ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعى قازاق الىپبيىندەگى ارىپتەردى 42 تاڭبادان نەگە 25 ارىپكە دەيىن  ءتۇسىرۋدى ۇسىنىپ وتىر، - دەپ حابارلايدى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى.

ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىنىڭ باسشىسى، پارلامەنتتە ۇسىنىلعان ءالىپبي جوباسى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەربول تىلەشوۆ:

ء"الىپبي ماسەلەسىن تاۋەلسىزدىك ەلەڭ-الاڭىندا العاش كوتەرگەندەردىڭ ءبىرى اكادەميك ابدۋالي حايداري ەدى. سول كەزەڭدە تۇركى كەڭەسى جۇمىس ىستەدى. اتالعان يدەيا كوتەرىلگەلى بەرى، كەڭەس ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ، تۇركى حالىقتارىنا ورتاق بولاتىنداي ەتىپ، 36 تاڭبادان تۇراتىن ءالىپبيدىڭ جوباسىن ۇسىندى. كەيىن ازەربايجان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارى گرافيكا اۋىستىرۋ ساياساتىن قولعا العان كەزدە، ءبىز ايتىپ وتىرعان ورتاق تۇركى ءالىپبيىنىڭ جوباسىن نەگىزگە الدى.

ال، گرافيكاعا بايلانىستى ناقتى قادامداردىڭ  قازىر باستالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، قازاقستان 25 جىلدا تاۋەلسىز رەسپۋبليكا رەتىندە تولىققاندى قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن ءوتتى. الەمدىك بايلانىستارى ورنىعىپ، ەكونوميكالىق نەگىزى قالاندى. الەۋمەتتىك قۇرىلىمى جاسالدى. دەمەك، مادەني، گۋمانيتارلىق سالاعا دا بەتبۇرىس جاسايتىن ۋاقىت جەتتى. ەكىنشىدەن، ءوز الدىمىزعا دەربەس تۋ تىككەن 25 جىل ءبىزدىڭ ءارى قاراي كيريلل الىپبيىندە قالا المايتىنىمىزدى كورسەتتى. سەبەبى، كيريلل تاڭباسى ءبىزدىڭ جازۋىمىزعا دا، ەملەمىزگە دە يكەمسىز. تەرميندەردىڭ ورىس تىلىندە جازىلىپ، ورىسشا قابىلدانۋى ­- ورىس ءتىلىنىڭ تۇسىنىكتىك اپپاراتىنىڭ قازاق تىلىنە كىرىگۋىنە الىپ كەلدى. ۇشىنشىدەن، كيريلل الىپبيىندە قالۋ ارقىلى، الەمدىك تەحنولوگياعا ىلەسە المايتىندىعىمىز دا بايقالىپ قالدى. تورتىنشىدەن، قازىر الەمدە 200 ميلليونعا جۋىق تۇركى حالقى بار دەسەك، ورتاق كەڭىستىك قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى وتكىر تۇر. وسى جاعدايلاردى سارالاي كەلە، لاتىن قارپىنە كوشۋ ماسەلەسى كوتەرىلىپ وتىر", - دەيدى. .

سونىمەن قاتار، ول ءوزى باسشىلىق ەتەتىن ينستيتۋت قولدانىستاعى الىپبيدەگى 42 ءارىپ ىشىنەن نە سەبەپتى 25 تاڭبانى ىرىكتەپ العاندىعى جايلى ساۋالعا بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى:

"ەڭ الدىمەن، ءبىز لاتىن ءالىپبيىن دىبىستىق جۇيەمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن تاڭداپ وتىرمىز. ال، جالپى لاتىن الىپبيىندە 26 تاڭبا بار. سونىڭ ىشىنەن ءبىز قازاقى جازۋعا سايكەس كەلەتىن 25 تاڭبانى جانە وعان قوسىمشا 8 ديگراف جاساپ شىعارۋ ارقىلى، تىلدىك نورماداعى بارلىق دىبىستىق ەرەكشەلىكتەردى قامتىدىق.  بىردە ءبىر دىبىس جانە ونى بىلدىرەتىن تاڭبا ۇمىت قالعان جوق. دەمەك، ءبىز ۇسىنعان ءالىپبي جوباسىندا جالپى سانى 33 تاڭبا بار".

ونىڭ ايتۋىنشا، ديگرافتاردىڭ تاڭبالانۋىنا قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر.

"ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان  نازارباەۆ 2025 جىلدان باستاپ، مەملەكەتتى ۇيىمداستىرۋ، باسقارۋ، ءىس قاعازدارىنىڭ تولىقتاي قازاق تىلىندە جۇزەگە اساتىنىن ايتتى. بۇل كەلەشەكتە قازاقتار عانا ەمەس، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتتار، ۇلىستار مەملەكەتتىك تىلگە تولىقتاي بەتبۇرىس جاسايدى دەگەن ءسوز. سول كەزدە حالىقتىڭ نوقاتى بار ءالىپبيدى ەمەس، وزدەرى جاقسى بىلەتىن لاتىن گرافيكاسىن قابىلدايتىنى بەلگىلى. وعان قوسىمشا مىنا جاعدايدى مىسالعا الايىق. ماۋسىم ايىندا استانادا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءۇ قۇرىلتايى وتكەنى بەلگىلى. سول قۇرىلتايدا شەت مەملەكەتتەردە تۇراتىن 5 ميلليون قازاقتىڭ ورتاق كەڭىستىكتە ءتۇسىنىسۋى كەرەكتىگى ايتىلدى. ەگەر، ءبىز نوقاتى بار ءالىپبيدى تاڭداساق، گرافيكانى وزبەكستاندا تۇراتىن قازاقتار ءبىر بولەك، تۇركىمەنستاندا تۇراتىن قازاقتار ءبىر بولەك وقيدى. امەريكا، ەۋروپادا تۇراتىن قازاقتار دا باسقاشا وقىپ، ورتاق كەڭىستىك، جۇيە ساقتالماي قالادى. ال، ءبىزدىڭ ينستيتۋت ۇسىنعان جوبا قابىلداناتىن بولسا، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى قازاقتاردىڭ شىن مانىسىندە ورتاق كەڭىستىكتە بىرىگۋىنە جول اشىلادى.

ديگرافپەن بەرۋدىڭ ەكىنشى ءبىر ماسەلەسى – «Samsung, «Nokia»، «Iphone» بولسىن، تەلەفون اتاۋلىنىڭ  جاڭا تولقىنىنا قازاقشا شريفت سالىنىپ كەلمەيدى.  نوقاتى بار شريفتتەر دە بولمايدى. وسىدان كەيىن بارىپ «اكە»، «اجە» دەپ قاتە وقۋ باستالادى. قازىردىڭ وزىندە قالتافونىندا قازاقشا ءشيرفتى جوقتار قازاقشا سوزدەردى قاتە جازىپ ءجۇر. وسىلايشا، سمس ارقىلى دا قازاق ءتىلىن ءبۇلدىرىپ جاتىرمىز. دەمەك، بۇل جاعدايلار ءبارىبىر رەتتەلۋى ءتيىس.

راس، ديگرافتىڭ نوقاتى بار تاڭبادان ازداپ قيىندىعى بار. ياعني، ەكى تاڭبادان ءبىر دىبىس قۇراۋ كەرەك بولادى. «سaebiz» ءسوزىنىڭ جازىلۋىن ازىلگە اينالدىرىپ جىبەرگەندەردى دە ەستىپ ءجۇرمىز. بىراق، بارلىق ماسەلەگە كيريلليتسانىڭ، ءيا اعىلشىن ءالىپبيىنىڭ ەمەس،  قازاقتىڭ كوزقاراسىمەن قاراۋىمىز كەرەك.

20-دان استام ۇسىنىس، 1600-گە جۋىق پىكىر سارالانۋدا", - دەيدى ەربول تىلەشوۆ.

دەسە دە، ينستيتۋت ۇسىنعان ءالىپبي نۇسقاسى ازىرگە جوبا عانا.

"جوبا رەسمي تانىستىرىلعاننان كەيىن، ينستيتۋتقا جيىرماعا جۋىق ءالىپبيدىڭ نۇسقاسى كەلىپ ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە جيىرماسىنشى جىلدارى قولدانىستا بولعان ءالىپبي جوباسىن ۇسىنۋشىلار، عالىمدار، اۋەسقويلار قاعازعا تۇسىرگەن جوبالار دا بار. نيەتتىڭ بولعانى جاقسى ارينە. بىراق، جوبالاردىڭ كاسىبي دەڭگەيى ءارتۇرلى. دەسە دە، بارلىق ۇسىنىستار سارالانادى. مۇنىڭ سىرتىندا، ءبىزدىڭ قولىمىزدا قازىر 1600 ادامنىڭ پىكىرى بار. ونىڭ ءوزىن ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋدامىز. بىرىنشىدەن، ءالىپبيدىڭ مەملەكەتتىك ماڭىزى جونىندەگى پىكىرلەر. ياعني، الەۋمەتتىك، مادەني، قوعامدىق-ساياسي ماسەلەسى. ەكىنشىدەن، جالپى ءالىپبي جونىندەگى پىكىرلەر. ۇشىنشىدەن، ناقتى تاڭبا، ياعني، ديگرافقا بايلانىستى پىكىرلەر. بۇل ماسەلەلەر دە كوپ ۇزاماي جۇمىس توبىنىڭ وتىرىسىندا قارالادى.

ايتا كەتەيىن، جۇمىسشى توبىندا قازىر 16 ادام بار. ولاردىڭ بارلىعى دا عىلىمي اتاققا يە. جۇمىسشى توبىنىڭ توقسان پايىزى ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ماماندارىنان تۇرادى. اتاپ ايتساق، ءالىپبي جوباسىمەن زەينەپ بازارباەۆا، ءالىمحان جۇنىسبەك، نۇرگەلدى ءۋالي سىندى بىلىكتى عالىمدار، عىلىم دوكتورلارى تىكەلەي اينالىسىپ جاتىر.

الەمنىڭ كوپتەگەن دامىعان ەلدەرى لاتىن ءالىپبيىن الدەقاشان قابىلداپ قويدى. دەمەك، ءبىز دۇرىس جولدامىز. بىرىنشىدەن، لاتىن ۇلگىسىندەگى ءالىپبيدى جۇمىس ءالىپبيى رەتىندە ەنگىزىپ، ونى كولىكتەردىڭ ءنومىرىن بەلگىلەۋگە، جەكە باس كۋالىگىن، بانكتىك قاتىناس-قاعازدارىن تولتىرۋعا، كوشەلەردىڭ اتاۋىن جازۋعا قولدانۋدى ۇسىنامىن. ياعني، قابىلداناتىن ءالىپبي جوباسىنا ەكى-ءۇش جىل جۇمىس ۋاقىتى بەرىلسە، الدىمەن وعان حالىقتىڭ كوزى ۇيرەنەدى. جانە اپروباتسيا بولادى. ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ، جاعدايعا قاراي ءبىر ءارىپتىڭ تاڭبالانۋى وزگەرۋى دە مۇمكىن. باستىسى، الدىمەن جۇمىس ءالىپبيى ىسكە قوسىلىپ، سىناقتان وتكەننەن كەيىن، ول ۇلگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، وسى جاعدايدان كەيىن عانا ءالىپبيدىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى جاسالۋى ءتيىس. ياعني، بالاباقشا، مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىنا قاجەتتى كىتاپ كولەمى، اقپارات قۇرالدارىنا قاجەتتى قوسىمشا نۇسقاۋلىقتار سانى ناقتىلانۋى قاجەت. ۇشىنشىدەن، جۇمىسشى ءالىپبي قولدانعان كەزدە، ەملە ەرەجەسى، ءالىپبيدىڭ  ورفوگرافيالىق جازىلۋ سوزدىگى، ورفوەپيالىق ايتىلىم سوزدىگى قابىلدانۋى ءتيىس. وسىنداي سوزدىكتەر ۇكىمەتتىڭ دەڭگەيىندە بەكىتىلگەن جاعدايدا، ورتاق زاڭدىلىق، ءالىپبيدى قولدانۋدىڭ بەلگىلى ءبىر ءتارتىبى  قالىپتاسادى", - دەپ باسا ايتىپ ءوتتى ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازىر الەمدىك جاھاندانۋ پروتسەسى وتە قارقىندى ءجۇرىپ جاتىر. وسىدان التى-جەتى جىل بۇرىنعى جاڭالىقتار قازىر ەسكىرىپ قالدى. دەمەك، ەڭ الدىمەن بۇل – زامان تالابىنان تۋعان قاجەتتىلىك. ەكىنشىدەن، قازاق قوعامى كەزىندە وزىنە وتارشىلدىق ساياساتتان تاڭىلعان الىپبيدەن ارىلادى.

"سىرتتان كەلگەن ءالىپبيدىڭ قازاق جازۋىنىڭ دىبىستىق ەرەكشەلىگىن ەسكەرمەي، دىبىستىق ەملەنى بۇزۋعا جۇمىس ىستەپ كەلگەنى بەلگىلى. مىسالعا، ريم دەيتىن قالا جوق. روما قالاسى بار. ءبىز بىرەۋدىڭ قاتەسىن قايتالاپ ءجۇرمىز. بۇل — قازاق دۇنيەنىڭ ديدارىن، الەمنىڭ كەلبەتىن تانۋدا بۇرىنعىداي ورىستىڭ ەمەس، بايلانىسقا ءوزىنىڭ تاڭباسى ارقىلى شىعادى دەگەن ءسوز. راس، لاتىن اعىلشىننىڭ دا، ەۋروپانىڭ دا، قازاقتىڭ دا ءتول ءتىلى ەمەس. بىراق، الەمنىڭ 75 پايىزى لاتىن گرافيكاسىن قولدانادى. جانە جاڭا گرافيكا جاس ۇرپاققا باسقا ءتىلدى تەز ۇيرەنۋگە جول اشادى. ەڭ باستىسى، الەمنىڭ ءالىپبيىن مەڭگەرۋ ارقىلى، سىرتتا جۇرگەن بەس ميلليون قازاقتى بىرىكتىرە الامىز.

شىنى كەرەك، كەز كەلگەن رەفورمانىڭ ىسكە قوسىلۋى سوزىلسا، ول زيانعا شىعادى. سوندىقتان، ۋاقىت وزدىرماي ىسكە كىرىسىپ كەتۋدىڭ ءمانى تەرەڭدە بولىپ وتىر.

لاتىن ۇلگىسىندەگى ءالىپبيدى جۇمىس ءالىپبيى رەتىندە ەنگىزىپ، ونى كولىكتەردىڭ ءنومىرىن بەلگىلەۋگە، جەكە باس كۋالىگىن، بانكتىك قاتىناس-قاعازدارىن تولتىرۋعا، كوشەلەردىڭ اتاۋىن جازۋعا قولدانۋدى ۇسىنامىن. ياعني، قابىلداناتىن ءالىپبي جوباسىنا ەكى-ءۇش جىل جۇمىس ۋاقىتى بەرىلسە، الدىمەن وعان حالىقتىڭ كوزى ۇيرەنەدى. جانە اپروباتسيا بولادى. ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ، جاعدايعا قاراي ءبىر ءارىپتىڭ تاڭبالانۋى وزگەرۋى دە مۇمكىن. باستىسى، الدىمەن جۇمىس ءالىپبيى ىسكە قوسىلىپ، سىناقتان وتكەننەن كەيىن، ول ۇلگى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قابىلدانۋى كەرەك.

لاتىنعا كوشۋدىڭ بەس سەبەبى:

• كيريلل تاڭباسى ءبىزدىڭ جازۋىمىزعا دا، ەملەمىزگە دە يكەمسىز;
• الەمنىڭ 75 پايىزى لاتىن گرافيكاسىن قولدانادى;
• جاڭا گرافيكا جاس ۇرپاققا باسقا ءتىلدى تەز ۇيرەنۋگە جول اشادى;
• الەمنىڭ ءالىپبيىن مەڭگەرۋ ارقىلى، سىرتتا جۇرگەن بەس ميلليون قازاقتى بىرىكتىرە الامىز;
• قازاق دۇنيەنىڭ ديدارىن، الەمنىڭ كەلبەتىن تانۋدا بۇرىنعىداي ورىستىڭ ەمەس، بايلانىسقا ءوزىنىڭ تاڭباسى ارقىلى شىعادى", - دەپ تۇيىندەدى ەربول تىلەشوۆ.

Abai.kz