيمىن دەۋ دە بوس اۋرەشىلىك دەپ بىلەمىز. قالتافونىندا كيريل قازاقشاسى بار تانىستارىم مەن ارىپتەستەرىمنىڭ وزدەرى ارداقتى «اجە»، «اكە» سوزدەرىن «اجە»، «اكە» دەپ جازىپ جۇرگەندە، جاڭا لاتىنشامەن اپوستروفتىڭ تۇيمەسىن ارنايى باسىپ a'je, a'ke دەپ تەرەتىندەرىنە كۇمانىمىز بار. بەس ارىپتەن تۇراتىن ءوڭشەڭ ءسوزىن ونشەن دەپ تەرىپ جۇرگەندەر o’n’s’en’ دەپ توعىز تۇيمەنى تەرىپ وتىرماس. وسىلايشا o’n’s’en’ ءسوزى onsen-گە اينالادى. ۋاقىت وتە كەلە ءتىلىمىزدى ء[ا]، [ع]، [ي]، [ڭ]، ء[و]، [ش]، ء[ۇ]، [ۋ] دىبىستارىنان ايىراتىن جوبا. «ءتىل تاعدىرى – ۇلت تاعدىرى» دەيمىز. وسىلايشا ءبىر ۇلتتىڭ تاعدىرىن شوڭگەدەي (s’o’n’ge) عانا ءبىر اپوستروفقا جىعىپ بەرمەكپىز بە؟!

قىسقاسى بۇل جوباداعى اپوستروفتىڭ ا.بايتۇرسىنۇلى دايەكشەسىمەن مۇلدەم بايلانىسى جوق. اپوستروف ارىپتەرگە ءجون-جوسىقسىز قويىلا بەرگەن. ەشقانداي دا لوگيكا جوق. بۇل اپوستروفتا دايەكشەدەگىدەي بەلگىلى ءبىر ەرەجە دە جوق. سوندىقتان بۇل جوبا دا قوعامدا تەرىس پىكىر تۋدىرۋدا.

قازاق ءالىپبيىن جاساۋدا كەمەڭگەر ا.بايتۇسىنۇلىنىڭ ءوزى دايەكشەمەن عانا شەكتەلمەگەن. دايەكشە تۋرا كەلمەيتىن داۋىسسىز دىبىستارىمىزعا اراب گرافيكاسىنان ديگراف نەمەسە ليگاتۋرا قۇراستىرعان جوق. ونداي دىبىستارىمىزدى تاڭبالاۋ ءۇشىن كولبەۋ سىزىق، قۇسبەلگى، ءۇش نوقات سەكىلدى ت.ب. بىرنەشە دياكريتيكالىق بەلگىلەردى قولدانعان. مىسالى [ڭ] دىبىسىن ك ءارپىنىڭ ۇستىنە ءۇش نوقات قويۋ ارقىلى ﯓ تاڭباسىمەن، [گ] دىبىسىن ک ءارپىنىڭ ۇستىنە كولبەۋ تاياقشا قويۋ ارقىلى گ تاڭباسىمەن، [پ] دىبىسىن ب ءارپىنىڭ استىنا ەكى نۇكتە قوسىپ ءۇش نۇكتەلى پ تاڭباسىمەن بەردى. ۇلت جاناشىرى وسىلايشا كومپيۋتەر دامىماي تۇرعان XX عاسىردىڭ باسىندا-اق سول كەزدەگى تەحنولوگيانى قازاق تىلىنە بەيىمدەدى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋى ءوز زامانىندا اراب گرافيكاسىن قولداناتىن وزگە دە تۇركى حالىقتارىنىڭ الىپبيلەرى اراسىنداعى ەڭ وزىق ءالىپبي سانالعانى بەلگىلى.

ءالىپبي جاساۋدا دياكريتيكالىق بەلگىلەردەن قاشقاقتاۋدىڭ رەتى جوق. ءتول دىبىستاردى دياكريتيكالىق بەلگىلەر ارقىلى بەرۋ ا.بايتۇرسىنۇلىندا عانا ەمەس الەمدىك تاجىريبەدە بار دۇنيە. مىسالى، لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن يسپان تىلىندە ەكى ارىپتە (ç، ñ), شۆەد جانە فين تىلدەرىندە ءۇش ارىپتە (å، ö، ä), نەمىس تىلىندە ءۇش ارىپتە (ü، ö، ä), يتاليان تىلىندە بەس ارىپتە (ì، è، ò، à، ù), فرانتسۋز تىلىندە بەس ارىپتە (é، è، ç، à، ù), تۇرىك تىلىندە بەس ارىپتە (ğ، ü، ş، ö، ç), ۆەنگەر تىلىندە توعىز ارىپتە (í، ö، ü، ó، ő، ú، ű، é، á), ، لاتىش تىلىندە ون ءبىر ارىپتە (ū، ē، č، ž، š، ķ، ģ، ņ، ī، ā، ļ), ليتۆا تىلىندە توعىز ارىپتە (ą، č، ę، ė، į، š، ų، ū، ž), مالتا تىلىندە ءتورت ارىپتە (ċ، ġ، ħ، ż), رۋمىن تىلىندە بەس ارىپتە (â، ă، î، ș، ț), سلوۆاك تىلىندە ون ءۇش ارىپتە (ľ، š، č، ť، ž، ý، á، í، é، ú، ä، ň، ô), سلوۆەن تىلىندە بەس ارىپتە (š، đ، ž، č، ć), حورۆات تىلىندە بەس ارىپتە (š، đ، ž، č، ć), چەح تىلىندە ون ءبىر ارىپتە (ě، š، č، ř، ž، ý، á، í، é، ú، ů), ەستون تىلىندە ءتورت ارىپتە (ü، õ، ö، ä) بار.

بۇل تىلدەردىڭ اراسىندا دامىعان ۇلكەن سەگىزدىككە كىرەتىن ەلدەردىڭ (گەرمانيا، فرانتسيا، يتاليا) تىلدەرى دە،  بۇۇ-نىڭ رەسمي ءتىلى سانالاتىن فرانتسۋز، يسپان تىلدەرى دە بار. ۇلتتىق دىبىستارىنىڭ دياكريتيكالارمەن ارلەنگەن تاڭبالارى دامىعان سەگىزدىككە كىرۋگە دە، تىلدەرىنىڭ بۇۇ-نىڭ رەسمي ءتىلى بولۋىنا دا كەدەرگى بولعان جوق. ءتىپتى كەيبىر شىعىس ەۋروپا تىلدەرىندە ۇلتتىق دىبىستارىن تاڭبالاۋ ءۇشىن وننان اسا ارىپكە ءارتۇرلى دياكريتيكالىق تاڭبالار قوسىلعان.

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى «جاڭا ۇلتتىق ءəلىپبي نەگىزىندە قازاق جازۋىن رەفورمالاۋ: تەورياسى مەن پراكتيكاسى» اتتى ۇجىمدىق مونوگرافياسىن جارىققا شىعاردى. بىرنەشە جىلدىق قاجىرلى ەڭبەكتىڭ ناتيجەسىندە ينستيتۋت ماماندارى لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندە «ۇلتتىق ءالىپبي» جوباسىن دايىنداعان بولاتىن (كەستەدە). «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» قاعيداسىنا نەگىزدەلگەن بۇل جوبانى تاڭداۋدا قازاق جازۋىن رەفورمالاۋدىڭ كەشەندى عىلىمي-تەوريالىق جəنە پراكتيكالىق مəسەلەلەرى تالدانىپ، ءəلىپبي اۋىستىرۋدىڭ وتاندىق تاريحى مەن شەتەلدىك تəجىريبەسى سارالانعان. كəسىبي ماماندىعى جازۋمەن بايلانىستى ساراپشىلىق توپقا جۇرگىزىلگەن لينگۆيستيكالىق ەكسپەريمەنت قورىتىندىسىنا سۇيەنگەن. ۇسىنىلىپ جاتقان بىرنەشە ءəلىپبي جوبالارىنا تىلتانىمدىق تالداۋلار جاسالىپ، اراسىنان ءتيىمدىسى انىقتالعان. بۇل جوبانى ءبىز دە بارلىق قىرىنان وڭتايلى «ۇلتتىق ءالىپبي» جوباسى دەپ بىلەمىز.

كەستەگە نازار اۋدارساق، ءبىرشاما ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي، ءار دىبىسقا جەكە-جەكە تاڭبا بەرىلگەن. ەكسپەريمەنتتەر كورسەتكەندەي «جوبا قازاق ءسوزىنىڭ ۇندەسىم اۋەزىن، مورفەم قۇرامىن، بۋىن تۇرقىن، تاسىمال جىگىن، سويلەۋ ىرعاعىن بۇزىپ جازۋعا ەش مۇمكىندىك بەرمەيدى. جوبا مازمۇنىنان ەشقانداي ءتىل بۇزار (بۇلدىرگى) جاڭساق ايتىلىم ەملە-ەرەجە تۋىندامايدى». دەي تۇرعانمەن، جوباعا قاتىستى ازداعان ەسكەرتپەلەرىمىزدە كەلتىرە كەتسەك.

قازىرگى كەزدە ەشقانداي دا دامىعان ەل كىرمە سوزدەردى سول قالپىندا دىبىستاۋعا جانە سول قالپىندا تاڭبالاۋعا دەپ تىلدەرىنە جاڭا دىبىس تا، جاڭا تاڭبا دا قوسپايدى. مىسالى اراب تىلىنە ورتا عاسىرلاردان وسى كۇنگە دەيىن ەۋروپا جانە ت.ب. تىلدەردەن كوپتەگەن سوزدەر (تەرميندەر) اۋىسىپ كەلەدى. سونداي كىرمە سوزدەردى اراب ءتىلىنىڭ ايتىلىمىنا بەيىمدەپ، ءالىپبي قۇرامىنداعى 28 ارىپپەن تاڭبالاپ كەلەدى. ءتىپتى تەرميندەردىڭ كوپشىلىگىن اراب تىلىنە اۋدارىلىپ تا ءجۇر. اعىلشىن جانە وزگە باتىس تىلدەرى دە جاڭادان ەنگەن تەرميندەردى قوسىمشا تاڭبا قوسپاي-اق وزدەرىندەگى بار تاڭبامەن جازۋدا. مىسالى الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە ەنگەن لاتىننىڭ universitās سوزىن اعىلشىندار university, نەمىستەر universität, فرانتسۋزدار université، يتالياندار università، يسپاندار universidad, پورتۋگالدار universidade, رۋمىندار universitate, سلوۆاكتار univerzitnú، تۇرىكتەر üniversite, ورىستار ۋنيۆەرسيتەت دەپ ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەگەن. ال ارابتار جامعة ء[جاميا]، ۆەتنامدار đại học, مونعولدار يح سۋرگۋل, تاجىكتەر دونيشگوҳ, فيندەر yliopisto دەپ ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ العان نەمەسە ءوز تىلدەرىندەگى بالاما سوزبەن بەرگەن. كورىپ وتىرعانىمىزداي لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن بارلىق ەلدەر لاتىننىڭ universitās ءسوزىن لاتىن تىلىندەگىدەي تاڭبالاماعان جانە سول تىلدەگىدەي ەتىپ دىبىستاماعان. كەيبىر ەلدەر ء(تىپتى لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىندار دا) ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ العان. قازاقتار بولساق ۋنيۆەرسيتەت دەپ ورىس تىلىندەگى جازىلۋى بويىنشا جازىپ، ورىس تىلىندەگىدەي دىبىستاپ ءجۇرمىز. مۇنداي توتوليتارلىق جۇيەنىڭ تاڭىپ بەرگەن ەملە-ەرەجەلەرىنەن ارىلاتىن كەز كەلدى. سوندىقتان دا  ۇلتتىق جوباداعى ء/ى/ جانە  /u/ تاڭبالارى ءتول سوزدەرىمىزدە ء<ى> مەن <ۇ>-نى، كىرمە سوزدەردە <ي> مەن <ۋ>-دى بەرەدى دەگەن ەسكەرتپەسىنە كەلىسپەيمىز. ء/ى/ تاڭباسى ءتول سوزدەرىمىزدە دە، كىرمە سوزدەردە دە ء<ى> -ءنى بەرۋى ءتيىس. ياعني كينو ءسوزىن kiyno دەپ جازىپ، [كىينو] دەپ دىبىستاعانىمىز ءجون. ال ۋنيۆەرسيتەت ءسوزىن üniversitet دەپ جازىپ، دامىعان ەلدەردەگىدەي تىلىمىزگە بەيىمدەپ [ۇنىۆەرسىتەت] دەپ ايتقانىمىز ءجون (اۋىز-ەكى تىلدە وسىلاي ايتىپ تا ءجۇرمىز). توتاليتارلىق فونەمالاردان وسى كەزدە ارىلىپ قالۋعا ءتيىسپىز. لاتىنعا كوشۋدەگى ۇلى ماقسات تا وسى. جاڭا ءالىپبيدى قابىلداعاننان باستاپ وزگە تىلدەن ەنگەن جاڭا تەرميندەردى سول تىلدەردەگى دىبىستالۋىنداي دىبىستاۋدى توقتاتامىز دەپ سەنەمىز.

ال <ۇ>، ء<ى> فونەمالارىنىڭ تاڭباسىن قايتا قاراۋ كەرەك سەكىلدى. جوبادا <ۇ> فونەماسىن /u/ تاڭباسىمەن بەرگەن. اعىلشىن تىلىندە جانە لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن كوپتەگەن تىلدەردە /u/ تاڭباسى داۋىستى <ۋ> دىبىسىنىڭ تاڭباسى. وسىنىڭ اسەرىنەن <ۇ> دىبىسىمىز ۋاقىت وتە كەلە <ۋ>-عا اينالىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ بار. سوندىقتان دا <ۇ> دىبىسىن تسيركۋمفلەكس ارقىلى /û/ گرافەماسىمەن بەرسەك دۇرىس بولار ەدى.

جوبادا ء<ى> فونەماسىنىڭ كىشى ءارپىن ء/ى/ تاڭباسىمەن، باس ءارپىن اكۋت دياكريتيكالىق تاڭباسى ارقىلى /Í/ گرافەماسىمەن بەرگەن. اعىلشىن تىلىندە جانە لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن كوپتەگەن تىلدەردە ء/ى/ تاڭباسى داۋىستى <ي> دىبىسىنىڭ تاڭباسى. وسىنىڭ اسەرىنەن ء<ى> دىبىسىمىز ۋاقىت وتە كەلە <ي>-عا اينالىپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ بار. ءبىر ءارىپتى (ۇلكەنىنىڭ ۇستىنە اكاۋت، كىشىسىنىڭ ۇستىنە نۇكتە قويۋ ارقىلى) ەكى گرافەمامەن تاڭبالاۋ ءجونسىز دەپ بىلەمىز. سوندىقتان ء<ى> دىبىسىنىڭ كىشى ءارپىن دە ۇلكەن ارىپتەگىدەي، نۇكتەنى اكاۋتقا اۋىستىرىپ، /í/ گرافەماسىمەن بەرسەك دۇرىس بولار ەدى. سوندا عانا <ۇ>، ء<ى> فونەمالارىن ساقتاپ قالامىز دەپ ويلايمىز.

ءارىپ تاڭداۋدا باسپا نۇسقاسىنان بولەك جازبا نۇسقاسى دا ەسكەرىلسە. مىسالى، <ڭ>، <ش> فونەمالارىن كارون بەلگىسىن قويۋ ارقىلى /ň/, /š/ تاڭبالارىمەن بەرگەن. جازۋ بارىسىندا بۇل بەلگىنى قويۋ قوسىمشا قيمىلدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان <ڭ> فونەماسىن وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنداعى قازاق الىپبيىندەگىدەي /ŋ/ تاڭباسىمەن، <ش> فونەماسىن (تۇرىك، ازەربايجان، تۇركىمەن تىلدەرىندەگىدەي) سەديل ارقىلى /ş/ تاڭباسىمەن بەرسەك قولجازىمعا دا ىڭعايلى بولار ەدى.

جوباداعى ۆ، چ ارىپتەرى -وۆتار مەن -يچتەرگە قاجەت بولدى ما ەكەن، ءالىپبي قۇرامىندا نە ءۇشىن قالدىرىلعانى تۇسىنىكسىز. دامىعان ەلدەردەگىدەي كىرمە سوزدەردى ءوز ءتىلىمىزدىڭ ايتىلىمىنا ىڭعايلايمىز دەسەك بۇل ەكى ءارىپتى ءالىپبي قۇرامىنان مۇلدەم الىپ تاستاۋىمىز قاجەت. ناتيجەسىندە تەگىمىز بەن اكەلەرىمىزدىڭ اتىنداعى -وۆتار مەن -يچتەردەن وڭاي قۇتىلاتىن بولامىز. بۇل ەكى ءارىپ قازاق الىپبيىنە  شش، يۋ، يا، ، ، تس… ارىپتەرى سەكىلدى كىرمە سوزدەردى، سوۆەتيزمدەردى، ورىس تىلىندەگى جەر-سۋ اتاۋلارى مەن كىسى ەسىمدەرىن ورىس ءتىلى ورفوگرافياسىمەن جازۋ ءۇشىن كۇشتەپ ەنگىزىلگەنى بەلگىلى.

ال [ف]، [ح] دىبىستارى تىلىمىزگە ورتا عاسىرلاردا ەرىكتى تۇردە كىرىپ، ءتول دىبىستارىمىزداي بولىپ ءسىڭىسىپ كەتكەندىكتەن ءالىپبي قۇرامىندا قالعانىن ءجون كورىپ وتىرمىز.

قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىنىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتكەن داۋىستى ي، ۋ كىرمە دى­بىستارىنان ايىرىلعىسى كەلمەيتىندەر ارامىزدا كەزدەسىپ جاتىر. ديگرافقا، اپوستروفقا نەگىزدەلگەن جوبالاردىڭ اۆتورلارى دا ءالىپبي قۇرامىنا ي، ۋ ارىپتەرىن ەنگىزىپ قويعان. ناعىز ۇلتتىق كودتارىمىزدى بويلارىنا جيناقعان ورحون جازۋلارىنان دا، ورتا عاسىرلارداعى قىپشاق جازبا ەسكەرتكىشتەرىنەن دە، ءتىپتى توتە جازۋعا دەيىن قولدانىلعان اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قاديم، ءجاديد جازۋلارىنان دا بۇل دىبىستاردى كەزدەستىرمەيمىز. وعان كوپتەگەن دالەلدەر كەلتىرۋگە بولادى. مىسالى 1245 جىلى مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ ەلىندە جارىق كورگەن قىپشاق-اراب سوزدىگىنىڭ قولجازباسىندا ءبىز ي ءارپى ارقىلى جازىپ جۇرگەن «كي» ءسوزى كِيْ [كىي] (36ا), ۋ ءارپى ارقىلى جازىپ جۇرگەن سۋ ءسوزى صُوْ [سۇۋ] (7ب) دەپ جازىلعان. ال XIV عاسىردا مىسىر ماملۇكتەرىنىڭ ەلىندە جازىلعان قىپشاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن ۇيرەتەتىن «قاۋانين» ەڭبەگىنىڭ قولجازباسىندا بي ءسوزى بِيْ ء[بىي] (36b), سيىر ءسوزى صِيِرْ [سىيىر] (5ا) دەپ جازىلعان. سوندىقتان قازاق سوزدەرىنىڭ ءتۇبىر، بۋىن، مورفەم ايتىلىمىن بۇزىپ كەلگەن ي، ۋ ارىپتەرىنەن قۇتىلعانىمىز ءجون.

ەسكەرتپەدە «داۋىسسىزدان كەيىن تۇرعان قازىرگى /ي، ۋ/ əرىپتەرىنىڭ قۇرامى [ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ] تۇرىندە اجىراتىلىپ جازىلادى» دەلىنگەن. سوندا وسى ارىپتەردەن باستالعان سوزدەردەگى /ي، ۋ/ ارىپتەرىنىڭ قۇرامى اجىراتىلماي جازىلاتىن بولعانى ما. بۇل ەسكەرتپە بويىنشا داۋىسسىزدان كەيىن /ي/ ءارپى بار بيت ءسوزىن bíyt ء(بىيت) دەپ جازىپ، ي ارپىنەن باستالىپ تۇرعان يت ءسوزىن قالاي جازباقپىز. سوندىقتان بۇل ەسكەرتپەنى الىپ تاستاۋ كەرەك دەپ ويلايمىز. دۇرىسى قازىرگى /ي، ۋ/ ارىپتەرىنىڭ قۇرامى [ىي، ءىي، ۇۋ، ءۇۋ] تۇرىندە اجىراتىلىپ جازىلۋى ءتيىس. كىرمە سوزدەرگە بولا (جالتاقتاپ), ۇلتتىق جازۋىمىزعا باسى ارتىق ەرەجەلەردى تىقپالاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق.

ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ۇسىنعان جوباعا وسى ەسكەرتپەلەرىمىزدى ەنگىزە وتىرىپ «ۇلتتىق ءالىپبيىمىز» مىنا ۇلگىدە بولسا دەگەن ۇسىنىسىمىز بار:

قورىتىندىلاي كەلە، قازاق ءسوزىنىڭ ءتۇبىر، بۋىن، مورفەم ايتىلىمىن ساقتايتىن ەڭ دۇرىس، ەڭ ءتيىمدى ءالىپبي ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى دايىنداعان وسى «ۇلتتىق ءالىپبي» جوباسى دەپ بىلەمىز. ۇلتتىق ءالىپبيىمىزدى مۇلدەم تۋىستىعى جوق اعىلشىن ءتىلىنىڭ 26 ارپىنە بەيىمدەلگەن تۇيمەتاقتاسى نەگىزىندە جاسايمىز دەپ وپىق جەپ قالمايىق. جوعارىدا ايتقانىمىزداي ەۋروپانىڭ قانشاما ەلدەرى دياكريتيكالىق تاڭبالار ارقىلى ۇلتتىق ناقىشتاعى الىپبيلەرىن جاساپ الدى. ولاردىڭ ەشقايسىسى تىلدەرى ءۇشىن ايانىپ قالماعانى كورىنىپ تۇر. ءتىپتى دامىعان ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ ويلارىنا كەلمەگەن كەيبىر ەلدەر دە قارجىلارىن اياماي دياكريتيكالىق بەلگىلەر ارقىلى تۇيمەتاقتانى ءوز تىلدەرىنە بەيىمدەپ العان. تەحنولوگيا شارىقتاپ دامىعان XXI عاسىردا ءالىپبي اۋىستىرۋ جازعان ەكەن، سول مۇمكىندىكتى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانىپ، تەحنولوگيانى ماڭگىلىك ەلدىڭ ماڭگىلىك تىلىنە، ماڭگىلىك ءتىلدىڭ ماڭگىلىك الىپبيىنە بەيىمدەيىك. ال دامىعان وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋدى ماقسات تۇتقان قازاق ەلى سىندارلى ساتتە ايانىپ قالماس دەگەن ويدامىز.

قالدىباي قىدىرباەۆ

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى

تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،

PhD دوكتورى

Abai.kz