سiز قوزعالساڭىز، ورمان دا بiرگە قوزعالادى. جانىڭىزدان بiر ەلi قالماي جارىسىپ وتىرادى. جاراسىپ وتىرادى.

شەكسپيردiڭ شوتلانديا تاعى ماڭىندا ءوربيتiن "ماكبەت" تراگەدياسى ەسiڭiزدە عوي، بارار جەر ، باسار تاۋى قالماي   سارايعا تىعىل­عان ماكبەت پاتشاعا قارا اسپاندى قاپىلتىپ جەتكەن قارا جاۋشى "ويباي، الديار، سارايعا قاراي سامساعان قالىڭ قول ەمەس بيرنامنىڭ يت تۇمسىعى باتپايتىن قارا ورمانىنا جان بiتiپ، تەڭسەلە قوز­عالىپ، ۇستiمiزگە باستىرىپ كەلەدi, ەندi قايتتiك؟" دەپ بايبالام سالا جىلايتىن ەمەس پە ەدi? ولاي دەيتiن سەبەبi مالكولiم (مالكولم) حانزادا ماكبەتتi تاقتان تايدىرۋ ءۇشiن انگليادان كۇش جيناپ، شەرۋلi قولىمەن شوتلاندياعا قاراي قوزعالعاندا اسكەرiنiڭ سانىن ادەتتەگiدەن گورi كوبiرەك قىپ كورسەتكiسi كەپ ء"اربiر سارباز اعاشتىڭ بiر بۇتاعىن كەسiپ الىپ ماڭداي الدىنا ۇستاپ ءجۇرسiن" دەپ بۇيرىق بەرگەن. "قورىققانعا قوس كورiنەدi", ناتيجەدە اسكەر ەمەس، ورمان كوشiپ كەلە جاتقانداي اسەر ەتكەن.

سiز قوزعالساڭىز، ورمان دا بiرگە قوزعالادى. جانىڭىزدان بiر ەلi قالماي جارىسىپ وتىرادى. جاراسىپ وتىرادى.

شەكسپيردiڭ شوتلانديا تاعى ماڭىندا ءوربيتiن "ماكبەت" تراگەدياسى ەسiڭiزدە عوي، بارار جەر ، باسار تاۋى قالماي   سارايعا تىعىل­عان ماكبەت پاتشاعا قارا اسپاندى قاپىلتىپ جەتكەن قارا جاۋشى "ويباي، الديار، سارايعا قاراي سامساعان قالىڭ قول ەمەس بيرنامنىڭ يت تۇمسىعى باتپايتىن قارا ورمانىنا جان بiتiپ، تەڭسەلە قوز­عالىپ، ۇستiمiزگە باستىرىپ كەلەدi, ەندi قايتتiك؟" دەپ بايبالام سالا جىلايتىن ەمەس پە ەدi? ولاي دەيتiن سەبەبi مالكولiم (مالكولم) حانزادا ماكبەتتi تاقتان تايدىرۋ ءۇشiن انگليادان كۇش جيناپ، شەرۋلi قولىمەن شوتلاندياعا قاراي قوزعالعاندا اسكەرiنiڭ سانىن ادەتتەگiدەن گورi كوبiرەك قىپ كورسەتكiسi كەپ ء"اربiر سارباز اعاشتىڭ بiر بۇتاعىن كەسiپ الىپ ماڭداي الدىنا ۇستاپ ءجۇرسiن" دەپ بۇيرىق بەرگەن. "قورىققانعا قوس كورiنەدi", ناتيجەدە اسكەر ەمەس، ورمان كوشiپ كەلە جاتقانداي اسەر ەتكەن.

تاريح قىزىققا تولى. بiر ءراۋاياتتا سونى جازاتىن شەكسپير دەگەن كiسiنiڭ ءوزi ومiردە بولماعان، ونى قايتكەن كۇندە دە ادامزاتتىڭ اعاسى بولامىز دەپ ەلدەن ەرەك مارتەبەگە ۇمتىلاتىن اعىلشىنداردىڭ وزدەرi ويلاپ تاپقان دەگەن دە قاۋەسەت بار. بۇل قاڭقۋعا باسقا جۇرتتان بۇرىن شوتلانديالىقتار سەنۋگە بەيiم. "اعىلشىن دەيتۇعىن ەل ادامزات وركەنيەتiنە پەنيتسەليننەن باسقا نە بەردi?" دەيتiن كەكەسiن ءسوزدi دە العاش ايتقان وسى ەدەن­برالىقتار (بiزدەن وزگە حالىقتىڭ قاي قايسىسى دا ەدەنبۋرگتi وسىلاي اتايدى) دەيدi. بiر اقيقات - شوتلانديا سامساعان قالىڭ ورماندار مەن ساناسا سان جەتپەيتiن ايدىن كولدەر، اسقاق تاۋلار مەكەنi. ونى دوسى دا، دۇشپانى دا مويىندايدى. شوتلانديانىڭ حالىق ەرتەگiلەرiندە دە، سوڭعى جازبا ادەبيەتiندە دە نەگiزگi وقيعالار ورمان اراسىندا نە كول بويىندا وتەدi. بۇكiل ادامزات بالاسىن تاڭعالدىرىپ كەلە جاتقان لوح نەسس قۇبىجىعىنىڭ ءوزi وسى اتتاس كولدە ءومiر سۇرەدi-مىس.

ەدەنبرادان تاڭ سىز بەرە شىققان تۋريستiك اۆتوبۋس شوفەرi جول بويعى كوپ اڭگiمەسiنiڭ بiرiندە مiندەتتi تۇردە سiزگە شوتلان تiلiنiڭ قۇرىپ بارا جاتقانى تۋرالى ايتارى حاق. دەمەك، ەلدiڭ ۇلتتىق سانا-سەزiمi ءوسiپ كەلەدi دەگەن ءسوز. شوتلانديانىڭ كۇندەردiڭ كۇنiندە ەگەمەندiك الىپ، بۇگiندە "ۇزاققا شاباتىن قايران ارعىماقتى ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋدا ۇستاپ وتىرعان" اعىلشىنداردان بولەك شىعاتىنى تۋرالى ۇزاق سوزدەن ول جالىقپايدى، سiزدi دە جالىقتىرمايدى. ازاتتىق تۋرالى اڭگiمە جالىقتىرمايدى. جانە ول بوزاداعى بوس ءسوز ەمەس، دۇنيەدەگi ەڭ قاسيەتتi اڭگiمە. جاعى سەمبەي سويلەپ كەلە جاتقان مىنا جiگiت دiنi, تiلi, جەرi, ەلi باسقا جەتi قيان جەر تۇبiندەگi وزگە بiر مەملەكەتتiڭ ادامى ەمەس، قازاقتىڭ قاراپايىم بالاسى سەكiلدi كورiنiپ كەتەدi. شوتلانديادا شوتلان تiلi تۋرالى شوفەردان باستاپ كەز كەلگەن زيالى ايتادى. "ازاۋلىنىڭ ىستامبۇلدان نەسi كەم؟" "بەرنس تiلiنiڭ شەكسپير تiلiنەن نەسi كەم، نەگە ونىڭ ءوز جەرiندە كەڭ دامۋىنا كەدەرگi جاسالىنىپ وتىر؟" دەگەن ماسەلەلەر جەرگiلiكتi گازەت، جۋرنال بەتتەرiنەن تۇسپەيدi. تiل تۋرالى اڭگiمە ازاتتىق الۋدىڭ العاشقى الiپپەسi.

لوح نەسسكە اپاراتۇعىن جول ءارi الىس، ءارi جاقىن. ولاي بولاتىنى كەشەگە دەيiن الاش بالاسىنىڭ تابانى باسپاعان جات ولكەنiڭ ءاربiر بۇرالاڭ-بۇلتارىسى تاڭسىق كورiنەرi انىق، بiراق ۇلت ازاتتىعى، تۋعان ەل، تۋعان تiل تاعدىرى تۋرالى اڭگiمە جانىڭىزعا سونشالىقتى جاقىن. تiل تۋرالى اڭگiمەنi تۇسiنسە قازاق ءتۇسiنسiن. بوستاندىق تۋرالى ءسوزدi ايتساڭ قازاققا ايت. سوندىقتان با ەكەن، مىنا كوگiلدiر تاۋلار مەن كۇركiرەۋiك سۋلاردان ءوتiپ بيiككە ورلەپ كەلە جاتقان كۇرە جول تۋرا بiزدiڭ قوتان قاراعايدىڭ بەرەلiنەن شىعىپ راحمان قاينارىنا باراتۇعىن تاۋ جولى سەكiلدi. انا بiر كولدەنەڭ جاتقان قاقپا تاستىڭ تاساسىنان تاپ قازiر قاراتايدىڭ بiر شالى اتىن تەبiنiپ اتىپ شىعا كەلەتiن سەكiلدi. مىنا بiر سامىرسىننىڭ كولەڭكەسiندە بiر قاليحان ىسقاقوۆ بiر توپ ەلدi ماڭىنا جيناپ الىپ مارالدى التايدىڭ تۇرمىس سالتى، جان-جانۋارى، تاريحى جانە زاماناۋي سۋپەر ساياساتى تۋرالى   قيال ءھام عاجايىپ ەرتە­گiلەر ستيلiندە اڭگiمەلەپ تۇراتىنداي. جينالعان ەل ءسوزدi بۇزباي، سەنگەن سەكiلدi ىڭعاي تانىتىپ ءۇنسiز تىڭداي بەرمەك. ارعى بەتتەگi قاراعايلاردىڭ ەتەگiندە بiر الiبەك اسقاروۆ جانىنداعى استانالىق دوستارىنا جاڭا ساپاردىڭ تەزيستەرiن تەز ءجۇرiپ، جىلدام ءتۇسiندiرiپ كەلە جاتاتىنداي.

لوح نەسس قۇبىجىعىنىڭ نەدەن، قاشان، قالاي شىققانى تۋرالى اڭگiمەلەردiڭ iشiندە سەنۋگە بولاتىنى دا، سەنبەك تۇگiلi تىڭداۋعا ارزىمايتىندارى دا بار. مەنiڭشە، بۇل وتە ەرتە كەزدە پايدا بولعان اڭىز. ادامزات بالاسى العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىس داۋiرiندە، تiپتi ودان دا ارiدە سانا-سەزiمi جەتiسپەگەن كەزەڭدەردە قورقىنىشتا، ۇرەيدە ءومiر سۇرگەنi راس بولسا، سiز بەن بiز حالىق شىعارماشىلىعى دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپ جۇرگەن ءافسانالاردىڭ كوبi سول كەزدەردە پايدا بولدى. دiن تاراتۋشىلار حالىق اڭىزىن ءوز ماقساتتارىنا شەبەر پايدالانا بiلدi دە، لوح نەسس كولiندەگi قۇبىجىق حاقىنداعى ۇرەيگە تولى حيكايا الەمدi كەزiپ كەتتi. قاي دiن دە سەنۋ­شiلەرiنiڭ كوپ بولعانىن قالايدى. قاي دiن دە وزگە دiننەن باسىمىراق بولعاندى ۇناتادى. دiن ول كەزدە بيلiك ەدi. ول قازiر دە بيلiككە ۇمتىلادى.

بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ 565-جىلدار شاماسىندا شوتلانديا ايماعىنا حريستيان دiنiن تاراتۋعا كەلە جاتقان  قاسيەتتi كولومبا باستاعان تاقۋالار لوح نەسس كولiنەن وتەردە داۋىل تۇرىپ كەمەنi ىقتىرا جونەلەدi. ونىڭ الدىندا وسى كولدەگi بiر قۇبىجىق قانشاما جىلدار بويى جاعاداعى ەلدiڭ مالىن مالداي، جانىن جانداي قىرىپ، سۋعا جولاتپاي كەلگەن دەيدi. كەنەت سۋدان ايداھار باستى، جىلان قۇيرىقتى، سامۇرىق قاناتتى بiر قۇبىجىق شىعا كەلiپ، تاق­ۋالارعا تاپ بەرەدi. ەرجۇرەك دiندارلار قولدا بار قارۋمەن قارسى ۇمتىلىپ، ايقاسا جونەلگەنiمەن، قۇبىجىق كەمە­دەگiلەردiڭ زارە قۇتىن الىپ، الەمتاپىراق داۋىس شىعارىپ، بiردە شىڭ­عىرىپ، بiردە كۇركiرەپ ءال بەرمەي الەك سالادى. سول كەزدە دiن باسى يسا پايعامباردىڭ كەر اعاشقا كەرiلگەن سۋرەتi بار بويتۇمارىن دەرەۋ موينىنان جۇلىپ الىپ، الگi الباستىنىڭ كوز الدىنا توسا قويادى. سول-اق ەكەن، جاڭا عانا قاھارىنا مiنiپ، اۋزىنان جالىن اتىپ تۇرعان قۇبىجىق جىنىن الدىرعان باقسىداي كiلت توقتاپ، كەرi شەگiنە باستايدى. تولقىن باسىلىپ، كول بەتi تىنشي قالادى. تاقۋالار ەكi تاۋدىڭ اراسىن جاڭعىرتىپ دۇعا وقىپ، يسا جارىقتىقتىڭ سۋرەتiن كوككە كوتەرە تۇسەدi. يسا كوتەرiلگەن سايىن قۇبىجىق سۋعا باتا بەرەدi. اقىرىندا كiشiرەيiپ-كiشiرەيiپ بارىپ، اقىرى تەرەڭگە شىم باتىپ جوعالادى. سودان باستاپ كول جاعاسىنداعى ەل حريستيان دiنiنiڭ قۇدiرەتiنiنە سەنiپ، يسانىڭ ۇمبەتتەرiنە اينالادى. شiركەۋ سالىنىپ، جۇرت دiنگە كiرەدi. ەل الدا-جالدا يسا جولىنان اۋىتقىپ جامان جولعا تۇسە باستاسا كول تۇبiندەگi قۇبىجىق قايتا كورiنەتiن كورiنەدi.

قاراپايىم عانا ەرتەگi. مۇنداي ەرتەگiلەر ءار ەلدە دە بار. مۇنداي ناسيحات قاي دiندە دە بار. راس، اسiرەسە، حريستيان دiنiندە نەشە ءتۇرلi جاندى-جانسىز قورقىنىشتى سۋبستاتسيالار، الباستى، دۋاحان، كوزالداۋشى، سيقىرشى، ديۋ، پەرi, قۇبىجىقتار تۋرالى وتە-موتە كوپ ايتىلادى. شەكسپير شىعارمالارىنا باجايلاپ بiر كوز سالىڭىزشى، مۇندا نە جوق دەيسiز، ءادiلدi جولدان تايدىراتىن سايتان، ادامنىڭ ازا بويىن قازا ەتەتiن ەلەس، ارۋاقتار، جۇرتتى جامان جولعا سالۋعا ۇمتىلاتىن پەرiلەر، قۇداي-اۋ، نە دەگەن تولىپ جاتقان تىلسىم كۇشتەر؟! شوتلان ادەبيەتi دە بۇل جەردە ەرەكشە ەمەس. "پىسىق تiگiنشi", "التىن اعاش پەن كۇمiس اعاش ", "كوگiلدiر تاۋلاردىڭ كوركەم حانىمى", "يرلاند پاتشاسىنىڭ ۇلى", "يتبالىق ايەل" دەگەن سەكiلدi حالىق ەرتەگi­لەرiن وقىپ وتىرساڭىز، لوح نەسس كولiندەگi قۇبىجىق تۋرالى اڭىزعا تاڭعالۋدىڭ تۇك تە رەتi جوق. قۇبىجىق تەك لوح نەسستە عانا ەمەس، قاتار جاتقان لوح تەي، لوح موراد كولدەرiندە دە "بار". بiراق ءبارi بiردەي جالپى حالىققا جاريا ەمەس. "اتتان قالما، بايتالىم" "قۇبىجىقتار ءداۋiرi" باستالعاندا كانادا، كورشi يرلانديا، رۋمىنيا، مۇحيتتىڭ ارعى بەتiندەگi امەريكادا دا ء"وز قۇبىجىقتارى" پايدا بولدى. لوح نەسستiڭ قۇبىجىعىنىڭ اتى - نەسسي. وسى نەسسي تۋرالى اڭگiمەنiڭ وربۋiنە جەرگiلiكتi ەلدiڭ اڭىزدارى ەمەس، ر.ۋيلسون دەگەن لوندوندىق دارiگەردiڭ "كولدەن ءتۇسiرiپ الدىم" دەپ جاريالاعان بiر سۋرەتi سەبەپ بولعان سەكiلدi. تۇرiكپەن ارۋاناسىنىڭ ۇزىن مو­يىنى سەكiلدi بiردەڭەنiڭ سۋدان شىعىپ سورايىپ تۇرعان وسى سۋرەتiن كوشiرiپ جاريالاماعان باسىلىم كەمدە-كەم. قازاق جاستارىنىڭ "بiلiم جانە ەڭبەك" جۋرنالىندا دا كەزiندە وسى سۋرەتپەن بiرگە كولەمدi ماقالالار شىقتى. ر.ۋيلسوننىڭ 1934 جىلعى 14 ساۋiردە جارىق كورگەن الگi سۋرەتiنەن سوڭ كولدi كورگiسi كەلەتiندەر كوبەيدi. "نەسسي" دەگەن وسىنداي ەكەن دەپ تۇسiنگەن بiرنەشە ۇرپاق قالىپتاستى. ارادا الپىس شاقتى جىل ءوتiپ، ۋيلسون قارتايىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالادى. بiر كۇنi جاقىن-جۇراعاتتارىن شاقىرىپ الىپ: "مەن            و دۇنيەگە اتتانعالى جاتىرمىن. موينىمدا كۇنا كوپ، ەل مەنi كەشiرسiن، باياعى "نەسسي" قۇبىجىقتىڭ سۋرەتi دەپ جاريالاعانىم ويدان شىعارىلىپ، قولمەن قۇراستىرىلعان اشەيiن بiر فوتومونتاج بولاتىن " دەپ كەشiرiم سۇراپ، كوز جۇمعان كورiنەدi. تاعى بiر الىپ-قاشپا سوزدە "تۇڭعىش رەت وتiرiك سۋرەتتi مونتاجداپ تۇسiرگەن كريستوفەر سپەرلينگ دەگەن كiسi ەدi, جاسى توقساننان اسىپ قايتىس بولار الدىندا جالعاندىققا بارعانىن مويىنداپ، قىزىق بولسىن دەپ، بالانىڭ ويىنشىق كەمەسiنە ويىنشىق مويىن جاساپ ءتۇسiرiپ ەدiم" دەپ كەشiرiم سۇراعان دەسەدi. بiراق ەكەۋiنە دە قۇلاق اسقان ەل از. حالىققا وتiرiك كەرەك. ول جاقسى وتiرiك بولۋعا تيiس، سۇلۋ وتiرiك، سۇيكiمدi وتiرiك! جىل سايىن كولگە 500 مىڭعا جۋىق تۋريست كەلiپ-كەتەدi. جاعالاۋدا قۇبىجىققا ارنالعان مۇراجاي بار. ونىڭ يەسi رونني برەمەر دەگەن كiسi. 25 ميلليون فۋنت تابىس تاۋىپ، باياعىدا-اق مۋلتيميلليونەرگە اينالعان .

اعىلشىندار مەن جەرگiلiكتi ەلدiڭ اراسى، البەتتە كەرەمەت ەمەس. كەرەمەت بولۋى مۇمكiن دە ەمەس. بiرi كۇشتi, بiرi كۇشتiنiڭ ايتقانىن iستەپ، ايداعانىنا كونiپ كەلە جاتقان از ساندى ۇلت. بۇل توقتامعا كەلiسەتiندەر دە، كەلiسپەيتiندەر دە بار. قالاي بولعاندا دا، شوتلاندىقتاردىڭ ەگەمەندiك تۋرالى كوبiرەك ايتا باستاۋى رەسمي لوندوننىڭ الاڭداۋشىلىعىن تۋعىزىپ وتىرعانى وتiرiك ەمەس. رەسمي لوندون دەگەننەن شىعادى، لوح نەسس كولiندەگi قۇبىجىق تۋرالى ادام ايت­سا سەنگiسiز اڭگiمەنi شوتلاندىقتار ادەيi ويلاپ تاپقان دەگەن دە جورامال بار. شوتلان جەرiنە ەجەلدەن كوز الارتۋشىلار كوپ بولعان. سولاردىڭ زارە-قۇتىن الۋ ءۇشiن نەمەسە جات جەرلiكتەردiڭ ءجوندi-ءجونسiز قاپتاپ كەتۋiنە توسقاۋىل بولۋ ءۇشiن وسىنداي دا ءتاسiل قولدانۋعا بولاتىنى قيسىندى ما، جوق پا دەگەن ساۋالعا شوتلاندىقتار جوق دەپ جاۋاپ بەرەدi. "بۇل دا اعىلشىنداردىڭ بiزدi قارالاۋ ءۇشiن ويلاپ تاپقان قاڭقۋى" دەگەنگە سايادى. قارالاۋ - ساياسات قۇرالى.

"اعىلشىندار بiزدi جاقسى كورگەندiكتەن باۋىرىنا باسىپ، الىسقا جiبەرمەي وتىرعان جوق", - دەيدi شوتلاندىقتار، - ولارعا كەرەگi - بiزدiڭ جەر استى بايلىقتارىمىز".

"بiزدەر، اعىلشىندار، ەجەلدەن قالىپتاسقان سالت-داستۇرلەر ەلiمiز، شوتلاندىقتارمەن بiرگە ءومiر ءسۇرۋ - باياعىدان كەلە جاتقان سالت، ونى وزگەرتۋگە بولا ما؟" - دەيدi اعىلشىندار. اعىلشىنداردىڭ تاعى بiر ءۋاجi شوتلاندىقتاردىڭ كوپ بولiگi ەگەمەندiكتi قالامايدى، ولارعا ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ قول استىندا ءومiر سۇرگەن پايدالى ءھام تيiمدi.

لوح نەسس كولi تۋرالى كوپ ايتىلادى، بiراق قۇبىجىقتى كوزiمەن كورگەندەر از. بۇگiندە كول جاعاسىنداعى دۇكەن-دۇڭگiرشەكتەردiڭ بارiندە دە سۋۆەنير "قۇبىجىق" ساتىلادى. ايلاقتىڭ وكپە تۇسىندا توت باسپاس تەمiردەن ونىڭ بەينەسi توقىلعان. الىستان مەن مۇندالاپ سورايىپ تۇرادى. مىنا سۋرەت - سونىڭ سۋرەتi. ءار ساعات سايىن تۋريستەر ارناۋلى كەمەلەر نەمەسە كiشكەنە قايىقتار­عا وتىرىپ، كولدە جۇزەدi. كول بەتi كوبiنشە تىنىش. شوتلانديانىڭ بارلىق جەرiندەگiدەي جيi-جيi جاڭبىر جاۋادى، جيi-جيi تۇمان ءتۇسiپ، جيi-جيi بۇلت كوشەدi. تاۋدان ءتۇسiپ كەلە جاتساڭىز، شۇيكە بۇلتتار اياعىڭىزدىڭ استىندا وراتىلىپ جاتۋى تۇك تە تاڭ ەمەس. كۇن بiر ءسات جارق ەتiپ اشىلا قالعاندا ەل كول ورتاسىنا قارايدى، تۋرا وسى ءسات قۇبىجىق اتىپ شىعىپ، اقىرىپ بارىپ قايتا تەرەڭگە سۇڭگiپ جوعالاتىنداي. مۇندا دا جارناماشى فيرمالار يەن تەگiن تابىستىڭ استىندا. ال اۋلاقتا مارالىن باعىپ، سيىرىن ساۋىپ، قويىن قوزداتىپ، بالىعىن اۋلاپ، ۆيسكيiن قايناتىپ جۇرگەن قاراپايىم شوتلاندىققا وسىنىڭ ءبارi تۇسiنiكسiز. مىناۋ نە قىلعان شۇبىرعان حالىق، نە iستەپ ءجۇر، اقشاسى سونشا كوپ بولسا، مارال باقپاي ما، نە ءۇي سالماي ما؟ مۇندا دا جەرگiلiكتi حالىق باي ەمەس، مۇندا دا جەرگiلiكتi باسشىلار جات جەرلiكتەرمەن بiرiگiپ اقشا تابادى. ەلدiڭ، جەردiڭ يەسi ۇيرەنشiكتi كاسiبiمەن بارعا ءمازiر، جوققا ءازiر ءجۇرiپ جاتىر. ماك دونالد ەلi تاماق پiسiرۋدiڭ قىر-سىرىن جاقسى بiلەدi. بiراق ءبارi بiردەي توق ەمەس. ولار دا ءوز ۇكiمەتiنە سەنبەيدi. ولار قۇدايعا سەنەدi. قۇدايىن جوعالتپاعان ەلدiڭ بولاشاعى زور.

بۇگiندە شوتلاندىقتاردىڭ اراسىندا (سوڭعى الەۋمەتتiك زەرتتەۋلەر بويىنشا) قۇبىجىققا سەنەتiن­دەردەن گورi سەنبەيتiندەردiڭ سانى اناعۇرلىم باسىم بولا تۇرسا دا، كول ماڭىنان ادام اياعى ۇزiلمەيدi. مiنە، بiز دە كەلiپ تۇرمىز. بiر قاراعاندا بiزدiڭ كولسايعا ۇقسايتىن ادەمi كول. مۇقاعالي اقىننىڭ ولەڭi ەسكە تۇسەدi: "تاستا تۇنعان جاڭبىردىڭ تامشىسىنداي. قالاي بiتكەن مىنا كول تاۋ باسىنا". بالكiم، بiز كورمەگەن، بالكiم، ەندi ەشقاشان كورمەيتiن بiر كەزدەگi ەسiك كولi وسىنداي بولعان شىعار. بۇگiنگi ەسiك ايدىنىنان ەرەكشەلiگi - ەنi دە، ۇزىندىعى دا ەرەسەن ۇلكەن.

جاعاسىندا شاعىن عانا اۋىل بار. كولدiڭ وڭ جاعالاۋى ەلسiز، سول جاعاسىندا تۋريستiك بازالار. قاپتاي وسكەن قاراعايلار تاعى دا قوتان قاراعايدى ەسكە تۇسiرەدi. شوتلان قاراعايى، شىنىندا، كiسi تاڭعالارلىق قاسيەتكە يە. ونى زەرتتەۋشiلەر بۇل اعاشتىڭ ەشقاشان، ەشقانداي اۋرۋعا شالدىقپايتىن اسىل تۇقىمدى قاراعاي ەكەنiن جازادى. بiراق وعان قاراپ جاتقان حالىق جوق. ەلدiڭ ەسiل-دەرتi كولدە. كولدiڭ ۇزىندىعى 36-39 شاقىرىم، تەرەڭدiگi كوپ بولiگiندە  150-200 مەتر شاماسىندا. ەڭ تەرەڭ جەرi 230 مەتر دەلiنەدi. سول تەرەڭدiكتە جەرگە باۋىرىن توسەپ الگi قۇبىجىق ۇيىقتايدى-مىس. كولگە ويك دەگەن وزەن قۇيادى. قۇس اتاۋلىدان شاعالا جانە شاقشاقاي جيi كەزدەسەدi. انگليانىڭ بارلىق دەمالىس ورىندارى سەكiلدi ەليزاۆەتا پاتشايىمنىڭ سۋرەتiنەن باستاپ ۋاق-تۇيەك، مايدا-شۇيدە، كور-جەر ساتقان دۇڭگiرشەك­تەر، iرiلi-ۇساقتى اسحانالار، اۆتوبۋس ايالداماسى، قوناقۇيلەردەن وزگە شوتلانديانىڭ بارلىق ەلدi­مەكەن­دەرi سەكiلدi ەگەمەندiككە ۇمتىلعان ەلدiڭ ءوز پارلامەنتi, ءوز دiنباسى بارىن ايتاتىن جارنامالار، اتاقتى شوتلاند سيىرلارى، ءتۇرلi ىدىستارداعى ءتۇرلi-ءتۇرلi ۆيسكي سورتتارى، كۇرەڭ قىزىل، كەيدە جاسىل كۇرەڭ شاقپاق ماتادان تiزەسiنە جەتەر جەتپەس يۋبكا (كيلت) كيگەن ەركەكتەر...

شوتلاندىقتاردىڭ باسكيiمi دە ەرەكشە. وزدەرi بونەت دەپ اتايتىن تەلپەگi ەۋروپالىقتاردىڭ شەكەگە كيەتiن بەرەتiنە ۇقسايدى. تۋريستەر مۇنىڭ قاي-قايسىنا دا نازار اۋدارماستان، كولiكتەن تۇسە سالا كولگە ۇمتىلادى. سوڭعى كەزدە (بالكiم بۇرىن دا) سيرەك كورiنەتiن قۇبىجىق تۋرا بiز كەلگەندە ايقاي سالىپ الدىمىزدان شىعا كەلەتiن سەكiلدi. نەگە بiزدiڭ وتiرiككە سەنگiمiز كەلiپ تۇرادى ەكەن، توبا!

"سەكسەن كول كوكشەتاۋدىڭ سايا­سىندا" دەمەكشi, شوتلاندياداعى ساناسا سان جەتپەيتiن كولدەردiڭ اراسىنا قۇبىجىق تۋرالى اڭگiمەگە كەلگەندەگi تاڭداۋ نەگە ناق وسى كولگە ءتۇستi ەكەن دەگەن ساۋالدىڭ دا جاۋابى بار سەكiلدi. لوح نەسس - ەلدiڭ شەتiندەگi كول. لوح (شوتلان فونەتيكاسىندا "لوھ") دەگەن ءسوزدiڭ ءوزi شوتلانشا كول دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەدi ەكەن. دەمەك دiن ناسيحاتشىلارى بiر شەتتەن باستاپ، iشكە قاراي بiرسiن-بiرسiن كiرە بەرۋدi ماقسات تۇتقانداي.

جوعارىدا ايتىلعانداي 565 جىلدان باستاپ ونى "كوزiمiزبەن كوردiك" دەيتiندەردiڭ سانى كوبەيمەسە ازايعان جوق. 1933 جىلى ە.ماۋنتەردiڭ قۇرعان توبى 5 اپتانىڭ iشiندە 15 رەت كورiپتi.

1943 جىلى كولدiڭ ۇستiمەن ۇشىپ وتكەن ب.فەررەل دەگەن اسكەري ۇشقىش تا باستىقتارىنا "انىق كوردiم" دەپ اقپار بەرگەن دەسەدi.

1957 جىلى 117 كiسiنiڭ اڭگiمە­لەرiن توپتاستىرعان جەكە جيناق جاريالاندى.

1960 جىلى تيم دينسدەيل دەگەن ينجەنەر اەروناۆت "كول بەتiمەن ءجۇزiپ بارا جاتقان الىپ ماقلۇقاتتى" سۋرەتكە تۇسiرگەن.

لوح نەسس قۇبىجىعى تۋرالى الىپ-قاشتى اڭگiمەلەرگە نۇكتە قويۋ ءۇشiن بريتان پارلامەنتi كەزiندە ارنايى ماسەلە دە قاراعان، عىلىمي ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىپ، سۋ استى زەرتتەۋلەرi دە جۇرگiزiلگەن. قۇبىجىقتى قايتكەندە دە تابۋ ءۇشiن ارنايى دايىندالعان دەلفيندەر سۋ استىنا جiبەرiلگەن، ناتيجە ويداعىداي بولماعان. سودان دوكتور دج.ماكەندريۋستiڭ باسشىلىعىمەن 1992 جىلى عىلىمي توپ   گيدرولوكاتورلاردى پايدالانا وتىرىپ، كول ءتۇبiن تۇگەل شولىپ شىققاندا تەرەڭدە جاتقان 5 بiردەي الىپ دينوزاۆرلاردى كورەدi. بۇعان نە دەۋگە بولادى؟ دينوزاۆر بولعاندا دا، بۇدان 700 ميلليون جىلداي بۇرىن تۇقىمى قۇرىپ كەتكەن پلەزيوزاۆرلار ەكەن دەگەن توقتامعا كەلەدi. كەيiن لازەر اپپاراتىنىڭ كومەگiمەن ءوز زەرتتەۋiن جۇرگiزگەن يا.بۋزەر دەگەن عالىم دا وسى توقتامدى "شىندىققا جاقىن" دەپ تابادى.

بiراق قۇبىجىق جوق. ولi قۇبىجىق تا، تiرi قۇبىجىق تا جوق. قاڭقۋ-قاۋەسەت كوپ، "نەسسي " جوق.

بiر قىزىعى، قانشا جىلدان بەرi ايتىلىپ كەلە جاتقان "شىندىق بiرەۋ، مۇنىڭ ءبارi كول تۇبiندەگi تەكتونيكالىق وزگەرiستەردەن تۋىپ وتىر" دەپ، قىسقا قايىرعان زامان­اۋي عىلىمي تۇجىرىمدامالارعا ەشكiمنiڭ توقتاعىسى كەلمەيدi.

قاتار جاتقان ەلدەردiڭ ءازiل- قالجىڭى كوپ بولاتىنى ءمالiم. اعىلشىندار شوتلاندىقتاردىڭ كەسسە قان شىقپايتىن ساراڭدىعىن كەلەكەلەسە، شوتلاندىقتار انالاردىڭ وكتەمدiگiن، قاتىگەزدiگiن ازiلدەپ بولسا دا بەتiنە باسادى. ونىڭ ۇستiنە شوتلاندىقتار، البەتتە، وسى ايماقتاعى وركەنيەتتiڭ وشاعى سەكiلدi ەدەنبرانىڭ لوندوننان اناعۇرلىم ادەمi ەكەنiن، شوتلاند ۆيسكيiنiڭ سوناۋ ون بەسiنشi عاسىردا-اق جەر-جاھاندى تاڭعالدىرعانىن، ءار جىل سايىن جەتi ءجۇز ميلليوننان استام بوتەلكە ۆيسكيدiڭ شەت جۇرتقا ساتىلاتىنىن، لوح نەسس كولiن كونە قۇرىلىقتان باستاپ افريكاداعى مەڭiرەۋ ەلدەرگە دەيiن بiلەتiنiن ماقتان تۇتادى. اعىلشىندار مەن ەكi اراداعى بiر انەكدوتتا بىلاي دەيدi: "لوح نەسس كولiن كورۋگە كەلiپ شالا بۋرىل تارتىپ، قىزىپ العان بiر اعىلشىن جەنتەلمەن بارمەن شوتلاندىققا تيiسiپ تۇر دەيدi. ء"وزiڭ ايتشى، سەندەردە كiسi قىزىعارلىق نە بار، مىنا بiر لوح نەسس پەن انا بiر حايلاند تاۋلارىن، مىنا قارعىس اتقىر ۆيسكيدi جەر جۇتىپ كەتتi دەلiك، سوندا شوتلاندياعا نە قالادى، ا؟" شوتلاندىق بارمەن سوندا اسپاي-ساسپاي: "وندا بiزگە انگليا قالادى، دوستىم، انگليا قالادى", - دەيتiن كورiنەدi. تاعى بiر انەكدوتتا ءوزارا ماقتانىپ وتىرعان ەكi شوتلاندىقتىڭ سوزدەرi ايتىلادى. بiرiنشi جەنتەلمەن "انگليا دەگەنiڭ شوتلانديانىڭ قاسىندا نەمەنە، تۇك تە ەمەس قوي" دەسە، ەكiنشiسi "سونى ايتامىن دا، ەڭ بولماسا قۇبىجىعى دا جوق ەلدi قالاي ەل دەۋگە بولادى؟" دەپ قوشتايتىن كورiنەدi (ازiلدەر "Scottish jokes" اتتى كiتاپتان الىندى).

"قورقىنىشتى" جەرلەر ءار ەلدە دە بار. جاقىن بارساڭ، جەر تارتىپ كەتەتiن ايماقتار، جازاتايىم تۇنەپ قالساڭ، اۋىز-باسىڭدى تەرiس قاراتىپ قيسايتىپ كەتەتiن "سايتاندى" جەرلەر، نەشە ءتۇرلi زيانكەس جان-جانۋارلار، ۇزىن جىلاندار، الىپ ايداھارلار تۋرالى حيكايالاردى ەستiپ تە، وقىپ تا ءجۇرمiز. ادامزات ساناسى ءالi دە ءوسۋ، دامۋ، جەتiلۋ ۇستiندە. كلاسسيك قالاي دەۋشi ەدi: "كiم بiلەدi, الەم دەگەنiمiزدiڭ ءوزi قۇداي تاعالانىڭ ەرiككەننەن جاساي سالعان بiر ءازiلi بولار! ".

«جاس الاش» گازەتى