الاش ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنىنە قارايلاستىرى وتكىزگەن كونفەرەنتسيامىزدىڭ قوناعى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلى الاش تاريحى جانە الاش مۇراتىنىڭ بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىسى تۋراسىنداعى وقىرمانداردىڭ سانالۋان سۇراقتارىنا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- ديحان اعا، ءبىزدىڭ بيلىك نەگە تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە ادەيى ءمان بەرمەي، پەتر-1-ءدىڭ تۋىلعان كۇنى - حريستيان جاڭا جىلىنا 2 اي بۇرىن دايىندىقتى باستايدى؟ ولاردىڭ وسى قىلىعىنان ولاردىڭ قازاقتىڭ ەمەس ورىستىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلىپ، سول ەلدىڭ عانا سالت-ءداستۇرىن قۇرمەتتەپ، سول جات ەلدىڭ مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتۋىن ءسىز قالاي باعالايسىز؟ ءىنىڭىز وزبەك

- وزبەك، "تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ قادىرىن بىلمەي جۇرگەندەر - ەلدىڭ، ۇلت تاريحىنىڭ قادىرىن بىلمەي جۇرگەندەر" دەۋ اقىلعا سىيىمدى. ءسىز يسا پايعامباردىڭ "تۋعان كۇنىن" جىل باسى دەيتىندەردىڭ الاشاپقىنى تۋرالى ايتىپ وتىرسىز-اۋ دەيمىن. ونى - "بۇگىنگى كۇنتىزبەلىك مەجە" دەپ ۋاقىتىمەن اتاپ جاتسا، قارسىلىعىم جوق. ال، مۇنى تاۋەلسىزدىككە دەيىن "الەم-جالەم" ەتۋ - داستۇرسىزدىك. ەرتە مە، كەش پە بۇل داراقىلىق تۇزەلەدى.

- ديحان اعا! شىنىمەن الاششىل بولساڭىز ايتىڭىزشى, ز.نۇرقادىلوۆتىڭ ءوزىن-ءوزى 3 رەت اتىپ ولگەنىنە، الاشتىڭ التىنبەگىن اتۋعا تاپسىرىس بەرگەن قايداعى ءبىر وتەمباەۆ بولدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟

الاش ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنىنە قارايلاستىرى وتكىزگەن كونفەرەنتسيامىزدىڭ قوناعى الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلى الاش تاريحى جانە الاش مۇراتىنىڭ بۇگىنگى كۇنمەن بايلانىسى تۋراسىنداعى وقىرمانداردىڭ سانالۋان سۇراقتارىنا تولىق جاۋاپ بەرىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- ديحان اعا، ءبىزدىڭ بيلىك نەگە تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە ادەيى ءمان بەرمەي، پەتر-1-ءدىڭ تۋىلعان كۇنى - حريستيان جاڭا جىلىنا 2 اي بۇرىن دايىندىقتى باستايدى؟ ولاردىڭ وسى قىلىعىنان ولاردىڭ قازاقتىڭ ەمەس ورىستىڭ تاريحىن جاقسى ءبىلىپ، سول ەلدىڭ عانا سالت-ءداستۇرىن قۇرمەتتەپ، سول جات ەلدىڭ مۇددەسىنە عانا قىزمەت ەتۋىن ءسىز قالاي باعالايسىز؟ ءىنىڭىز وزبەك

- وزبەك، "تاۋەلسىزدىك كۇنىنىڭ قادىرىن بىلمەي جۇرگەندەر - ەلدىڭ، ۇلت تاريحىنىڭ قادىرىن بىلمەي جۇرگەندەر" دەۋ اقىلعا سىيىمدى. ءسىز يسا پايعامباردىڭ "تۋعان كۇنىن" جىل باسى دەيتىندەردىڭ الاشاپقىنى تۋرالى ايتىپ وتىرسىز-اۋ دەيمىن. ونى - "بۇگىنگى كۇنتىزبەلىك مەجە" دەپ ۋاقىتىمەن اتاپ جاتسا، قارسىلىعىم جوق. ال، مۇنى تاۋەلسىزدىككە دەيىن "الەم-جالەم" ەتۋ - داستۇرسىزدىك. ەرتە مە، كەش پە بۇل داراقىلىق تۇزەلەدى.

- ديحان اعا! شىنىمەن الاششىل بولساڭىز ايتىڭىزشى, ز.نۇرقادىلوۆتىڭ ءوزىن-ءوزى 3 رەت اتىپ ولگەنىنە، الاشتىڭ التىنبەگىن اتۋعا تاپسىرىس بەرگەن قايداعى ءبىر وتەمباەۆ بولدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟

- بىرىنشىدەن، شىندىعىن ءبىر اللا بىلەدى.ونىڭ اقيقاتىن بىرىڭعاي ينتەرنەت كوممەنتتەرىنەن ىزدەۋ اقىلعا سىيىمدى دەپ ويلامايمىن. مەن مارقۇم ز.نۇرقادىلوۆتى تىرشىلىگىندە تانىعان ادام ەمەسپىن. كونفەرەنتسيا الاشقا بايلانىستى بولعان سوڭ، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى مارقۇم ا.سارسەنبايۇلىنىڭ وسى تاقىرىپقا قاتىسىن ايتايىن. ول "وركەن" گازەتىن باسقارىپ تۇرعاندا جانە اقپارات ءمينيسترى كەزىندە عالىمداردان الاش قوزعالىسى مەن تۇلعالارى تۋرالى ماقالا، زەرتتەۋ، ءتۇرلى جاريالانىم دايارلاۋدى سۇراعانىن جاقسى بىلەمىز. ول ۇلت تاريحىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن جانە "اقتاڭداقتاردى" ەلگە جاريا ەتۋگە اسا جاناشىر قايراتكەر بولاتىن.

- ديقا! اسسالاۋماعالەيكۇم! بۇگىنگى الاشتانۋ عىلىمىنىڭ جاعدايى قالاي دەپ سانايسىز؟ ونىڭ دامۋىنا، وركەندەۋىنە نە كەدەرگى دەپ ويلايسىز؟ الاش تاقىرىبى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان قاجەتتى دەڭگەيدە ورىن تابا الماي وتىر. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟ مەكتەپتەردە ارنايى الاشتانۋ ءپانىن اشۋ كەرەك دەگەنگە قالاي قارايسىز؟

- الاشتانۋدىڭ بۇگىنگى جاعدايى جاقسارۋدى، ورىستەۋدى تىلەيدى. مۇراتانۋدا بىرنەشە كەزەڭ بار: ىزدەۋ، سۇرىپتاۋ، جاريالاۋ، تالداۋ ت.ب. وسىلاردى ۇزدىكسىز جۇرگىزەمىز دەسەك، الاشتانۋ مەملەكەتتىك باعدارلاما، عىلىمنىڭ باسىم باعىتى رەتىندە بەلگىلەنۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، جاعداي بۇلاي بولماي تۇر. كەدەرگى - ءسىز بەن ءبىزدىڭ تالعام-تانىمىمىز، سودان تۋىندايتىن جاۋاپتى ورىنداردىڭ نەمقۇرايلىلىعى.

مەكتەپ وقۋلىقتارىندا ورىن تاپپاۋ سەبەبى - سول وقۋلىقتى جازاتىندار جوو بىتىرگەن، وڭدى-سولىن بىلەتىن ادامدار. بىراق ۇلت تاريحىنىڭ ساپالى كەزەڭىن (الاش كەزەڭىن) بىلۋگە، بىلدىرتۋگە قۇلىقسىز. بىراق بۇل پسيحولوگيا دا بىرتە-بىرتە جىلىستاپ كەتۋى ءتيىس. الاشتانۋ ءبىلىم جۇيەسىندەگى پايداسىز تالاي كۋرستاردىڭ پايداسىزدىعىن كورسەتەتىن ءپان بولار ەدى. ونىڭ بولۋىن قولدايمىن!

- ديحان اعا, امانسىز با? الاشتىڭ باستى ساباعى قانداي دەپ ەسەپتەيسىز؟ ونى ءبىلۋدىڭ، وقۋدىڭ قاجەتى نەدە؟ ءبىزدىڭ قوعام، بيلىك الاش يدەياسىنا ادال ما؟ سونى قانشالىقتى دەڭگەيدە ۇعىنىپ ءجۇر؟

- شۇكىر! الاشتىڭ باستى ساباعى - بىلىممەن ەلگە قىزمەت ەتۋ، ۇلت پايداسىنا جاراۋ. قازىر بىزدە بىردە-ءبىر مامانى، بىردە-ءبىر وقۋلىعى جوق سالالار بار. الاش جولىمەن ءجۇرىپ وتىرساق، بۇلاي بولماس ەدى. نەمەسە ونى شەشۋدىڭ تەتىگى ويلاستىرار ەدى. ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ءبىر بولىگى الاش يدەياسىنا ادال، ءبىر بولىگى "اۋروپانى كەزگەن" باسقا يدەيالاردىڭ جەتەگىندە ءجۇر. الەۋمەتتانۋشى بولماعاندىقتان ءدال پايىزىن ايتا المايمىن.

- ديحان امانسىڭ با؟ سەنىڭ بارلىق جازعان-سىزعاندارىڭدى ۇزبەي وقىپ جۇرەمىن. قازاق عالىمدارىنىڭ ىشىندە كاسىبىنە، تاڭداعان تاقىرىبىنا ادال جانداردىڭ ءبىرىسىڭ. حالىققا جاساپ جاتقان قىزمەتىڭە ريزامىن. وسى رايىڭنان قايتپا.

سۇراعىم بىرەۋ: سەن ۇستازسىڭ. ۇستاز بولعاندىقتان شاكىرت تاربيەلەۋ مىندەتىڭ. ءوزىڭنىڭ شاكىرتتەرىڭ رەتىندە كىمدەردى ايتا الاسىڭ؟ توپ جاراتىندارى بار ما؟

- امانشىلىق، اعا! بۇيىرعان كاسىبىمىزدى اتقارىپ ءجۇرمىز. عىلىمي باعىتتا ىزدەنۋشى-شاكىرتتەرىم الاش تاقىرىبىن قاۋزاپ جۇرگەن جايى بار. مىسالى، قايىربەك كەمەڭگەر 30-جىلدارى قاتتى قۋعىنعا ءتۇسىرىپ اتىلعان ولجاباي نۇرالىۇلىنىڭ مۇراسىنان، ايدىن جالمىرزا وتارشىلدىققا قارسى تۇركىستان ادەبيەتىنەن، ومار تەمىربەك اباي،ءماشھۇر ءجۇسىپ، شاكارىم مۇراسىنداعى ەڭبەك پەن عىلىم قۇندىلىعىنان ءساتتى عىلىمي جۇمىستار جازدى. قازاقتىڭ "بىرلىك تۋى", "جاس ازامات" ت.ب. گازەتتەرى مەن "القا" ادەبي ۇيىمى تۋرالى تىڭ زەرتتەۋ جاساپ جاتقان وقۋشىلارىم بار.

- اسسالاۋماعالەيكۋم، ديحان اعا! قازاقستان عىلىمى جالعان عىلىمعا، جالعان پافوسقا اينالىپ كەلەدى. بۇدان ارىلۋ ءۇشىن قانداي ۇسىنىستار، شەشۋ جولدارىن ايتار ەدىڭىز؟ زاڭعار كارىمحان.

- ۋاعالەيكۋماسسالام، زاڭعار! "اكادەميانى قۇرتقان - اكادەميكتەر" دەگەن كەيىنگى حالىق ناقىلى بەكەر ايتىلماعان. بۇگىندە قازاقستان عىلىمىنا تۇماۋ ءتيىپ تۇر... "عىلىم تۋرالى" جاڭا زاڭ قابىلدانعان جوق. بىراق تاياۋدا قابىلدانادى.ەندى ءبىزدىڭ باكالاۆر-ماگيستر-رھد باعىتىندا كەتكەنىمىز - كەتكەن. بىراق ونى دا دۇرىس جۇرگىزۋ كەرەك قوي. مىسالى، وسى كۇنگە دەيىن ديسسەرتاتسيانى ساراپتاۋدا جۇمىستىڭ ساپاسى ەمەس، فورمالدىق سيپاتتارى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلدى. ايتالىق، بىرەۋ عىلىمنان كەرەمەت جاڭالىق اشتى دەلىك، بىراق وپپونەنتىنىڭ نەمەسە ساراپشىسىنىڭ ماماندىق ءشيفرى سايكەس كەلمەي قالسا،ونداي جۇمىس بەكىتىلمەيتىن. بۇل - ءفورماليزمنىڭ كوكەسى. ۇسىنىسىم: قازاقستاندا ەندى عىلىمدى وتە بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەردە دامىتۋدىڭ كەزەڭى كەلدى. عىلىمنىڭ ساپاسىن مينيسترلىكتەگى شەنەۋنىك ەمەس، عىلىمي ورتالىقتار مەن كافەدرالارداعى بىلىكتى ماماندار انىقتاۋ كەرەك تە، نە "عالىم", نە "عالىم ەمەس" دەگەن باعا بەرۋى قاجەت. سونىمەن، فورماليزمگە نۇكتە قويۋىمىز كەرەك. عالىمدار ءبىر-بىرىنە سەنەتىن ۋاقىت جەتتى. الەم تاجىريبەسى وسىنداي.

- 2005-2006 - ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ۇلتتىق ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىس جونىندەگى پرورەكتورى (استانا) دەپ تۇر. قازىر دە پرورەكتورسىز عوي. نەگە ولاي جازىلعان؟

- اباي كز. ءسال ەرتەرەك جازىلعان ءومىربايانىمدى العان ەكەن. مەن 2008 جىلدان قايتا پرورەكتورمىن. "الاش" ينستيتۋتىن قوسا باسقارامىن.

- ديحان اعا! سالەمەتسىز بە? بۇگىنگى ستۋدەنت جاستارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ءوزىڭىز وقىعان كەزدەگى ستۋدەنتتەرمەن سالىستىرۋعا كەلە مە؟ قاي جاعىنان بولسا دا: كءىتاپ وقۋ، زەرەكتىلىك، بەلسەندىلىك.

قازىر كەز-كەلگەن وقۋ ورنىندا اسىرە دىنشىلدەر قاپتاپ كەتتى. ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتى قالاي سول جاعىنان؟ حيدجاب اڭگىمەسى قاپتاپ وتىر. وسىعان كوزقاراسىڭىز قالاي؟

ءدىندارلار ەلدەگى، مەكتەپتەگى زاڭداردى، تارتىپتەردى ساقتاۋى ءتيىس پە؟ بۇگىنگى جاستار بارعان سايىن راديكالدانىپ بارادى دەگەن سوزدەر بار. شىدامسىزداۋ، دورەكىلەۋ، ادەپسىزدەۋ دەگەن دە سوزدەردى ەستىپ جاتامىز. وسىنداي اڭگىمەلەر شىندىققا جاناسا ما؟

جاستاردىڭ اراسىندا رۋشىلدىق، جەرشىلدىك دەگەن دەرتتەر اسقىنىپ بارادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ ونداي اۋرۋلارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت دەپ سانايسىز؟

- سالامات بول، ومارحان! بۇگىنگى ستۋدەنتتەرگە كوڭىلىم تولادى. ارينە، بارىنە بىردەي ەمەس. ءارى ويلاپ-بەرى ويلاپ، مەنىڭ كەزىمدە دە بۇگىنگىدەي ءار ءتۇرلى (اقىلدى، ادال، زەرەك، كوشىرىمپاز، پىسىقاي-پارتياشىل، وزبىر، قۋ، وتىرىكشى ت.ب.) ستۋدەنتتەر بولاتىنىنا كوزىم جەتتى. بىراق جاس ازاماتتىڭ تۇزەلەتىنىن دە، بۇزىلاتىنىن دا كوردىك.

راس، ءدىندى اسىرە ۇستانىپ جۇرگەندەر بار. مۇندايلار ءبىزدىڭ كەزىمىزدە دە بولدى. ەۇۋ-دا ءدىندار بالالار جوق ەمەس. حيدجاپ تۋرالى ەشتەڭە دەي المايمىن. ويتكەنى، ول مۇسىلمان ايەلىنىڭ اتريبۋتى. مەنىڭ بىلەتىنىم، قازاق ديزاينەرلەرى يماندى قىز بالالارىنىڭ كوستيۋمىن ويلاپ تابۋ كەرەك. مىسالى، ول تاتارلاردا بار. جالپى تىم اسىرەلەنبەۋ جانە بولەكتەنبەۋ كەرەك. ءبىلىم جۇيەسىنىڭ تارتىبىندە جارتىلاي جالاڭاش ءجۇر دەمەيدى...

قوعامداعى سترەسس بالالارعا دەيىن بەرىلەدى. ءبىلىم جۇيەسىنە وتە بىلىكتى پسيحولوگتار كەرەك.

قازاقتا رۋشىلدىق بولعان ەمەس جانە بولمايدى دا. ونى ايتىپ جۇرگەندەردىكى - بوس ءسوز. ءسىز ۇلكەن ومىرگە ارالاسقاندا بايقايسىز: كوپ جاعدايدا اۋىلداسىڭىزدان گورى قيىرداعى قانداسىڭىزدىڭ جاقسىلىعىن مولىنان كورەسىز.

- دىحا، "ەلۋ جىلدا ەل جاڭاعا" سىلتەگەنىڭىز جارامادى جانە جەلتوقسان ماسەلەسىن ەڭ الدىمەن عالىمدار ەمەس، زاڭ ورىندارى تەكسەرىپ، انىق باعاسىن بەرۋگە ءتيىس ەدى، ويتۋگە "باس جەلتوقسانشى" كەلىسپەدى دە، قۇرىلعان كوميسسيا (م.شاحانوۆ) اۋزىن جاپتى. جەلتوقساندىقتار ون شاقتى قوزعالىس، ۇيىمعا ءبولىنىپ، بەرەكەسىز بولىپ كەتتى. قاندى وقيعانىڭ سەبەبى "كەرى تاريح" بولىپ جاتىر.سول كۇندەر تۋرالى ماقالا، كىتاپ جازۋشىلار اقيقاتتى اياقاستى ەتىپ ءجۇر.

- ارينە، 50 جىل - شارتتى مەجە. بىراق "وقيعادان سوڭ ءبىراز ۋاقىت ءوتۋ كەرەك" دەگەن - بايىپتىلىق ءۇشىن قاجەت نارسە. ماسەلەن، ءبارىمىز قاھارمان قايرات ىرىسقۇلبەك رۋحىنىڭ الدىندا باس يەمىز. يدەاليزاتسيانىڭ دا ءوز ءجونى بار. ايتالىق، سول 80-جىلداردىڭ اياعىندا قايرات اتىنان شىعارىلعان قازاق اقىندارى ولەڭدەرىنىڭ كوبى بۇگىندە "ق.رىسقۇلبەكوۆتىڭ ولەڭدەرى" بولىپ ءجۇر عوي. بۇعان نە دەيمىز؟ اقيقاتىن ايتۋ كەرەك ەمەس پە؟ اقىن قادىر ءمىرزاليدى دە، قايراتكەر مۇحتار شاحاندى دا جەلتوقسانعا بايلانىستى ورىنسىز كىنالاۋ بايىپتىلىققا جاتپايدى. قازىر باق-تا جۇرگەن قىزبا پىكىرلەرگە ورىندى باعا بەرەتىن كەز كەلەدى. مىسالى، مەن عالىم رەتىندە ايتار ەدىم: سول كوتەرىلىستى باستان كەشكەندەر، ازابىن تارتقاندار بۇگىن ەرىنبەي كۇندەلىك، ەستەلىك جازسا، كەيىنگى عىلىمي بايىپتاۋلارعا ۇلكەن ولجا سالار ەدى. قازىر ءبىز كەڭەستىك قيىن جىلداردىڭ ءبىر بەت ەستەلىگىن وقۋعا ءزارۋمىز عوي...

- الاش ارىستارىنىڭ ۇلتقا دەگەن ادالدىعىن كورىپ تاڭ قالاسىڭ.  ال، بۇگىنگى بيلىك باسىنداعىلاردىڭ تۇگەلگە جۋىعىندا ونداي قاسيەتتىڭ جۇرناعى دا جوق. بۇل نە سوندا، بيلىكتىڭ رۋحاني ازعىندانۋى ما؟

قازاق مۇددەسىنىڭ قورعالۋى ءۇشىن حالىق نە ىستەۋ كەرەك، اتقامىنەرلەر نە ىستەۋى كەرەك؟

- سابىرباي مىرزا! ءبىز بۇگىنگى قازاقستان بيلىگىن ءبىر بەينەدە، ءبىر سيپاتتا كورسەتۋگە قارسىمىز. سەبەبى، بيلىك تە حالىق سەكىلدى بىركەلكى ەمەس. بيلىك باسىندا ءتۇرلى ادامدار بار. راس، بويىندا الاشتىڭ جۇرناعى دا جوقتار شاشەتەكتەن. سونىمەن بىرگە ەلشىل ازاماتتار دا از ەمەس. سوندىقتان تاۋەلسىز مەملەكەت بيلىگىندە 19 جىلدىڭ ارى-بەرىسىندە قىزمەت ىستەپ جاتقان اتقامىنەرلەر حالىق الدىنداعى بەدەلى ەلشىلدىگىمەن ولشەنەتىنىن تۇسىنەتىن ۋاقىت جەتتى. توعىشارلار، جەمقورلار، بىلىكسىزدەر ادامزاتتىڭ دامۋ زاڭىنا قايشى "ەلەمەنت" رەتىندە ءوز باعاسىن ەكى دۇنيەدە الاتىنىن سەزىنەتىن دە مەزگىل كەلدى.

قازاق مۇددەسىنىڭ قورعالۋى ءۇشىن حالىقتىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگى مىقتى بولۋى كەرەك. بىراق مەن بۇل بەلسەندىلىكتىڭ قۇر داۋرىقپادان گورى ساۋاتتى، بولاشاققا ارناپ قۇرىلعانداي قالىپتاسقانى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. كەڭەس تۇسىندا ۋلاتپاي-شۋلاتپاي-اق ۇلتقا قاتىستى ءبىرسىپىرا ىستەر اتقارىلدى. ءبىز سونى ەسكەرۋىمىز كەرەك. اتقامىنەرلەر ادامدىق ابىرويىن ويلاسا، تاريحتىڭ ايناسىنا قاراپ وتىرۋى ءتيىس.

- جاقىندا ءبىر ارىپتەسىم ءسىزدىڭ ەركىڭىزگە سالسا، كۇنتىزبەگە قانداي مەرەكەنى ەنگىزەر ەدىڭىز دەپ سۇراپ ەدى. ويلانىپ قالدىم. كوكەيىمدە الاشتىڭ تۋعان كۇنى دەگەن سوزدەر تۇردى. ءسىز قالاي ويلايسىز، وسىنداي مەرەكە بىزگە كەرەك پە؟ قىزىلجاردىڭ قازاعى.

- يدەياڭىز وتە دۇرىس. جالپى 13-16 جەلتوقسان اراسىن "الاش كۇندەرى" رەتىندە اتاپ ءوتۋدىڭ ءجونى بار. سەبىبى، 1991 جىلى جاريالانعان تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەۋلى ءبىر نەگىزى - 1917 جىلى جاريالانعان ۇلت كەڭەسى - الاش وردا.

- ديحان قامزابەكوۆيچ! الاش كوسەمدەرى تۋرالى جاقسى ايتاسىز، رازىمىز. بىراق، ءىسىڭىز سوزىڭىزدەي بولا الا ما؟ ءسىزدىڭ كەيبىر ءىسىڭىزدىڭ الاش يدەياسىنا وتە قايشى كەلەتىنىن ستۋدەنت كەزىمدە بايقاعان ەدىم. جەرشىلسىز، رۋشىلدىعىڭىز بار. اعاڭىز دارحان مىڭبايعا ارقا سۇيەپ تىم اسىپ كەتكەن كەزدەرىڭىز دە بولدى، ونى وزىڭىزگە ەسكەرتكەنمىن. الاشتان ءوز باسىڭىز نەگە ۇلگى المادىڭىز؟ شەرنياز نايمانباەۆ

- اكەمنىڭ اتىن وسى ۋاقىتقا دەيىن ەش قازاق "وۆيچ" دەمەپ ەدى... بىزدە ۇجىمعا سىيماعان ءبىر جىگىت بولدى. ءوزى ورىسشا ء"الىپتى تاياق دەپ بىلمەيدى". سول ءىزىن جاسىرۋ ءۇشىن وڭدى-سولدى لاقاپ اتپەن جازاتىن دومالاق ارىزدارىنا ءبىر-ەكى ورىس ءسوزىن قوسىپ قوياتىن. سونداي پىسىقايلارعا ايتاتىنىم:"شەرنياز نايمانباەۆ" دەگەن ادام ماعان ەشقانداي ەسكەرتۋ جاساعان ەمەس. اعام دارحان مىڭبايدىڭ ءوز جولى، مەنىڭ ءوز جولىم بار. الاشتىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ەكەۋمىزدىڭ اعايىندىعىمىزدان نەمەسە ەكى ءتۇرلى كاسىبىمىزدەن جامانشىلىق كورمەيتىنىنە يمانىم كامىل.

- ديحان! الاش كوسەمدەرى سىنشىل بولۋدى بىزگە ۇلاعات ەتتى، وزدەرى دە سىنشىلدىعىمەن حالىققا جاقتى. ال، سەن ءوز باسىڭ قانشالىقتى سىنشىلسىڭ؟ الاشتان جەكە باسىڭا قانداي قاسيەتتەرىن دارىتتىڭ؟ التايشى

- الاش كوسەمدەرى سىنشىلدىعىمەن ەمەس، پاراساتىمەن، ەلشىلدىگىمەن حالىققا جاقتى. مەن سىنشىل ەمەسپىن. مەنىڭ ۇلكەن پارىزىم - ءوزىم قولجازبالارىنان، ارحيۆ ماتەريالدارىنان تانىعان الاش پاراساتىن، رۋحىن شاكىرتتەرىمە، وقىرمانعا جەتكىزۋ. مىنا زاماندا مۇنىڭ ءوزى ءبىر قادام العا جىلجۋ بولىپ تۇر عوي.

- قازاق قۇلدىق سانادان شىعۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟ جۇرگەن ورتاما قاراپ قارنىم اشادى. تەك دۇنيە قۋ، اقشا جاساۋ، كرەديتكە دۇنيە الىپ، قازاعىم سوعان ءماز. دۇنيەدە كەرەك قوي، بىراق اران اشىلىپ كەتكەن. قالاي ادامداردى عىلىم، ءبىلىم كەرەك ەكەنىن ۇيرەتۋگە بولادى. مەن كەلە جاتقان ۇرپاقتان قورقامىن. از جاقسىلارى بار، كوبى قاتىگەز، ءبىلىمسىز، ءازىر تۇزەلەر ەمەس. ءبىر نارسە ىستەۋ كەرەك قوي. بيلىك بۇل تۋرالى ويلاي المايدى، سەبەبى كۇندەلىكتى كۇيبىڭ تىرلىكپەن ءجۇر. نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- ءسىز تۇڭىلمەڭىز. "سوم تەمىرگە بالعا بار، سۇمسىنعانعا اللا بار" دەگەن قازاق اتاڭىز. جاقسىلىقتى، بىلىكتى ىستەردى ءوز وتباسىڭىزدان، سەنىمدى ورتاڭىزدان باستاساڭىز - ۇلكەن جەڭىس. ءسىز ايتقان جاماندىقتار الاش تۇسىندا دا بولعان. بىراق زيالىلار ۇلتتىڭ جاقسارۋىنان ءۇمىتتى ەدى عوي. راس، وسى جولدا بىرەۋ جازىقسىز كۇيەر، ارمانىنا جەتە الماس، الايدا ولاردىڭ نيەتى، ورنىقتى ءىس-ارەكەتى جاراتقاننىڭ امال داپتەرىنە جازىلىپ، ۇرپاعىنىڭ الدىنان شىعار...

- اسسالاۋماعالەيكۇم ديحان مىرزا ءسىز شىنىمەندە الاش تۇلعالارى تۋرالى كوپ بىلەدى دەپ سەنەمىن، جوعارىدا ءبىر مىرزا ايتقانداي سولاردان نەگە ءوز باسىڭىز ۇلگى الىپ باسقالارعا ۇلگى كورسەتپەيسىز، مىسالى، اتى-ءجونىڭىزدى اۋىستىرۋدان باستاساڭىز...

- امالسىز كەڭەس جاعىنا شىققان الاش زيالىلارى 1924 جىلى ورىنبوردا ءبىلىمپازدار سەزىن وتكىزگەن. سوندا ۇلتتىق فاميلياعا بايلانىستى دا قاۋلى قابىلدانعان. ول بويىنشا ەرلەر "ۇلى", ايەل بالالار "قىزى" قوسىمشاسىن الاتىن بولىپ شەشىلگەن. مەنىڭ فاميليام 1995 جىلعا دەيىن - مىڭباەۆ، 1995 جىلدان كەيىن - قامزابەكۇلى. رەسمي تۇردە! مۇنى الاش جولىن ۇعىنۋداعى پارىزىم دەپ ءبىلدىم.

- ديحا، ءاليحان بوكەيحاننىڭ ماسوندارمەن بولعان بايلانىسىن تاراتىپ بەرسەڭىز. تريۋمۆيراتتى قۇراعان ءۇش تۇلعانىڭ ارقايسىسىنىڭ جەكە جەكە دىنگە تەگەن كوزقاراسىن تالداپ بەرسەڭىز. راحمەت، ءالىم.

-  الىم، ءا.بوكەيحاننىڭ ماسونعا قاتىسى تۋرالى عالىم سۇلتانحان اققۇلىۇلىنىڭ / ءجۇسىپ/ ماقالالارىن وقۋعا كەڭەس بەرەمىن. ارينە، قىم-قۋىت كەزەڭدە ول قازاقتىڭ ساياسي تاعدىرى ءۇشىن الگى ۇيىمعا كىردى. 2. بۇل قاي "تريۋمۆيرات"? ەگەر ءسىز ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ بىرلىگىن ايتساڭىز، مەن الاشتىڭ پىكىرلەستەر توبىن 3-كە اپارىپ تىرەمەي، 300-گە جەتكىزەر ەدىم. ولار ءدىننىڭ اعارتۋشىلىق باعىتىن، ناقتى ايتساق جاديتشىلدىكتى قولدادى. ءا.بوكەيحان ل.تولستوي فرانىستان اۋدارعان ء"دىن تالاسىن" قازاقشاعا تارجىمەلەدى. ونداعى "جاراتقاندى بولە-جارماي بار كۇيىندە قابىلداۋ كەرەك" دەگەن گۋمانيزم - الاشتىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ نەگىزى.

- كەيىنگى كەزدە دەندەپ ەنگەن ۋاحابيتتەر وي-جوسپارلارىن اشىق ايتا باستادى. حالىقتىڭ سان عاسىرلىق سالت-داستۇرىنە، مۇرالارىنا قول سۇعا باستاعانى بەلگىلى. ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى ءتيىمدى كۇرەستى قالاي جۇرگىزگەن دۇرىس دەپ سانايسىز. راحماتۇللا

- راحمەتۇللا! ءبىز - "مۇسىلمان", "سۋنيت", "يمام اعزام" دەگەن ۇعىمداردى جۇرەككە جاقىن ۇستايتىن ۇلت وكىلىمىز. قازاق ۇستانعان يسلام - اباي مەن شاكارىم، الاش زيالىلارى، س.عىلماني مەن ا.ماشاني اقىل-پاراساتى كورىگىنەن وتكەن يسلام بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. قازاق - اراب ەمەس، اراب - قازاق ەمەس. بىراق ەكەۋى دە - اللاعا قاراعان ۇلت. ال، ەكسترەميزم ت.ب. "يزم" - بەيبىتشىلىك، ۇيلەسىم دەگەن ماعىنا بەرەتىن يسلام قۇندىلىعىنا مۇلدە جات نارسە.

- اسسالاماعالەيكءۇم، ديحان باۋىرىم! ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى جوعارى ازامات جانە عالىم رەتىندە 2 سۇراققا جاۋاپ بەرسەڭىز: ادامنىڭ باقىتتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن قازاق تىلىندە ۇيرەنۋگە جانە ۇيرەتۋگە بولا ما، جانە ول ءۇشىن قازاق ەلى (وكىمەتى، ۇكىمەتى، ازاماتتىق قوعامى)مەملەكەتىندە 19 جىلدا نە ىستەلىندى؟ ەگەر ""ۋنيۆەرسيتەتى ءوز جۇمىسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزسە، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسى اسقاقتار ما ەدى، الدە تومەندەر مە ەدى؟ جانە نەگە؟ ىزگى نيەتپەن، بولات ناۋكەنۇلى بوتەەۆ.

- ۋاعالەيكۋماسسالام، بولات مىرزا! الەمدە 14 ميلليونعا جەتكەن قازاق اتتى ۇلت ءوز تىلىندە ىڭگالاي الاتىن بولعاندىقتان دا، وڭ مەن سولىن تانىعاندىقتان دا، ونەرىن ءھام اقىل-پاراساتىن جەتكىزە العاندىقتان دا ەل رەتىندە، ۇلت رەتىندە 21 عاسىرعا اياق باسىپ وتىر. قازاقستان ۇكىمەتى وسىنى بىلمەيدى دەپ ايتا المايمىن. بىراق دامىتۋعا كەلگەندە ءتيىمدى تەتىگىن ءالى تابا الماي كەلەدى. وسى جولدا قاي ۇكىمەت شەشىمدى، وڭتايلى جول تابادى - سول ۇكىمەت ۇلت تاريحىندا قالادى.

مىسالى، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە عىلىمي كەڭەستەر، جيىندار مەملەكەتتىك تىلدە جۇرەدى. ازىرشە مۇنداي باستامالار رەكتورلاردىڭ پاراساتىنا بايلانىستى بولىپ تۇر. رەكتورىمىز ب.ج.ءابدىرايىمنىڭ پاراساتى ەل ءتىلىن قولداۋ باعىتىندا. ال، ءا دەگەننەن شۇلدىرلەيتىن باسقا رەكتورلاردى نەمەسە مەكەمە باسشىلارىنا "قوي" دەيتىن بىزدە زاڭدىق تالاپ جوق.

- ديحان اعا تۇرسىن جۇرتباي اعامىزدىڭ مىنا سوزدەرىنە قانداي باعا بەرەسىز؟ ت.ج.: "ەڭ كوپ سۇراق-جاۋاپقا الىنعاندار م.تىنىشباەۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە ءا.ەرمەكوۆ. ولاردىڭ بۇل جاۋاپتارى كەيىن ايىپتاۋ ۇكىمىندە ءۇزىندى-ءۇزىندى رەتىندە پايدالانىلعان". وسى ايتىلعان سوزدەردەن كەيىن ەكىۇداي ويدا ءجۇرمىن. ايتىلعان تۇلعالار ساتقىن با؟ تەرگەۋشىلەرگە نە دەگەن؟

- نۇربەك! سەن ايتىپ وتىرعان تۇرسىن جۇرتباي - وتە تالانتتى، باتىل ازامات. جازۋشىلىعى دا ايرىقشا. بىراق مەن ول كىسىنىڭ بار ويىمەن كەلىسە بەرمەيمىن. جالپى 30-جىلدارداعى رەپەسسيا اپپاراتىنىڭ سۇراق-جاۋابىنا تولىق سەنە بەرۋگە بولمايدى. ويتكەنى، ونىڭ كوبى ويدان شىعارىلعان... سوققى مەن زورلاۋدىڭ "ناتيجەسى" ايقىن كورىنىپ تۇرادى.

- "رەكتورىمىز ب.ج.ءابدىرايىمنىڭ پاراساتى ەل ءتىلىن قولداۋ باعىتىندا. ال، ءا دەگەننەن شۇلدىرلەيتىن باسقا رەكتورلاردى نەمەسە مەكەمە باسشىلارىنا "قوي" دەيتىن بىزدە زاڭدىق تالاپ جوق". شىركىن، نەتكەن جاعىمپازدىق! الاشتان العان ءتالىمىنىڭ ءتۇرى وسى بولسا...

-باردى "بار" دەپ ايتسام، ونىڭ نەسى جاعىمپازدىق؟ باقىتجان ءابدىرايىم - 1986 جىلى جەلتوقساندا زاڭگەر-ستۋدەنت رەتىندە پىكىرلەستەرىنىڭ حاتىن ورىسشا جۇيەلەپ، ماسكەۋگە ءوز قولىمەن اپارعان ازامات. وسىنىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى اڭعارتسا كەرەك. "جاعىمپازدىق" دەپ جازىپ وتىرعان قۋ، سەن سول كەزدە قايدا ءجۇر ەدىڭ؟..

- ديحان ءىنىم! بىزدە قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلايتىن قازاق قاندى بيلىك قاشان بولادى دەپ ويلايسىز؟ قازىرگى بيلىك تۋرالى ەش نارسە ايتپاي-اق قويساڭىز دا بولادى.

- «قاندى»  ەمەس، "قانى بار بيلىك" شىعار؟ سانىمىز 63 پايىزدان 73 پايىزعا جەتىپ، سان ساپاعا اينالعاندا بولادى. قازاق تىلىندە بىردە-ءبىر ءان-كۇي تىڭداماعان، بىردە-ءبىر كىتاپ وقىماعان بيلىكتىڭ جاس "پەرىلەرىندە" قان قايدان بولسىن؟..

- ديحان ءىنىم! ورالدا بولماقشى بولىپ جاتقان "باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى" (ورال، اتىراۋ، اقتاۋ، قىزىلوردا، اقتوبە) تۋرالى نە ايتاسىز؟ ۇيىمداستىرۋشىلاردى قولدايسىڭ با، الدە قورلايسىڭ با؟

- ونداي قۇرىلتاي تۋرالى ەستىمەپپىن. ەگەر ول قازاقتىڭ تۇتاستىعى مەن ەلشىلدىگىنە قىزمەت ىستەپ جاتسا قولدايمىن. ال، شەكتەۋشىلىككە بارسا، وزىمەن كەتسىن. بىراق مىنا زاماندا كەرى كەتۋگە ەشقانداي جول جوق دەپ ويلايمىن. الگى 5 وبلىستاعى مىقتى ازاماتتار جاماندىققا جول بەرمەس.

- ديحان، باۋىرىم!

سوزدەرى ءۇشىن بىرەۋلەردىڭ بەلگىسىز،

مەنى مەڭزەپ كىنالاپسىڭ نەگىزسىز.

باياعىدا جازىپ ەم عوي، بۇكپەسىز،

جۇرەيىكشى، كۇدىك پەنەن كۇمانسىز!

جەمىستى بولسىن، زەرتتەۋىڭ،

الاشتى تانۋ ەڭبەگىڭ!

"قايىرلى بولسىن، سەندەرگە،

بىزدەن قالعان" ەۋرازيا!

سالەممەن،

قازاقستاندا تۋماعان،

قۇلدىقپەن ۋلانباعان جان.

-  كوممەنتتى قۇراۋ بولدى ما بۇراۋ بىرەۋگە؟

"بەلگىسىز" اۆتور ۇستىنعا كەلمەس تىرەۋگە.

ەۋرازيادا وتكەن "ايبىندى" كۇنىڭ ەستە بوپ،

كيە بەر توندى وقالى، بالكي كىرەۋكە.