شالاتاي مىرزاحمەتوۆ. يادرولىق سىناق سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتiك قورعاۋ تۋرالى زاڭدى قايتا قاراستىرۋ كەرەك
قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن پالاتانىڭ جالپى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. دەپۋتات شالاتاي مىرزاحمەتوۆ ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.
« بۇكىلالەمدى دۇرلىكتىرگەن حيروسيما مەن ناگاساكي وقيعاسىنان كەيىن يادرولىق سوعىس بولعان جاعدايدا - پارمەندى كۇشتى جارىلىستار ويراندارى، رادياتسيانىڭ تارالۋى، بيولوگيالىق زاقىمدانۋلار سالدارىن جان-جاقتى زەرتتەۋ ءورىس الدى. 1949 جىلى 29 تامىزدا كەڭەس كەزەڭىندە تۇڭعىش رەت يادرولىق قارۋ سىناقتان ءوتتى. اتومدىق جوبا بويىنشا پوليگون قۇرۋ ءۇشىن تەك قازاقستاننىڭ جەر بەدەرى جەراستى يادەرلىق جارىلىستاردى كوتەرە الاتىن بولىپ، ەلىمىزدە پوليگون قۇرىلادى. 1949 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن سىنالعان يادەرلىق قارۋلار كۇشى حيروسيماعا تاستالعان بومبادان 2 500 ەسە اسىپ تۇسەدى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوۆەت عالىمدارىنىڭ وتكىزگەن سىناقتارىنىڭ ناتيجەسى قۇپيالانعان. ال زاقىمدالعان جەر كولەمى 304 000 كم. كۆ. ەكەنىن ەسكەرسەك، جاۋاپ بەلگىلى ەمەس پە؟
ءيا، ادامزات ومiرiندەگi قولدان جاسالعان سۇمدىقتى توقتاتۋ ءۇشىن اتقارىلعان كوپ جۇمىستاردى اتاپ ءوتۋ كەرەك، ول: سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋى، يادرولىق زاريادتى جويۋ، يادرولىق قارۋلاردى سىناۋعا تىيىم سالۋ جانە ولاردان باس تارتۋ تۋرالى شەتەلدىك كەلiسiمشارتتارعا قول قويىلدى.
قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى ورال مۇحامەدجانوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن پالاتانىڭ جالپى وتىرىسى بولىپ ءوتتى. دەپۋتات شالاتاي مىرزاحمەتوۆ ۇكىمەت باسشىسى كارىم ماسىموۆكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.
« بۇكىلالەمدى دۇرلىكتىرگەن حيروسيما مەن ناگاساكي وقيعاسىنان كەيىن يادرولىق سوعىس بولعان جاعدايدا - پارمەندى كۇشتى جارىلىستار ويراندارى، رادياتسيانىڭ تارالۋى، بيولوگيالىق زاقىمدانۋلار سالدارىن جان-جاقتى زەرتتەۋ ءورىس الدى. 1949 جىلى 29 تامىزدا كەڭەس كەزەڭىندە تۇڭعىش رەت يادرولىق قارۋ سىناقتان ءوتتى. اتومدىق جوبا بويىنشا پوليگون قۇرۋ ءۇشىن تەك قازاقستاننىڭ جەر بەدەرى جەراستى يادەرلىق جارىلىستاردى كوتەرە الاتىن بولىپ، ەلىمىزدە پوليگون قۇرىلادى. 1949 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن سىنالعان يادەرلىق قارۋلار كۇشى حيروسيماعا تاستالعان بومبادان 2 500 ەسە اسىپ تۇسەدى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن سوۆەت عالىمدارىنىڭ وتكىزگەن سىناقتارىنىڭ ناتيجەسى قۇپيالانعان. ال زاقىمدالعان جەر كولەمى 304 000 كم. كۆ. ەكەنىن ەسكەرسەك، جاۋاپ بەلگىلى ەمەس پە؟
ءيا، ادامزات ومiرiندەگi قولدان جاسالعان سۇمدىقتى توقتاتۋ ءۇشىن اتقارىلعان كوپ جۇمىستاردى اتاپ ءوتۋ كەرەك، ول: سىناق پوليگونىنىڭ جابىلۋى، يادرولىق زاريادتى جويۋ، يادرولىق قارۋلاردى سىناۋعا تىيىم سالۋ جانە ولاردان باس تارتۋ تۋرالى شەتەلدىك كەلiسiمشارتتارعا قول قويىلدى.
وكiنiشكە وراي، شىڭىراۋدان شىققان شىندىق ءجۇزى ەش وزگەرمەيدى: 40 جىلدان بەرى اۋا مەن ادامدار دەنساۋلىعىن قۇرتقان پوليگون اۋماعىندا بۇگىنگە دەيىن راديواكتيۆتi فون ساعاتىنا 10-20 ميلليرەنتگەنگە جەتەدi ەكەن. دەگەنمەن، بۇعان قاراماستان پوليگوندا ادامدار ءومiر ءسۇرىپ جاتىر.
ادامدار، كىناسىز ادامدار، بiراق ولاردىڭ تاعدىر مەن بيلىكتىڭ ادiلەتسiزدiگىنەن ازاپ شەككەندەرى جاسىرىن ەمەس. مىسالى: يادرولىق سىناۋلاردان جابiرلەنگەندەر ساناعى 1 323 000 ادام دەپ بەلگىلەنگەنىمەن، ولاردىڭ قۇقىعىن راستايتىن كۋالiكتەر تەك قانا 1 057 000 بەرىلگەن. ولار بۇعان دا، جان كۇيزەلىسىنە، تراگەديالارعا، جارىمجاندىق داۋاسىز اۋرۋلارعا، مۋتاتسيالارعا كوندى.
ال جەرگiلiكتi مەملەكەتتىك بيلىك تۋا بىتكەن جارىمجاندىقتى يادرولىق سىناۋلار سالدارىنا جاتقىزباي، ورتاشا ايتقاندا ولارعا جاردەماقى رەتىندە 15 000 تەڭگە تولەنسە، 22 000 تەڭگە تانىلعان مۇگەدەكتەرگە بەرىلەدى ەكەن. بۇل قازىرگى قىمباتشىلىق، نارىق زامانىندا قىرىق شوقپىتتىڭ قاي جىرتىعىن جاماۋعا جەتەدى ەكەن:
چەرنوبىلدىك ەلەكتر ستانتسياسىنداعى اپاتتان زارداپ شەككەندەر پوليگونشىلاردان 1-2 مىڭعا ارتىق جاردەماقى الادى. سونداي-اق، ءى-ءشى، ءىى-ءشى توپتاعى مۇگەدەكتەرگە ءتىپتى مەملەكەتتىك ەمحانالاردا ەمدەلۋ تەگىن ەمەس كورىنەدى. ال قاجەتتى مامانداردىڭ جوقتىعىنان ەلىمىزدە ساۋلەلەنۋدەن پايدا بولعان اۋرۋلار ەمدەلمەيدى، شەتەلدەرگە دە كۆوتا قاراستىرىلماعان. رەسەي فەدەراتسياسى مەن ۋكراينا سياقتى كورشi ەلدەردە چەرنوبىل مۇگەدەكتەرى تەگىن ەم قابىلدايدى جانە 400 - 600 ارالىعىنداعى اقش اقشاسىن الادى ەكەن.
بۇكىلالەم بويىنشا تەك قازاقستاندا عانا بۇرىنعى يادرولىق سىناق ايماعىندا ادامدار ءومiر سۇرەدى جانە اتالمىش ايماقتى اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتتارىندا قولدانادى. وسىعان وراي، قۇرمەتتى كارىم قاجىمحانۇلى، سىناق ايماعىندا تۇراتىندارعا ءسال دە بولسا دا ومىرىن جاقسارتۋ ءۇشىن 1992 جىلدىڭ 18 جەلتوقسانىنداعى «سەمەيدەگi يادرولىق سىناقتار پوليگونىندا وتكىزىلگەن يادرولىق سىناۋ سالدارىنان زارداپ شەككەندەردىڭ، ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتiك قورعاۋى» تۋرالى زاڭدى قايتا قاراستىرۋ كەرەك سياقتى.
ال كەزىندە چەرنوبىل اپاتىنىنا قاتىسقان 32 مىڭنان بۇگىندە 7000 جارىمجان قالعانىن ەسكەرە وتىرىپ، ولاردىڭ دا جاعدايىن مۇمكىندىگىنشە وڭايلاتۋدى وتىنەمىن.
جارىمجاندار اكiمشiلiكتەر مەن وزگە دە الەۋمەتتىك قورعاۋعا ارنالعان مەملەكەتتىك مەكەمەلەر تابالدىرىعىن توزدىرىپ، شارشادى. مۇمكىندىكتەرى شەكتەۋلى ازاماتتاردىڭ پىكىرى بويىنشا ولاردىڭ ماسەلەسiنە ەشكىم نە كومەكتەسكiسi, نە بايىبىنا بارعىسى كەلمەيدi.
مەن سىزدەن تۇسiنۋشىلىك پەن مەيىرىمدىلىكتى وتىنەمىن، سەبەبى ءسىزدىڭ قولداۋىڭىز ولاردى قاناتتاندىرىپ، ۇمىتتەندىرەدى. بiزدiڭ كونستيتۋتسيادامىزدا دا جوعارى قۇندىلىق ادام، ونىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعى بولىپ تابىلادى ەمەس پە، سوندىقتان جاۋابىن ماعان جانە ارىزدانۋشىلارعا جىبەرۋىڭىزدى سۇرايمىن.
اقپاراتتى قر پارلامەنتى ءماجىلىسى اپپاراتىنىڭ باسپاسوز قىزمەتى تاراتىپ وتىر.
