قازاقتىلدى ينتەرنەت ايدىنىنا تاعى ءبىر ينتەرنەت باسىلىم قوسىلدى. «Masa.kz» ينتەرنەت گازەتىنىڭ شەف-رەداكتورى اردابەك سولداتباي قازاقشا سايتتاردىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى جونىندە «ديدارمەن» وي بولىسكەن ەدى.

قازاقتىلدى ينتەرنەت ايدىنىنا تاعى ءبىر ينتەرنەت باسىلىم قوسىلدى. «Masa.kz» ينتەرنەت گازەتىنىڭ شەف-رەداكتورى اردابەك سولداتباي قازاقشا سايتتاردىڭ بۇگىنى مەن كەلەشەگى جونىندە «ديدارمەن» وي بولىسكەن ەدى.

- قازاق ءتىلدى تاعى ءبىر سايت اشۋعا نە تۇرتكى بولدى؟ «Masa.kz»-نىڭ، ماسەلەن، ءوزىڭ الدىندا ىستەگەن «abai.kz» سايتىنان ارتىق­شىلىعى نەمەسە وزگەشەلىگى نەدە؟
- اقپاراتتىق تەحنولوگيالار قارىشتاپ دامىعان مىنا زاماندا قازاق تىلىندەگى سايت­تاردىڭ كوشتەن قالىپ قويعانى - ەلدىگىمىزگە سىن. تاعى ءبىر سايت دەگەنىڭ دۇرىس بولماس. «اباي-اقپارات» قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى» «اباي.كز» سايتىمەن بىرگە قا­زىر «شوقان»، «تاريح»، «ادەبيەت»، «اي­ماق­­تار» جانە «ماسا.كز» سايتتارىن ىسكە قوسىپ وتىر. سونداي-اق عالامتوردىڭ ءار جە­رىندە شاشىلىپ جۇرگەن قازاق بلوگ­گەرلەرىن ءبىر ارنادا توعىستىراتىن «ويتوبە.كز» اتتى سايت اشىلدى. وزگە سايتتاردىڭ اتتارى ايتىپ تۇرعانداي، ناقتى باعىتى، مىندەتتەرى بار. ال «ماسا.كز» سايتى كەلەر جىلى جارىق كورگەنىنە 1 عاسىر تولاتىن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ماسا» جيناعىنىڭ قۇرمەتىنە سولاي اتالدى. قارشادايىنان حالقىنىڭ قامىن جەپ وسكەن الاشتىڭ ارداقتى ۇلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «ما­سا» اتتى جيناعى - حالىقتى ءوز تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسكە شاقىرىپ، بەيقام ۇيقىداعى جۇرتتى وياتقان دابىلدى ەڭبەك. قالعىپ كەتكەن حالقىن ەڭ بولماعاندا ماسا بولىپ وياتايىن دەگەن ابزال ازامات ۇلى ماقساتتى كوزدەگەن ەدى. 1911 جىلى ورىنبوردا با­سىلعان وسى كىتابىندا سارى ماسا بولىپ ىزىڭداعان ءوزى ەكەنىن احاڭ بىلاي جەت­كىزەدى:
- مىسالى، قازاق مالشى ۇيىقتاپ جاتقان،
جىلاندى پالە دەدىك اڭدىپ جاتقان،
پالەنىڭ ءتۇرىن كورگەن مەن سارى ماسا،
حالىقتى ويانسىن دەپ سوزبەن شاققان.
قايران احاڭ! حالقىن وياتۋ ءۇشىن ول نە ىستەمەدى؟ ءبىر ءوزىنىڭ بويىنا ءتۇرلى عىلىمدى توعىستىرىپ، قازىرگى بىلدەي ينستيتۋتتاردىڭ جۇمىسىن ءبىر ءوزى اتقاردى. ەلىنىڭ ساناسىن كوتەرۋ ءۇشىن الدىمەن ساۋاتىن اشتى. ءالىپ­بيىن ءتۇزىپ بەردى. سوسىن سالماقتى ويلارىن قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى «ايقاپ» پەن «قازاق» گا­زە­تىنىڭ بەتىندە جاريالاپ، جۇرتتىڭ سانا­سىندا سىلكىنىس جاسادى. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ اتاسىنا اينالدى.
وزىنەن بۇرىنعى ابايدىڭ اقىندىعى، ىبىرايدىڭ اعارتۋشىلىعى، شوقاننىڭ عالىمدىعى، ونىڭ ءبىر وزىندە بار ەدى. ءۇش قاسيەت بىردەي بولدى. ولەڭىن ابايشا ءتۇر­لەپ، ادام بويىنداعى ناداندىقتى شەنەيدى، سانالىلىققا، ەل بولىپ بىرىگۋگە شاقى­رادى.
- بۇل نەتكەن جۇرت ۇيقىشىل،
بولسىن كەدەي، بولسىن باي،
جاتىر بەيقام جىم-جىرت جاي -دەپ كۇيىنەدى.
احاڭنىڭ تۋىندىلارىنىڭ اۋقىمى ۋاقىتپەن شەكتەلمەيدى. احاڭ قاققان دا­بىلدىڭ ءۇنى ءالى قۇلاقتا. ويتكەنى ونىڭ رۋحى ولمەك ەمەس. الاشتىڭ ارداقتىلارى كوك­سەگەن ۇلى مۇرات قازاق حالقىنىڭ ەر­كىن­دىگى، ەلدىگى، بىرلىگى بولاتىن. بۇلارعا ءتون­گەن قاتەر بۇلتى ءالى سەيىلگەن جوق. دەمەك، ماسا­نىڭ تىنشىپ، تىنىعىپ، ىزىڭداماي قالۋى مۇمكىن ەمەس. احاڭ گازەتتى «حالىقتىڭ كوزى مەن قۇلاعى» دەگەن ەدى. ەلدى ماسا بولىپ وياتۋ، ەندى باق-تاردىڭ ەنشىسىندە بولىپ وتىر. وسى ماقساتتا قالام تەربەپ جۇرگەن قازاق ءباسپاسوزىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان «ماسا.كز» ينتەرنەت-گازەتى الاش ارداقتىلارى سالعان سۇرلەۋمەن جۇرەدى.
- دەگەنمەن سايتتا جاريالانعان ما­تەريالداردى قاراپ وتىرىپ، ودان بەلگىلى ءبىر پارتيانىڭ ساياسي مالىمدەمەسىن نەمەسە سول توپقا جاقىن ادامداردىڭ سۇحباتىن كەزدەستىرۋگە بولادى. ياعني «masa.kz» كەزەكتى ساياسي ناۋقان الدىنداعى ساياسي جوبا ەمەس پە؟
- بۇل سايت بۇرىنعىلاردان وزگەرەك. وزگەشەلىگى سول - ەشكىمگە باس يمەيتىن ەركىن، قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل، تاۋ سۋىنىڭ مولدىرلىگىندەي اشىق، ءبىلىم مەن بىلىككە ۇشتاسقان باتىل ويلى، ايشىلىق الىس جەرلەردەن جۇرتتان بۇرىن حابار العىزعان جىلدام، ەلدىڭ ەگەمەندىگىن اسپەتتەپ، ۇلتتىڭ رۋحىن ۇلىقتايتىن گازەت بولماق. بيلىك پەن حالىق، ۇكىمەت پەن الەۋمەت، ەكونوميكا مەن ساياسات، نارىق پەن سالىق، عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى ەڭ سونى دا وبەكتيۆتى ماقا­لالاردى بىزدەن وقي الاسىزدار.
«ماسا.كز» ەشقانداي ساياسي جوبا ەمەس. بۇل - ۇلتتىق مۇددە جولىندا باس قوسقان ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ، الاش يدەياسىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعان كەزەكتى جوبا. ارينە، ءبىز ەلدەگى ساياسي وقيعالاردان، ساياسي ناۋقانداردان تىس قالامىز دەسەك، وتىرىك ايتقان بولامىز. بىراق بەلگىلى ءبىر توپتىڭ سويىلىن سوعىپ، ءسوزىن سويلەۋدەن اۋلاقپىز. ءبىزدىڭ پىكىر الاڭ­قايى­مىز بارىنە اشىق. «ماسا.كز»-دا كەز كەلگەن ساياساتكەر وي-پىكىرىن ورتاعا سالىپ، حا­لىقپەن تىكەلەي تىلدەسە الادى.
- بۇعان دەيىن ءوزىڭ مەملەكەت باقىلاۋىن­داعى اقپارت قۇرالدارىندا جۇمىس ىستەپ كوردىڭ... جالپى، قازاقستاندا تاۋەلسىز اق­پارات قۇرالىن جاساۋ مۇمكىن بە؟
- ءيا، بۇعان دەيىن مەن «حابار» اگەنتىگىنىڭ 7 جىلداي ءتىلشىسى بولدىم، «زاڭ گازەتىنىڭ» باس رەداكتورى بولىپ تا قىزمەت اتقاردىم. مەملەكەتتىك باق-تاردا جۇرگەن جۋرنا­ليستەردىڭ بارلىعى شىدەرلەۋلى اتتاي بولىپ، شىعارماشىلىق ەركىندىگى تۇيىقتالىپ قالاتىنى بەلگىلى. بىراق ولارعا ءسال ەركىندىك بەرسەڭ، ىشتەگى شەرىن ءبىر-اق ساتتە اقتارىپ تاستاۋعا دايىن تۇرادى. مەملەكەتتىك باق-تاردان كەيىن شىعارماشىلىق ەركىندىگى بار باسىلىمدارعا كەلگەن جۋرناليستەردى كەيدە تانىماي قالاسىڭ.
ال تاۋەلسىز اقپارات قۇرالدارىن جاساۋعا ابدەن بولادى. ءبىزدىڭ سايتتار ونىڭ ايقىن مىسالى. ەڭ باستىسى، بويدا ەرىك-جىگەر مەن ەلدىڭ ەرتەڭىنە دەگەن جاۋاپكەرشىلىك بولۋ كەرەك. تاۋەلسىز باسىلىم بولۋ وسى ەكەن دەپ اۋىزعا كەلگەندى ايتا بەرۋگە، ارينە، بول­مايدى. بۇگىندە وزدەرىن تاۋەلسىز باسىلىمبىز دەپ ايداي الەمگە جار سالىپ جۇرگەن كەيبىر اقپارات قۇرالدارىنىڭ ار جاعىندا بەلگىلى توپتار، ساياسي پارتيالار تۇرادى. سوسىن بىرجاقتى پىكىرلەرىن وقىرمانعا تىقپالاپ ابدەن مەزى ەتەدى. ارينە، ولاردىڭ اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەپ جاتۋدىڭ قاجەتى شا­مالى. كوزىقاراقتى وقىرمان ءوزى-اق بىلەدى.
سوندىقتان تاۋەلسىز اقپارات قۇرالىن جاساۋدى قولعا العان ازاماتتار حالىقتىڭ مۇددەسىن ءبىرىنشى كەزەككە قويسا عانا ويلارىن جۇزەگە اسىرا الادى. ال قالتانىڭ قامىن، جەكە باستىڭ مۇددەسىن الدىڭعى ورىنعا شىعارعان اقپارات قۇرالى سالدەن كەيىن بىرەۋدىڭ باسىبايلى قۇلىنا اي­نالعانىن بايقاماي قالادى.
- كەز كەلگەن اقپارات قۇرالى قوماقتى قارجىنى تالاپ ەتەدى. ينتەرنەت جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا قانشا قارجى كەتەدى؟ مۇنداي مەديا ءتۇرى ءوزىن-ءوزى اقتاي الا ما؟
- جۇمسالاتىن قارجىنىڭ كولەمى ءار جوبانىڭ اۋقىمىنا قاراي بەلگىلەنەدى. «ماسا.كز» سايتى اسا قىمبات سايتتاردىڭ قاتارىنا جاتپايدى. بىراق سايتتىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەپ تۇرۋى ءۇشىن، بەلگىلى دەڭگەيدە ناتيجەگە جەتۋى ءۇشىن قاجەتتى قاراجات ءبو­لىندى دەپ ايتا الامىن. ال جۇمسالعان قار­جىنىڭ ءوزىن-ءوزى اقتاۋى جوسپاردىڭ دۇرىس قۇرىلۋىمەن بايلانىستى عوي. بۇل دا - كاسىپتىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇگىندە ينتەرنەت مول تا­بىس تابۋدىڭ كوزىنە اينالدى ەمەس پە؟! ەگەر پايدالانۋشىلارى كوپ بولسا، جۇرتتىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ جاتسا، ءوزىن-ءوزى تولىق اقتايدى. ال ىسكە قوسىلعانىنا ءبىر اي عانا بولعان «ماسا.كز» سايتىنىڭ ازىرگە بەتالىسى جامان ەمەس. قازىردىڭ وزىندە ءبىزدىڭ وقىر­ماندارىمىز الەمنىڭ ءار ەلىنەن تابىلىپ جاتىر. وعان سايتقا كىرىپ، ارنايى ەسەپ­تەگىشتەر ارقىلى كوز جەتكىزە الا­سىزدار.
جالپى، ۇكىمەتىمىز دە ينتەرنەت سايت­تارىن دامىتۋعا ايرىقشا نازار اۋدارىپ وتىرعانىن بىلەسىزدەر. بۇل ماسەلە بايلا­نىس جانە اقپارات ءمينيسترى اسقار جۇما­عاليەۆ­تiڭ ءجىتى نازارىندا. ول قازاق ين­تەر­نەتىن دامىتۋ بويىنشا ىرگەلى ىستەردى قولعا الىپ جاتىر. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەمەكشى، قازاق جۋرناليس­تەرىنىڭ بارلىعى جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، قولداۋى­مىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
- بىزدە كوپتەگەن قازاق ءتىلدى سايتتاردىڭ اشىلعانىنان جابىلعانى تەز نەمەسە كەيبىر قازاقشا سايتتاردىڭ «اتى بار دا، زاتى جوق». مۇنداي ساتسىزدىكتىڭ سەبەبىن قايدان ىزدەۋ كەرەك؟
- قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگى ەندى عانا دامىپ كەلەدى. وسىدان 1-2 جىل بۇرىن قازاق تىلىندەگى ينتەرنەت سايتتارى ساۋساقپەن سانار­لىقتاي عانا بولاتىن. شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاق ينتەرنەتىنە جاڭا لەپ اكەلگەندەر: ايدوس سارىم مەن داۋرەن قۋات اعالارى­-مىز. مۇنى ءتىپتى دالەلدەپ جاتۋدىڭ دا قاجەتى شامالى. باسقاسىن ايتپاعاندا، «اباي.كز» سايتىن قازىر ۇكىمەت مۇشەلەرى دە، پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا وقيدى. بۇرىن قازاق تىلىندەگى ەشقانداي سايت مۇنداي ناتيجەگە جەتىپ كورمەگەن.
- مۇنىڭ سىرى نەدە؟
- مەنىڭشە، ەڭ باستى جەتىستىك - سايتتىڭ ەلدىڭ، جۇرتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەنىن ايتا بىلۋىندە. مىنە، ناعىز تاۋەلسىز اقپارات قۇرالى وسىنداي بولۋ كەرەك. بيلىك وكىلدەرى سايتتى «مەنى سىناپ جىبەرگەن جوق پا؟» دەگەن ۇرەيمەن قاراپ وتىرسا، قاراپايىم وقىرمان «قازاقتىڭ ءحالى نە بولىپ جاتىر؟» دەپ قارايدى. وزگە قازاق ءتىلدى سايتتاردىڭ ساتسىزدىكتەرىنىڭ باستى سىرى وسىنى بىلمەۋدە مە دەپ ويلايمىن. اۋديتوريانىڭ سۇرا­نى­سىن انىقتاپ الماي، وقىرمانعا نە قاجەت ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ، اقپاراتتىق سايت اشۋ بوس اۋرە بولماق. ونىڭ ۇستىنە تاعى ءبىر باس­تى سەبەپ - قازاقتىلدى سايتتاردىڭ تەح­ني­كالىق تۇرعىداعى كەمشىلىكتەرى. جاقسى نارسەنىڭ قاشان دا قۇنى جوعارى بولادى. ال ءبىزدىڭ كوپتەگەن اعايىندارىمىز بەس-ون تيىنعا سايت جاساتىپ الادى دا، سوسىن قازاق ينتەرنەت قارامايدى دەپ اڭگىمە ايتادى. بۇگىنگى قازاق - ويانعان قازاق. قازىر، اسىرەسە، قالادا تۇراتىن قازاقتاردىڭ ءبارىنىڭ ۇيىندە ينتەرنەت بار دەسەك ارتىق ەمەس. گيپەر­كە­ڭىستىكتەن اركىم وزىنە كەرەگىن ىزدەيدى. ەگەر ءوزىڭ ەشكىمگە كەرەكسىز بولساڭ، ساتسىزدىكتى باسقا جاقتان ىزدەۋدىڭ ەش قاجەتى جوق.
- «Masa.kz» سايتىن پايدالانۋشى كىم؟ ءوز وقىرمانىڭدى قالاي سيپاتتار ەدىڭ؟
- سايتتىڭ نەگىزگى وقىرماندارى - ءوز وتانداستارىمىز. دەگەنمەن ينتەرنەتتىڭ تۇ­تىنۋشىلارى تەك قازاقستاندىقتار دە­سەك، قاتەلەسەمىز. Google سايتىنىڭ ساراپتاما­لىق پاراقشاسىنداعى انىقتامالىققا قارا­عاندا، ءبىزدىڭ سايتىمىزدى سوڭعى اپتا­لاردادا وقىعانداردىڭ العاشقى «جيىر­مالىعىنا» مىنا ەلدەر كىرەدى: قازاقستان - 1662, اقش - 48, قىتاي - 38, انىقتالماعان - 32, رەسەي - 27, وزبەكستان - 23, تۇركيا - 14, جاپونيا - 12, موڭعوليا - 12, ۇلىبريتانيا - 9, گەرمانيا - 6, تايۆان - 5, وڭتۇستىك كورەيا - 5, گرەتسيا - 2, يران - 2, ءازىربايدجان - 2, تۋنيس - 1, مالايزيا - 1, يسپانيا - 1, يتا­ليا - 1 جانە ت.ب. سايتتىڭ تۇراقتى وقىر­ماندارىنىڭ نەگىزگى بولىگىن 16-35 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتار قۇرايدى. ءبىزدىڭ وقىرماندارىمىز - وتە ساۋاتتى، كوزى اشىق ءارى دۇنيەدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا بەي-جاي قاراي المايتىن ازاماتتار. بولاشاقتا «اباي.كز» سايتى قازاقتىڭ رۋحاني الەمىنە اينالادى دەسەك، «ماسا.كز» سايتى اقپارات­تىق يممۋنيتەتى بولادى. وعان ەش كۇمانىڭىز بولماسىن.
- وسى ينتەرنەت جوبانىڭ كەلەشەگىنە قاتىستى ءوزىڭنىڭ ەڭ وپتيميستىك جانە پەس­سيميستىك بولجامىڭ قانداي؟
- مەن «ماسا.كز» ينتەرنەت گازەتىنىڭ عۇمىرى ءبىر كۇندىك بولمايتىنىنا سەنەمىن. ال ءوز باسىم وتە ءوپتيميستپىن. ەرتەڭ قالاي بولار ەكەن دەگەن قورقىنىشپەن ءومىر ءسۇرۋ ادامدى رۋحاني داعدارىسقا ۇرىندىرادى. ءبىز سايتىمىزدىڭ باس پاراعىندا جازىپ قويعان احاڭنىڭ «جۇرت ۇقپاسا، ۇقپاسىن، جابىقپايمىن، ەل - بۇگىنشىل، مەنىكى - ەرتەڭگى ءۇشىن» دەگەن قاناتتى ءسوزىن ومىرلىك كرەدومىزعا اينالدىرا الدىق.

اڭگىمەلەسكەن نۇرجان جەڭىس

«ايقىن» گازەتى