قر دەنساۋلىق ساقتاۋ ۆيتسە-ءمينيسترى ءلاززات اقتاەۆانىڭ دەرەگىنشە، قازاقستاندا 14 مىڭنان استام ايەل مەن 1 مىڭنان ەستام ەركەك بەدەۋلىگىنە بايلانىستى ديسپانسەرلىك ەسەپكە الىنعان ەكەن. جالپى ەلىمىزدە وتباسىلاردىڭ 15 پايىزى بەدەۋلىككە ۇشىراعانىن دا لاۋازىمدى حانىم ءمالىم ەتتى. ال دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا نەكەدەگى مۇنداي بەدەۋلىك كورسەتكىشى كوڭىل بولۋگە تۇرارلىق پروبلەما بولىپ سانالاتىن كورىنەدى. ويتكەنى، بۇل دەڭگەي دەموگرافيالىق كورسەتكىشكە كەرى اسەرىن تيگىزەرى بەسەنەدەن بەلگىلى جاعداي. اتالمىش وتباسىلاردىڭ 15 پايىزى دەپ وتىرعانىمىز – دەموگرافيالىق وسىمگە ۇلەس قوسۋعا مۇمكىندىگى بار جاستاعىلار. وكىنىشتىسى – ۇرپاق وربىتۋگە قابىلەتتەرى جوق. نەلىكتەن؟

ەلىمىزدىڭ اتا زاڭى: «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق، زايىرلى، قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى، ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى، قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ اشىلادى. كەرەمەت! ءوزىڭنىڭ ادام بولىپ جاراتىلعانىڭدى، وسىنداي اتا زاڭىڭنىڭ بارىن ءبىلىپ كوڭىلىڭ بوسايدى. بۇل – زاڭىمىزدا عانا. شىنايى تىرشىلىككە نازارىڭ تۇسسە، ءبارى دە مۇلدە بولەك سەكىلدى. ەلىمىزدەگى اۋدان، وبلىس ورتالىقتارى، ءىرىلى-ۇساقتى قالالار تۇگەلدەي بازارلارعا اينالدىرىلعان. بەرىسى قىرعىز، وزبەك اعايىنداردان باستاپ، ارىسى قىتاي، تۇرىك، وزگە دە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاۋارلارىنا لىق تولى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى شيرەك عاسىردان استام ۋاقىتتا ءبىز سولاردىڭ ساتۋشىسىنا اينالىپ كەتكەندەيمىز. ساۋدا جاساپ، ناپاقا تاپقاندا تۇرعان نە بار دەرىڭىزدى بىلەمىن. ماسەلە ساۋدادا ەمەس، سول ساۋدالاردىڭ قانداي ورىنداردا بولىپ جاتقاندىعىندا. جارايدى، ەشتەڭە دە وندىرمەي-اق قويايىق. شيرەك عاسىر بويى ساۋدامەن دە كۇن كورىپ كەلدىك قوي، ولە قويماسپىز. ايتسە دە سول ساۋدا جاساپ جۇرگەن بازارلارىمىزدى وركەنيەتتىلەۋ ەتۋگە كىم كەدەرگى جاساپ جاتىر؟ شىلدەنىڭ ىستىعىندا شىجعىرىلىپ، قىستىڭ ايازىندا بۇرسەڭ قاققان ساۋداگەرلەردىڭ جايىن ويلاۋعا نەلىكتەن موينىمىز جار بەرمەي كەلەدى؟ قازىردە بازاردا تۇرىپ تاۋار ساتاتىنداردىڭ بارلىعىنا دا مىندەتتەپ، «يپ» اشتىرتىپ قويعان ۇكىمەتىمىز. وسى «يپ-لارىنىڭ» ەسەبىنەن مەملەكەتكە سالىق تولەيدى، ياعني كىرىس كىرگىزىپ وتىر. ودان دا بولەك بازار قوجايىندارىنا تۇرعان ورنى ءۇشىن تولەيتىن جالاقىسىن، كۇزەتشىگە، اۋلا سىپىرۋشىسىنا تولەيتىندەرىن قوسساڭ ءوزى قوماقتى سوما بولىپ شىعا كەلەدى. الايدا، بۇلار سالىق تولەپ جاتىر عوي، جاعدايىن جاسايىق دەيتىن وكىمەت، ورىنعا جالاقى، باسقا دا قىزمەتتەرگە اقشا بەرىپ جاتىر عوي، وبال بولار دەيتىن بازار ەگەسى جوق. وسىلايشا ەلدى باسقارعان شەندىلەر مەن قولىنا قارعا تىشقان بازار ەگەلەرى حالىقتىڭ ءبىراز بولىگىن اۋرۋ-سىرقاۋلى ەتۋگە ءماجبۇر ەتىپ وتىر. سولاي جاساپ ءجۇرمىز-اۋ دەپ ويلانبايدى دا.

شىندىعىن ايتساق، جوعارىداعى بەدەۋلىككە شالدىققان 15 پايىزدىق وتباسىلاردى قۇراپ وتىرعاندار دا بازاردان ناپاقا تابامىز دەپ جانۇشىرعاندار. ولار بازارعا ەرىككەندەرىنەن بارعان جوق. كۇنكورىس قامى ەرىكسىز سول جۇمىستارعا جەكتى. سولاردىڭ ارقاسىندا مەملەكەتكە، بازار قوجايىندارىنا بەلگىلى كولەمدە قارجى ءتۇستى. ايتسە دە ولاردىڭ بۇل جاقسىلىقتارىن ەسكەرەيىك دەيتىن جان بالاسى تابىلار ەمەس. ويلاۋدىڭ ورنىنا قامپايعان قالتاسىنداعىنى وڭدى-سولدى شاشىپ جىرعاپ ءجۇر. مەملەكەتتىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادامداردىڭ تاعدىرىن ويىنشىققا اينالدىرىپ العان. بۇل قاشانعا دەيىن جالعاسا بەرمەك؟

كەنجەعالي قوشىم-نوعاي

Abai.kz