شىنجاڭ بۇگىنگى قىتايدىڭ نەگىزگى اۋماعى بولعانىمەن ەجەلدىڭ ەجەلىنەن كوپ بايلىقتى باسىپ قالعان وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ كەلەدى. بايلىعى قىزىق بولعانمەن، باعى اشىلماعان ءتۇرتىندى سياقتى. بايلىعىن عانا ويلاعاندار سول اۋماقتى جانە ونىڭ حالقىن «التىن ارتقان ەسەك» سىندى كورەدى. التىنى – قازىناسى كوپ; حالقى وگەي نەمەسە «ەسەك» سياقتى. سول سەبەپتى دە وسى ولكەگە ات باسىن تىرەگەن ارقانداي قىتاي ءامىرشىسى جەرگىلىكتى بايلىقتى بارىنشا پايدالانۋدى ويلايدى. قارا تۇياعىنان حال كەتكەنشە توناۋعا كىرىسەدى. وعان كەدەرگى كەلتىرگەن تۋما حالىقتى تۋ-تالاقاي توزىدىرعىسى كەلەدى. قارسى شىقسا قاندى قاساپقا ۇستايدى. بايلىعىن دوس، حالقىن جاۋ كورەدى. سول سەبەپتى دە بۇل ءوڭىردىڭ جەر داۋى جانە زورلىقشىل وكتەم ۇلت پەن جەرگىلىكتى حالىق اراسىنداعى قايشىلىعى ەش تولاستاعان جوق.

جالپى قىتايداعى قازاقتاردى باسقاراتىن بيلىكتىك جۇيە جانە اۆتونوميا ءسوز بولعاندا 1949-1950 جىلدان كەيىن رەسمي تۇردە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسقارۋىنا وتكەن قازاقتار ومىرىندە كوپتەگەن وزگەرىستەر بولعانى انىق. 1966 جىلدان 1976 جىلعا دەيىنگى شالىس قادامىن «ءتورت كىسىلىك توبەنىڭ لاڭى» نەمەسە «مادەني توڭكەرىس» دەپ اتاعان قىتايلار قازىر «ءبىر ەلدە ەكى ءتۇزىم» نەمەسە «جۇڭگوشا ەرەكشەلىككە يە سوتسسياليزم» دەگەندى ءوزىنىڭ باسقارۋ باعىتى ەتىپ، كومۋنيستىك رەجىممەن جۇمىس ىستەپ كەلەدى. دەسەدە «جۇڭعوشا ەرەكشەلىككە يە» دەگەن انىقتاۋىش قوسۋى قاعاز جۇزىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسقارۋىنداعى سوتسسياليستىك ءتۇزىم دەگەندى بىلدىرگەنىمەن ءىس جۇزىندە كاپيتاليزمنىڭ ەكونوميكالىق باعىتىن ۇستاناتىن ەل دەگەنى.

قىتاي مەملەكەتىنىڭ قازاقتاردى باسقارۋ ساياساتى العاشقى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىت بويى اۆتونوميا ءتۇزىمى ارقىلى ىسكە اسقان ەدى. قازاقتار قونىستانعان – ىلە، التاي، تارباعاتاي ءۇش ايماقتى وزەك ەتكەن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى، سانجى حۇيزۋ (دۇڭگەن) اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى موري قازاق اۆتونوميالى اۋدانى، قۇمىل ايماعىنا قاراستى باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانى، گانسۋ ولكەسىنە قارايتىن اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى بار. بۇلارعا اۆتونوميا 1954 جىلى بەرىلگەن.

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭى قحر 6- كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايىنىڭ 2-ماجىلىسىندە 1984 جىلى 31-مامىردا ماقۇلدانىپ، 9-كەزەكتى مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ 20-ءماجىلىسىنىڭ 2001 جىلعى 21-اقپانداعى «جۋڭحۋا حالىق رەسپۋبلكاسىنىڭ ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى قاۋلىسىنا ساي» وزگەرىستەرگە ۇشىراعان ەكەن.

اۆتونوميا زاڭىندا اۆتونوميا العان ۇلتقا قاراتىلعان تومەندەگىدەي جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعان:

9-تارماقتا «...ارقانداي ۇلتتى كەمسىتۋگە جانە ەزۋگە تيىم سالىنادى، ۇلتتىق ىنتىماقتى بۇلدىرەتىن جانە ۇلتتاردى بولشەكتەيتىن ارەكەتتەرگە تيىم سالىنادى» دەلىنسە، 10-تارماقتا: « ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءوز جەرىندەگى ۇلتتار دا ءوز ۇلتىنىڭ ءتىل-جازۋىن قولدانۋ جانە دامىتۋ بوستاندىعى، ءوز سالت-سانا، ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاۋ نەمەسە وزگەرتۋ بوستاندىعى بولۋىنا كەپىلدىك ەتەدى» دەلىنگەن. ال 11-تارماقتا:  «ۇلتتىق اۆتونوميالى جەرلەردىڭ اۆتونوميا ورگاندارى ءار ۇلت ازاماتتارىنىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك ەتەدى» دەلىنسە، 17-تارماقتا: «اۆتونوميالى رايوننىڭ توراعاسى، اۆتونوميالى وبىلىستىڭ باستىعى، اۆتونوميالى اۋداننىڭ اكىمى تەرريتوريالىق اۆتونوميا العان ۇلتتاردىڭ ازاماتتارىنان بولادى» دەلىنگەن. ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە، 21-تارماقتا: «ءوز قىزمەتىندە جالپىلىق قولدانىلاتىن بىرنەشە ءتۇرلى ءتىل-جازۋدى قاتار قولداناتىندار تەرريتوريالىق اۆتونوميا العان ۇلتتاردىڭ ءتىل-جازۋىن نەگىز ەتسە بولادى» - دەگەن سياقتى كوپتەگەن تيىمدىلىكتەر بولعان.

شىن مانىندە قىتاي رەفورماسىنىڭ تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى اۆتونوميا ساياساتىنداعى «اۆتونوميا قۇقىن العان جەرلەردە سول ۇلتتىڭ ءتىل، جازۋى قولدانىلادى. سول ۇلتتىڭ وكىلى نەگىزگى باسشىلىق ورىندا بولادى»، «دىنىنە قۇرمەت ەتىلەدى» دەگەندەرى كۇن ساناپ السىرەپ، سيىر قۇيمىشاقتانا تۇسكەن. جىل وتكەن سايىن از (شاعىن) ۇلتتاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن باپتاردى اقىرىن-اقىرىن ازايتىپ كەلەدى.

سونىڭ سالدارىنان بۇگىنگى شىنجاڭدا ۇيعىر، قازاق سىندى اۆتونوميا يەسى سانالاتىن ۇلتتاردىڭ تاعدىرى بارىنشا «ويىنشىققا» اينالا باستاعان. ال زاڭ بويىنشا اۆتونوميا ساياساتى اتقارىلمايدى دەيىن دەسەڭىز ءالى كۇنگە دەيىن «شىنجاڭ ۇيعىر اۆتونوميا رايونى»، «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى» سىندى اتاۋلار زاڭدىق كۇشىن جويعان جوق.

قىتاي زاڭى بويىنشا قاي قىرىنان الىپ قاراساڭىزدا اقىلعا سىيمايتىن، ادام جانە زاڭ قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلىپ وتىرعانى جايىندا ايعاقتى دالەلدەر وتە كوپ.

1950 جىلداردان باستالعان از ۇلتتاردى باسقارۋ ساياساتىنان قاراعاندا ماۋ زىدۇڭ، جوۋ ىنلاي، ليۋ شاۋچي، دىڭ شياۋ پيڭ سىندى باسشىلارى قانشا قاتتى قولدىلىق جاسادى دەسەدە، از ۇلتتار ومىرىنە قاۋىپ-قاتەر مەن قىسىم تۇسىرەتىن ارانداتۋشىلىقتارعا بارعان ەمەس. سول كەزەڭدەگى ماۋ زىدۇڭ سوزدەرىندە: «زور حانزۋشىلدىققا (قىتايشىلدىققا) قارسى تۇرايىق!» دەگەن بىرنەشە باياندامالارى بولعان. بۇلاردىڭ جانى مۇسىلمان بولماسادا اتقارىپ وتىرعان ءتۇبىرلى ساياساتىندا «سوتسياليزيم»، «كومۋنيستىك يدەياعا» دەگەن تازا قۇرمەتى مەن ادامي كەلبەتى بولدى.

ال كەيىنگى داۋىردە، اسىرەسە بيىلعى جىلى ءجۇز بەرگەن شۋ-شۇرقاندى كەلەڭسىزدىكتەردى ويلاعاندا، ولار وزدەرى تۋ ەتكەن سول «سوتسياليستىك ەل»، «كومۋنيستىك پارتيا» ۇعىمىن اياق استى ەتىپ، «ۇلتتىق تەريتوريالى اۆتونوميا زاڭىنا» پىسقىرىپتا وتىرعان جوق. ماۋ زىدۇڭ ءوزى العا قويعان «زور قىتايشىلدىقتىڭ» كوكەسى توبە كورسەتىپ، شاعىن ۇلتتاردىڭ شاڭىن قاعۋعا، باس كوتەرگەنىن قىرقىپ تاستاۋعا ۇمىتىلعان قانپەزەرلەر كوبەيدى. وسىنىڭ ءبارىن بۇگىنگى قىتاي زاڭدارىنىڭ باپتارى مەن حالىقارالىق زاڭداردىڭ باپتارىنا سايكەستىرە قوپاراتىن كوسەم ساياساتكەر شىقسا، قىتايدىڭ نە ءبىر سۇمدىقتارى اشىلىپ، ءوز زاڭىن وزدەرى قۇرمەت ەتپەيتىن تالاي قىلمىسى تابىلار ەدى.

دەمەك، بۇدان تۋاتىن وي – ۇيعىر، قازاق سىندى ۇلتتار ارزان شۋعا، داڭعازاعا ءۇيىر بولعانشا بارلىق زاڭدىق دايەكتى باسىشلىققا الا وتىرىپ، ادام قۇقىقتارىنىڭ بۇزىلعانىنا ناقتى ايعاقتار تاۋىپ، ادىلەتتى ارىزدارىن كوتەرۋى قاجەت دەگەن ءسوز. قىتاي توراعاسىنا، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنە، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا، حالىقارالىق ۇيىمدارعا قارشا بوراتقان ارىز ءتۇسىرۋ كەرەك. ونسىزدا باس كوتەرەر زيالىلاردى ءبىرىن-ءبىر، ەكىسىن ەكى قىسپاققا الىپ، ۇل-قىزدارىن قۇردىمعا جىبەرىپ جاتسا ەندى اياناتىن نەسى بار. ول ءۇشىن ساياسي ەرەۋىل ەمەس، قالامدى قارۋ ەتكەن كۇرەستى باستاۋ كەرەك. قىتايلاردا «قىتايلىقتار تۇگەلىمەن جۇيەلى ءسوزدى تۇسىنەدى» دەيتىن ماتەل بار. ەل بولىپ، زيالى قاۋىم وكىلدەرى بولىپ، وسىنداي ورتاق نيەتكە كەلگەندە عانا ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا ىقپال ەتە الادى.

قىتاي زاڭىنىڭ باپتارىن تولىعىنان مەڭگەرگەن ادام وزىنە قالقان بولارلىق تالاي دايەكتەمەلى تىرەكتەر تاۋىپ الار ەدى. ءوز زاڭىن وزىنە قارسى پايدالانىپ، شىندىقتى شىمبايىنا جەتكىزە ايتا الساق، ولاردىڭ دا وسال تۇسى كوپ. قىتاي وزگە ەلگە، وزگە ۇلتقا ءوز وكتەمدىگىن، ساياساتىن جۇرگىزۋدە ەڭ اۋەلى قارسى جاعىنىڭ بوستىعىن، ءالسىز تۇسىن ىزدەيدى. ينەنىڭ جاسۋىنداي بولسا دا ازعانتاي مۇمكىندىك تاپسا سول جەردى كەۋلەپ جول اشقىسى كەلەدى. ەندەشە بىزدە سونداي ۇرىمتال تۇستاردى تاۋىپ وزىنە شابۋىلداساق، بىزگە جاقشى بولۋعا وزگە تۇگىلى، قىتاي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى دە تابىلار ەدى. ولار سىرت كوزگە الىپ يمپەرياداي بەرىك قامال كورىنگەنىمەن باسقا بەت-پەردە جامىلعان بۇگىنگى كومپارتيانى سۇيمەيتىن، ونىڭ كوزىن قۇرتقىسى كەلەتىن تالاي قىتاي زيالىسى بار.

وزگەنى قۇرتپاي-اق، قۇلاتپاي-اق قويالىق، بىراق ءوز مۇددەمىزدىڭ اياق استى بولۋىنا ەشقاشان جول بەرمەۋمىز كەرەك. ءبىز قارۋ كۇرەسىن قولدانعان كەزدە ولار بىزگە قارسى كوپ جاعدايدا قالام كۇرەسىمەن، ءتاتتى سوزدەرىمەن، جۋاسىعان پيعىلىمەن قارسى تۇرىپ ەدى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ السىرەۋمىزگە جولدار تاپتى. ءبىز بۇگىنگى ولار قارۋمەن ايعۇلاقتانعان كەزەڭدە، تۋرا سول ساياسات بويىنشا قالامدى قارۋ ەتكەن بەيبىت، توقتاۋسىز كۇرەستى باستاۋمىز كەرەك. جانە دە جەڭىستىڭ ادىلەتتىلىك جاعىندا، ءبىز جاعىندا بولاتىنىنا سەنە وتىرىپ، ەشقاشان ەكى ويلى بولماۋىمىز قاجەت. «التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەپ ءوز بەرەكە-بىرلىگىمىزدى بەكەمدەسەك المايتىن قامال بولمايدى. تاريحتان بەرى ىلعي دا كوپ حالىق جەڭىسكە جەتكەن لوگيكا ەش جەردە جوق. اللاعا دەگەن نيەتىمىز اق، قانداسقا دەگەن باۋىرمالدىعىمىز تەرەڭ بولسا قايسار تۇركىلەردىڭ باسىن ەشكىمدە يە المايدى!

ءجادي شاكەنۇلى

جازۋشى

قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ،

ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،

حالىقارالىق شىڭعىسحان اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

Abai.kz