تاريحشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، 1927-1953 جىلدارى 40 ميلليون ادام، ونىڭ ىشىندە قازاقستان بويىنشا 103 مىڭ ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. تەك قانا 1937-38-ءشى جىلدارى رەسپۋبليكادا 100 مىڭنان استام ادام زاڭسىز سوتتالىپ، ولاردىڭ 25 مىڭعا جۋىعى جازىقسىز اتىلعان. ۇكىمەت تاريحقا ءتيىستى باعا بەرگەندە، 1930-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جالپىلاي «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى» دەپ اتاپ كەتتى. بۇل ەكەۋى – مۇلدە ەكى باسقا تاريح.

تاريحشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، 1927-1953 جىلدارى 40 ميلليون ادام، ونىڭ ىشىندە قازاقستان بويىنشا 103 مىڭ ادام قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. تەك قانا 1937-38-ءشى جىلدارى رەسپۋبليكادا 100 مىڭنان استام ادام زاڭسىز سوتتالىپ، ولاردىڭ 25 مىڭعا جۋىعى جازىقسىز اتىلعان. ۇكىمەت تاريحقا ءتيىستى باعا بەرگەندە، 1930-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق پەن 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جالپىلاي «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى» دەپ اتاپ كەتتى. بۇل ەكەۋى – مۇلدە ەكى باسقا تاريح.
ويلاپ قاراساق قازاقتار كىمگە پانا بولمادى؟ كارىستى دە، نەمىستى دە، ۇيعىردى دا، باسقاسىن دا باۋىرىنا باستى. قونىس اۋدارىپ كەلگەندەرگە ءاربىر قازاق وتباسى وزدەرى قىسىلىپ-قىمتىرىلسا دا تورىنەن ورىن بەردى، بارىنەن ايرىلسا دا بۇكىل قيىندىقتى ءوز موينىنا الدى. سوڭعى ناندارىن ءبولىسىپ جەدى. اقيقاتقا جۇگىنسەك، ولار قازاق ەلىنىڭ، حالقىنىڭ ارقاسىندا ءوسىپ-ءوندى. ءسوزىمىز نانىمدى بولۋ ءۇشىن دەموگرافتاردىڭ مالىمەتتەرىن مىسالعا الايىق. قازاقستانعا سوعىس الدىندا جانە سوعىس كەزىندە جەر اۋدارىلعان كارىس، نەمىس، ينگۋش، كاراچاي، تاعى باسقالارى تەك جان ساقتاپ قانا قويعان جوق، سونىمەن قاتار وسىندا تۇرعان 30-40 جىل ارالىعىندا سانى جاعىنان ايتارلىقتاي وسكەن. ال قازاقتاردىڭ ءوزى 1926 جىلعى سانىنا تەك 1970 جىلدىڭ ورتاسىنا قاراي عانا ارەڭ جەتكەن. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز، حالقىمىزدىڭ باسىنا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ناۋبەت اكەلگەن اشارشىلىق جىلدارى ءالى كۇنگە دەيىن نە رەپرەسسيا، نە زۇلمات دەپ ەسەپتەلمەي كەلەدى. ۋكراينا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنايى جىل ارنادى. ال بىزدە 1997 جىل – جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى رەتىندە جاريالاندى دا قويدى. سودان بەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن 31-مامىردا ەسكە الامىز. بىراق بۇل اتاۋدا اشارشىلىق ءسوزى مۇلدە جوق. اشارشىلىق كەزىندە قازاق جەرىندە قازاقتان باسقا ءبىر ۇلتتىڭ قازاق سياقتى اشتان قىرىلىپ، بوسىپ كەتپەگەنىن ەسكە الساق، بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىعىمىزعا سىن.
ۇكىمەتىمىز اشارشىلىق قۇرباندارىنان باسقالارىنىڭ بارلىعىنا وتەماقى بەرەدى. مىسالى 1997 جىلى قازاقستاندىق كارىستەر جەر اۋدارىلعاندارىنا 60 جىل تولعانىن اتاپ ءوتتى. سول كەزدە قازاقستان ۇكىمەتى ولارعا زەينەتكەرلىككە شىققان سوڭ رەسپرەسسيا قۇرباندارى رەتىندە وتەماقى بەرۋگە شەشىم قابىلدادى. ناتيجەسىندە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ الدىندا جانە سوعىس كەزىندە جەر اۋدارىلعان كارىستەر مەن تاعى باسقا حالىق وكىلدەرى ستالين كەزىندەگى ساياسي رەپرەسسيا ءۇشىن وتەماقى الۋدا. بىراق وسى تىزىمگە جوعارىدا ايتقانىمىزداي 1930 جىلعى اشتىق قۇرباندارى ىلىنبەي قالعان. سەبەپ، تاريحشىلاردىڭ باعالاۋىنشا حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنىڭ باسىن جۇتقان، قولدان جاسالعان قىرعىندى زۇلمات دەپ تانۋ تۋرالى ارنايى ۇكىمەت قۇجاتى جوق.
قازاقستاندا ەڭبەك ارمياسىندا بولعان گەرمانياداعى بۇرىنعى سوۆەتتىك نەمىستەردىڭ سوۆەت رەجيمىندە زارداپ شەككەندىكتەرى ءۇشىن ولارعا وتەماقىنى نەمىس ۇكىمەتى تولەيدى ەكەن. بۇل كوڭىلگە قونارلىق جايت. ال بىزدىكى نە جومارتتىق؟ الدىمەن ءوزىمىزدى جارىلقامايمىز با؟ مۇنى ايپاعاننىڭ وزىندە سول حالىقتار كورگەن زوبالاڭدى قازاق تا كوردى عوي. ونىڭ ۇستىنە ولاردىڭ جەر اۋدارىلىپ، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋىنا قازاقتىڭ مىسقالداي دا قاتىسى جوقتىعى ادامعا دا، اللاعا دا ايان. جاسىرىپ-جاباتىن تۇگى جوق. قايتا قازاق باستارىنا كۇن تۋعان قانشاما حالىقتى امان الىپ قالدى ەمەس پە؟ وسىندايدا اتام قازاقتىڭ ء“وز-ءوزىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن” دەگەن اتالى ءسوزى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. شىندىعىندا دا ءدال قازىرگى تاڭدا كەدەيشىلىك كەبىن كيىپ وتىرعان قازاق وتباسىلارى جەتەرلىك. كوبىسىنىڭ نە ءۇيى جوق، نە كۇيى جوق. الدىمەن وسىلاردىڭ مۇقتاجىن وتەيىك. سودان كەيىن اسىپ-توگىلىپ جاتسا وزگەلەرگە بەرەيىك. بۇل تۇرعىدا كەلگەندە وتەماقى الاتىنداردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى دە ءبىرىنشى كەزەكتە 1930 جىلدىڭ باس كەزىندە سۇمدىق اشتىقتى باستان كەشكەن ءبىزدىڭ ازاماتتار بولۋى كەرەك ەدى.
قازاق جەرىندەگى كەڭەستىك زوبالاڭداردان جاپا شەكپەگەن قازاق وتباسىلارى كەمدە-كەم. تاريحشى تالاس وماربەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، 1930 جىلدىڭ ماۋسىمىنان 1933 جىلدىڭ ماۋسىمىنا دەيىنگى ارالىقتاعى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جالپى سانى 3 ميلليون 379 500 ادامنان اسىپ جىعىلادى. مۇنىڭ 1 ميلليوننان استامى بوسقىن ەسەبىندە كورشىلەس ەلدەرگە كەتكەن. سوندا ءۇش جىل ىشىندەگى ناقتى قۇربانداردىڭ سانى 2 ميلليون 200 مىڭدى  قۇراپ، حالىقتىڭ 49 پايىزدىق ولشەمىن كورسەتەدى. ال 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۇرباندار سانى 40 مىڭ شاماسىندا ەكەن. اشارشىلىقتىڭ قانداي سۇمدىق زارداپ اكەلگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن ەسەپكە جۇگىنەلىك. 1897 جىلى وتكەن رەسەي يمپەرياسىنداعى حالىق ساناعىنىڭ رەسمي ستاتيستيكاسى بويىنشا، وزبەكتىڭ سانى 1 ملن 690 مىڭ، ال تاجىكتىكى 350 مىڭ بولىپتى. ال سول كەزدە قازاقتىڭ سانى 4 ملن 84 مىڭ ادام بولعان. بۇدان تۋرا 100 جىل وتكەندە وزبەكتىڭ سانى 25 ميلليونعا جۋىقتاپ، قازاقتىڭ سانى 9 ميلليونعا ازەر جەتكەن. اشتىقتىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى ناۋبەت بولعانىنا بۇدان ارتىق قانداي قۇجات كەرەك. تاريح كولگىرلىكتى كەشىرمەيدى. ءالى تالاي ۇرپاق ءوسىپ-ونەر. سولاردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى بۇگىنگى ءبىزدىڭ كوپە-كورنەۋ ەلەگىمىز كەلمەي وتىرعان اشارشىلىق جىلدارىنىڭ زۇلماتىن، اشتىق قۇرباندارىنىڭ قاسىرەتىن تايعا تاڭبا باسقانداي الەمگە پاش ەتەر. سوندا سول ۇرپاق الدىندا اقتالا الماي جەر شۇقىپ قالمايىق.

زەرە ەلعوندى، «قازاستان» اپتالىعى