قازىر بۇكىل الەمدىك اقپاراتتاعى نەگىزگى ترەند – مۋگابەنىڭ تاقتان تايدىرىلۋى. زاڭگىلەردىڭ وتانى سانالاتىن زيمبابۆەنى ءۇزىلىسسىز تۇپ-تۋرا 37 جىل باسقارعان روبەرت مۋگابە جايلى اڭگىمەلەيمىز، بۇگىن.

قازاقستاندىق ءام الەمدىك اقپارات قۇرالدارى روبەرت مۋگابەنىڭ مونارحيالىق مەملەكەتتەردى ەسەپكە الماعاندا، ەڭ ۇزاق ەل باسقارعان ديكتاتور باسشى بولعاندىعىن جازىپ جاتىر.

اۋەلى، مۋگابە دەگەن كىم؟ كۇنى كەشەگە دەيىن ەكىنىڭ ءبىرى ەلەي بەرمەيتىن مۋگابەنىڭ تاعدىرىنا قازاق قوعامى نەگە سونشا الاڭدادى؟ ول  – حالىق باتىرى ما، الدە زالىم پاتشا ما؟

روبەرت مۋگابە قازىر 93 جاستا. بيلىك تىزگىنىن تۇپ-تۋرا 37 جىل ءوز قولىندا ۇستاپ، ءابسوليۋتتى اۆتوريتارلىق بيلىك قۇردى.

وپپونەتتەرىن تۇقىرتتى. ءسوز بوستاندىعى مەن ادام قۇقىقتارىن شەكتەدى. ادىلەتسىز سايلاۋلار وتكىزدى. ەندى وسىلاردى رەت-رەتىمەن ايتايىق، ءابدىراشيت اعا.

روبەرت مۋگابە – ازاماتتىق سوعىستىڭ باتىرى

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:

-ءيا، ول ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەستى. قولىنا قارۋ ۇستاپ، مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە ءجۇردى.  سول ۇشىندە 10 جىلعا تۇرمەگە قامالدى. 1964-74 جىلداردى مۋگابە تۇرمەدە وتكىزدى. ەكىنشى «نەلسون ماندەلا» دەگەن اتاق الدى. روبەرت مۋگابە ءوز حالقى ءۇشىن – پارتيزاندىق سوعىستىڭ قاھارمانى. وڭتۇستىك رودزيادا ەۋروپا وتارىنان بوساپ شىعۋ ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ، 1980-جىلى سايلاۋ ناۋقانىنا مىقتاپ كىرىستى. سول سايلاۋدا جەڭىپ شىعىپ، زيمبابۆەنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى بولدى. سودان بەرى بيلىكتى ۋىسىنان شىعارعان جوق.

روبەرت مۋگابەنىڭ زيمبابۆەنىڭ وقۋ-اعارتۋ ىسىنە قوسقان ەڭبەگىن ەسكەرۋ كەرەك. اۋەلدە مۋگابەنىڭ ماماندىعى مۇعالىم ەدى. افريكانىڭ ايدالاداعى اۋىلدارىندا بالالاردى وقىتتى. 1961 جىلى ۇلكەن ساياساتقا كەلگەندە دەيىن مۋگابە – مۇعالىم بولدى.

تالتىرەكتەپ ءجۇرىپ 93-كە تولعان پرەزيدەنت، ەندىگى ەكس-پرەزيدەنت مۋگابە ادىلدىك پەن تۋرا جولدى ۇستانعان – وپپوزيتسيا وكىلى ەدى. ول بيلىككە وپپوزيونەر رەتىندە كەلىپ، اۆتوريتار رەتىندە كەتتى.

زيمبابۆەنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى – سوڭعى كەزدە كۇرت تومەندەدى. ۇلتتىق اقشاسى قۇنسىز قاعازعا اينالدى. جۇرت ءبىر ءتۇيىر نان ساتىپ الۋ ءۇشىن ءبىر اربا زيمبابۆە اقشاسىن سۇيرەپ جۇرەۋگە ءماجبۇر بولدى.

ەكونوميكالىق داعدارىس 2000-جىلداردان باستالدى. ال ونىڭ شارىقتاۋ شەگى 2008 جىل بولدى. ينفلياتسيا – 231 ميلليون پايىزدى قۇرادى. حالىق قۇنسىز اقشانى وتىن رەتىندە پايدالاندى. سەبەبى، ءبىر قاپ وتىننىڭ قۇنى بىرنەشە قاپ زيمبابۆە اقشاسىنان ەداۋىر قىمبات ەدى.

مۋگابە ەكونوميكالىق قىسىمعا باتىس ەلدەرىن كىنالادى. اسىرەسە، ءبىر كەزدەرى زيمبابۆەنى وتارىندا ۇستاعان بريتانيانى ايىپتادى.

سەبەبى، مۋگابە 2000 جىلى بيلىكتى ۋىسىنان شىعارىپ الماۋ ءۇشىن، اق ناسىلدىلەردىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپ، افريكالىقتارعا ۇلەستىردى. سول جىلى تامىزدا 4000 اق ءناسىلدى شارۋانى ەلدەن قۋدى. اقىرىندا زيمبابۆەدەگى  اق ناسىلدىلەر باس ساۋعالاپ شىقتى.

ءدال سول جىلى حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى زيمبابۆەنى قارجىلاندىرۋدى توقتاتىپ، ەو سانكتسيانىڭ توپەسىنە الدى.

سولاي عوي، مەنىڭشە، روبەرت مۋگابە ءوز حالقىنا وراسان زور ەڭبەك سىڭىرگەن ادام...

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

-ءسوزىڭنىڭ ءبارى شىندىق، نۇرگەلدى! مەن دە بۇگىنگى الەمدەگى  ەڭ كارى ديكتاتور روبەرت مۋگابەنىڭ كەزىندە ءوز حالقىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوققا شىعارا المايمىن. شىنىندا دا ول زيمبابۆەنىڭ پرەزيدەنتى بولعان العاشقى جىلدارى مەملەكەت حالىققا ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيى جاعىنان افريكا كونتينەنتىندە ءبىرىنشى ورىنعا شىققان بولاتىن. ارينە، ادەتتە، ىشكى مازمۇنعا ساي ءاربىر «ديكتاتورلىققا ۇمتىلىس» حالىقتى قاراڭعى جاعدايدا ۇستاۋدى تالاپ ەتەدى.  ال مۇندا ونىڭ ساۋاتتى، كوزى اشىق حالىقتى قالىپتاستىرۋعا دەگەن تالابىن كورەمىز. ياعني، ر. مۋگابەنىڭ  ءوزىنىڭ دە «بولاشاعىن جان-جاقتى ويلاستىرۋعا» شاماسى جەتپەگەن ەكەن-اۋ دەگەن ويعا قالۋعا بولادى...

وسى جەردە مەن ماسەلەنى باسقا تۇسىنان قويسام دەپ ەدىم: جالپى، كەز كەلگەن ەل باسقارۋشى «ديكتاتورلىق اتاققا» بىردەن قول جەتكىزبەيدى. سەبەبى، ەل باسقارۋعا حالىقتىڭ قالاۋىمەن، نە بولماسا كەزدەيسوق جاعدايلارمەن كەلگەن تۇلعانىڭ ەڭ الدىمەن شەشۋى ءتيىس ماڭىزدى سۇراقتارىنىڭ ءبىرى، ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى − بيلىك تۇتقاسىن قولىنا مىقتاپ ۇستاۋ بولىپ تابىلادى.  سول ءۇشىن ول ۋاقىتىنداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى شەشۋگە قادامدار جاساي باستايدى، نە بولماسا، ونى «شەشەتىنى» تۋرالى حالىقتى سەندىرۋگە تىرىسادى.  مىسالى، ءوزىڭ ايتقانداي «پارتيزاندىق قوزعالىس» كۋبا مەملەكەتىندە دە بولعان. ال ونىڭ قاھارمان باسشىلارىنىڭ ءبىرى فيدەل كاسترو دا حالىقتىڭ قولداۋىمەن 1959 جىلى بيلىككە كەلىپ، 49 جىل بويى (2008 جىل) بيلىكتى ۋىسىنان شىعارعان جوق. 2016 جىلى ف.كاسترو ولسە دە، 2008 جىلى ونىڭ ورىنتاعىنا جايعاسقان ءىنىسى راۋل كاسترو ءالى دە كۋبانى باسقارىپ كەلەدى. بىراق تابيعاتتىڭ تاماشا جەرىندە ورنالاسقان كۋبا رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋى تۇرعىسىنان ايتارلىقتاي تابىسقا جەتە المادى. ياعني، كەزىندە حالىقتى ءدۇر كوتەرگەن «رەۆوليۋتسيا ۇشقىنى» ف.كاسترونىڭ بەينەسىندە كۋبا حالقىنىڭ ءۇمىتىن تولىق اقتاي العان جوق.

ەكىنشى ءبىر مىسالدى الايىق. ماسەلەن، سينگاپۋر رەسپۋبليكاسىن 31 جىل باسقارعان پرەمەر-مينيستر لي كۋان يۋ ءوز ەلىن دامىتىپ، الەمدەگى باسەكەلەستىككە اسا قابىلەتتى «ەكونوميكالىق تاڭعاجايىپ ەلگە» اينالدىرا الدى. بىراق، ونىڭ ءجونى بولەك دەر ەدىم. سەبەبى، ەل باسقارۋشى تۇلعا ءوز ەلىن وسىلاي دامىتا السا − وندا اڭگىمە تىپتەن باسقا بولادى. بىراق، وكىنىشكە قاراي، الەمدە مۇنداي وقيعالاردىڭ ورىن الۋى  وتە سيرەك. كوبىنە، ر. مۋگابە سياقتى تۇلعالار ۋاقىت وتە كەلە ديكتاتورعا اينالىپ كەتەدى. ونىڭ سەبەپتەرى ارنايى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن ۇلكەن تاقىرىپ! ەگەر قىسقاشا ايتار بولسام − ماسەلەنىڭ نەگىزى «حالىق، مەملەكەت جانە بيلىك» دەپ اتالاتىن ۇشتاعاننان شىعادى. ياعني، اۆتوريتاريزم مەن ديكتاتورلاردىڭ تابيعاتىن تولىق ۇعۋ ءۇشىن «وسى «ۇشتاعان» اراسىنداعى قاتىناس قانداي پرينتسيپتەردەن قۇرالادى، نە، قانداي پرينرتسيپتەرگە سۇيەنەدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. سوندا، ەگەر، بيلىك پەن مەملەكەت «بىرىگىپ» كەتسە − اۆتوريتاريزم مەن ديكتاتورلىق قاتىناستاردىڭ دامۋىن، ال، ەگەر، مەملەكەت پەن حالىق «بىرىكسە» − ەشقانداي «مۋگابە ماسەلەسى» تۋىندامايتىنىن كورەمىز.

مۋگابەنى تاقتان تۇسىرگەن قۇداي - حالىق

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:

-ءابدىراشيت اعا، مۋگابەنىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان ديديمۋس مۋتاسا دەيتىن زيمبابۆەلىك ساياساتكەر: «ءبىزدىڭ عۇرپىمىزدا پاتشانىڭ ورنىن قۇداي عانا الماستارادى. مۋگابە ءبىزدىڭ – پاتشامىز!» دەدى.

93 جاسقا كەلگەن مۋگابەنىڭ ايەلى، زيپا بويلى، بادەندى حانىم  – گرەيس مۋگابە شالەكەڭنەن 40 جاسقا كىشى. روبەرت ءوزىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە گرەيستى اتاعان. توڭكەرىسكە سەبەپشى بولعانى دا وسى جاڭالىق ەدى.

ءبىر قىزىعى، 2008 جىلعى سايلاۋدا مۋگابە بىلاي دەپتى: «ەگەر سەندەر سايلاۋدا حالىقتىڭ سەنىمىنەن شىعا الماساڭدار، وندا ساياساتتان كەتەتىن ۋاقىت جەتتى دەگەن ءسوز».

بىراق سول جىلى ول ءوزىنىڭ باستى قارسىلاسى مورگان تسۆانگارادان جەڭىلىپ قالىپ، سوزىنەن تايقىپ شىعا كەلدى. قايتكەندە بيلىكتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قانتوگىس جاسادى. اقىرىندا تسۆانگارا ءوز جاقتاستارىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن، جەڭىلگەنى تۋرالى مالىمدەدى. سونداعى مۋگابەنىڭ دەگەنى: «مەنى بۇل تاقتان ءبىر عانا قۇداي تۇسىرەدى»، - بولدى.

قازاقتا «قۇدايدىڭ ءبىر اتى – حالىق» دەگەن ءسوز بار. مۋگابەنى ءوزى ايتقان قۇدايى ءتۇسىردى تاقتان. ايتپەگەندە ول ەندىگى جىلى وتەتىن سايلاۋعا قاتىسۋعا نيەتتى ەكەنىن دە ايتقان. ونىڭ ايەلى گرەيس: «روبەرت ولسە، سايلاۋعا ونىڭ سۇيەگى قاتىسادى جانە ول جەڭىپ شىعادى» دەدى ەمەس پە؟..

ءابدىراشيت باكىرۇلى:

-نەگىزى، نيەتىڭ دە، ويىڭ دا دۇرىس، نۇرگەلدى. بىراق مەنىڭ ەستۋىم بويىنشا، مۋگابەنى تاقتان تايدىرۋعا ماجبۇرلەگەن اسكەريلەر بولعان سىڭايلى. ارينە، زامانا  كوشىنە ىلەسە الماي قالعان، سوعان قاراماستان تاعىنان اجىراعىسى كەلمەگەن مۋگابەگە دەگەن نارازىلىق، الدىمەن، قوعامدىق پىكىردە ءپىسىپ-جەتىلدى. بىراق «حالىقتىڭ تالابىن» ورىنداۋشى كۇش باسقا بولۋى دا مۇمكىن. مىسالى، 1971 جىلى تۇركيانىڭ اسكەري ەليتاسى قوعام تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا بارعانى بەلگىلى. ونداي قادام، 1980 جىلى تاعى ورىن الدى. بىراق بۇل جولى ەكونوميكالىق كوللاپستى بولدىرماۋ ماقساتى تۇردى. ناتيجەسىندە، تۇركيا بيلىگى قاۋىپسىزدىك كەڭەستىڭ قولىنا ءوتىپ، تۇركيا ەكونوميكالىق كوللاپستان امان قالدى. سوندىقتان، زيمبابۆەدە دە اسكەريلەردىڭ دەموكراتيالىق جولمەن ەلگە جاڭا پرەزيدەنت اكەلۋگە مۇددەلى بولعاندارى بايقالادى.  مۇندا اسكەريلەر مەن حالىقتىڭ مۇددەسى ءبىر ارنادا توعىسقانىن اتاپ وتپەسكە بولمايدى.  جالپى، نۇرگەلدى، بولاشاقتا «اۆتوريتاريزم تابيعاتىن» زەرتتەپ كورسەڭ قايتەدى؟ سوندا ءبىراز ماسەلەنىڭ بەتى اشىلا تۇسەدى. مىسالى، «قازىرگى ۇلتتىق مىنەز» دەگەن تاقىرىپتىڭ دا بۇعان قاتىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىنە كوز جەتەر ەدى...

پۋتين مەن مۋگابەنىڭ دوستىعى سانكتسيادان باستالدى

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى:

-ءابدىراشيت اعا، دۇرىس ايتاسىز، اسكەريلەر مەن حالىقتىڭ مۇددەسى توعىستى. ونى مۋگابە وتستاۆكاسىنان كەيىنگى حالىقتىڭ دۋلى كوڭلىنەن-اق انىق بايقاۋعا بولادى. ەندى وسى تۇستا، روبەرت مۋگابەنىڭ ماسكەۋمەن ىمىرالاسقانى جايلى ايتايىقشى. زيمبابۆە اق ناسىلدىلەردى رەپرەسسيالاعان سوڭ، باتىستىڭ كارىنە ۇشىراپ، سانكتسيانىڭ توپەسىندە قالعانىن ايتتىق. ول كەزدە اق ءناسىلدى شارۋالار ەلدىڭ ەكونومكياسىن ۇستاپ تۇرعان ەدى. مۋگابەنىڭ تاق ءۇشىن تارك ەتكەنى – ەكونوميكا مەن شەتەلدىك ينۆەستورلار بولدى.

رەسەي ۋكراينادان قىرىمدى زاڭسىز اننەكتسيالاپ العان كەزدە – مۋگابە رەسەيدى قولدادى. 2014 جىلى بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ قىرىمدى مويىنداماۋ تۋرالى رەزوليۋتسياسىنا قارسى شىققان 11 ەلدىڭ ءبىرى – زيمبابۆە بولدى.

ءتىپتى، 2015 جىلدىڭ 9-مامىرى كۇنى مۋگابە ماسكەۋگە ۇشىپ كەلدى. ءپۋتيننىڭ ارنايى قوناعى بولدى. اسكەري شەرۋدى تاماشالادى.

«سىزدەر دە، ءبىز سەكىلدى سانكتسيامەن كۇرەسىپ كەلەسىزدەر. بۇل يمپەرياليستىك ءپيراميدانىڭ باسىندا اقش تۇر، ونىڭ قوسشىسى بولىپ ەۋروپا تۇر. مىنە، سول ءۇشىن دە ءبىز بىرگە بولۋىمىز كەرەك». بۇل - مۋگابەنىڭ ماسكەۋدە پۋتينگە ايتقانى.

ءبىز جوعارىدا «مۋگابەنى تاقتان تۇسىرگەن قۇداي – حالىق» دەدىك.  حالىقسىز مەملەكەت تە، ونىڭ ديكتاتور باسشىسى دا بولمايدى.

قازاق «حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويادى» دەيدى. زيمباۆەدەگى اسكەري توڭكەرىس اركىمگە ساباق. اسىرەسە، اۆتوكراتيالىق بيلىككە نەمەسە پسەۆدو-دەموكراتيالىق قاعيداعا سۇيەنىپ ءومىر سۇرەتىن كوپ باسشى، كوردى مۇنى. ەندى قورىتىندى شىعارۋ كەرەك.

اۋەلدە ەلدىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولعان مۋگابە سەكىلدى باسشىلار ۇزاق جىل ەل باسقارسا، سوڭى جيىركەنىشپەن اياقتالادى. مىسالدى الىستان ىزدەمەيىك. ءبىز دە بيلىكتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا بەرىپ قويىپ، تىنىش وتىرعان حالىقپىز. حالىق دەيتىن – قۇدايمىز. دىنمۇحامەد قوناەۆ – سابەتتىڭ كەزىندە قازاقتى 31 جىل باسقاردى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن پرەزيدەنت بولعان نازارباەۆ ەلدى 28 جىل بويى باسقارىپ كەلەدى.

ءسوز سوڭىندا ەڭ ۇزاق ەل باسقارعان ءام باسقارىپ كەلە جاتقان (كەيبىر ەلدەردە ولار بيلىك ىسىنە ارالاسپايدى، بىراق كونە ءداستۇر بويىنشا مەملەكەتىك تۇلعا بولىپ ەسەپتەلەدى) ادامدار جايلى ءبىر دەرەك، بىلە جۇرىڭىزدەر...

ەليزاۆەتتا II بريتانيا تاعىندا وتىرعانىنا بيىل  65 جىل. جاسى 91-دە.

حاسسانال بولقيا برۋنەيدىڭ سۇلتانى. 50 جىل بويى تاقتا وتىر. 71 جاستا.

پول بييا كامەرۋندى 35 جىل باسقارىپ كەلەدى. 84 جاستا.

تەودورو وبيانگ نگەما مباسوگو ەكۆوتوريالدى گۆينەيانى 38 جىل بويى باسقارىپ وتىر. قارسىلاستارىنىڭ ەتىن جەگەن دەگەن دەرەك تە بار. جاسى –75-تە

جوزە ەدۋاردۋ دۋش سانتۋش انگولا پرەزيدەنتى. بيلىكتە 38 جىل. جاسى 75-تە.

يوۆەري مۋسسوۆەني ۋگاندانى 31 جىل بويى باسقارىپ كەلەدى. جاسى 73-تە.

بۇل ءتىزىمدى ساۋساقتى بۇگىپ الىپ ارىقاراي جالعاستىرا بەرۋگە بولادى...

 Abai.kz