قازاق ۇلتى ءوزiن مەملەكەتتi العا باستاۋعا قابiلەتتi ەكەنiن كورسەتتi

- تاماس اعا، بۇگiنگi ۇشقىر ۋاقىتتىڭ بiتiم-بولمىسى مەن تولىققاندى تىنىسىن تەرەڭ ءتۇسiنiپ، ونى زامانداستارىمىزدىڭ ساناسىنا سiڭiرۋ جولىنداعى اتقارىپ جاتقان يگi iستەرiڭiزدi جاقسى بiلەمiز. تاۋەلسiزدiك اتتى قاسيەتتi ۇعىمعا بiر كiسiدەي ەڭبەك ەتiپ كەلەسiز. سiز ءۇشiن تاۋەلسiزدiك نەسiمەن قىمبات؟

- الەمنiڭ ساياسي-جاعرافيالىق كارتاسىندا اق تاڭبامەن بەلگiلەنگەن نوقاتتاي دا بەلگi جوق. الايدا ول الەم تاريحىندا اقتاڭداقتار جوق دەگەندi بiلدiرمەيدi. ايتسە دە الەم ەلدەرiندە ءوز تاۋەلسiزدiك كۇنiن بەلگiلەمەگەن مەملەكەت جوق. سوندا ولار ءوز تاۋەلسiزدiگiن كiمدەرمەن كۇرەسiپ ءجۇرiپ الدى؟ ولار ءوز تاۋەلسiزدiگiن ساياسي جۇيەمەن، باسقىنشىلار مەن وتارلاۋشىلارعا قارسى كۇرەستە الدى دەسەك، ماسەلەنiڭ ءمانi اشىلار ەدi.

قازاق مەملەكەتi تاريحىندا كەرەي مەن جانiبەكتiڭ دەربەس حاندىق بولىپ ءبولiنiپ شىققاننان كەيiنگi ەڭ ۇلكەن وقيعالاردىڭ بiرi, ول - قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiن جاريالاۋى ەدi.

قازاق ۇلتى ءوزiن مەملەكەتتi العا باستاۋعا قابiلەتتi ەكەنiن كورسەتتi

- تاماس اعا، بۇگiنگi ۇشقىر ۋاقىتتىڭ بiتiم-بولمىسى مەن تولىققاندى تىنىسىن تەرەڭ ءتۇسiنiپ، ونى زامانداستارىمىزدىڭ ساناسىنا سiڭiرۋ جولىنداعى اتقارىپ جاتقان يگi iستەرiڭiزدi جاقسى بiلەمiز. تاۋەلسiزدiك اتتى قاسيەتتi ۇعىمعا بiر كiسiدەي ەڭبەك ەتiپ كەلەسiز. سiز ءۇشiن تاۋەلسiزدiك نەسiمەن قىمبات؟

- الەمنiڭ ساياسي-جاعرافيالىق كارتاسىندا اق تاڭبامەن بەلگiلەنگەن نوقاتتاي دا بەلگi جوق. الايدا ول الەم تاريحىندا اقتاڭداقتار جوق دەگەندi بiلدiرمەيدi. ايتسە دە الەم ەلدەرiندە ءوز تاۋەلسiزدiك كۇنiن بەلگiلەمەگەن مەملەكەت جوق. سوندا ولار ءوز تاۋەلسiزدiگiن كiمدەرمەن كۇرەسiپ ءجۇرiپ الدى؟ ولار ءوز تاۋەلسiزدiگiن ساياسي جۇيەمەن، باسقىنشىلار مەن وتارلاۋشىلارعا قارسى كۇرەستە الدى دەسەك، ماسەلەنiڭ ءمانi اشىلار ەدi.

قازاق مەملەكەتi تاريحىندا كەرەي مەن جانiبەكتiڭ دەربەس حاندىق بولىپ ءبولiنiپ شىققاننان كەيiنگi ەڭ ۇلكەن وقيعالاردىڭ بiرi, ول - قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiن جاريالاۋى ەدi.

1991 جىلعى جەلتوقساننىڭ 16-سىندا كەڭەس وداعى ىدىراعاننان كەيiن ءومiردiڭ ءوزi العا توسقان جاعدايلارعا سايكەس رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسiنiڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسiزدiگi تۋرالى» تاريحي زاڭ قابىلداعانى بەلگiلi. بۇل كۇن - قازاقستاننىڭ تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان كۇن عانا ەمەس، ول - ەگەمەندiك العان ەلiمiزدiڭ ەكونوميكالىق رەفورمالاردى دامىتۋ، قۇقىقتىق دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋ، رۋحاني بiرلiك پەن ۇلتارالىق تاتۋلىق احۋالىن قالىپتاستىرۋ سياقتى ۇلى ماقساتتارىنىڭ دا ەركiندiك العان كۇنi بولدى.

ەلiمiزدiڭ ەرەكشە قىمبات مەرەكەسi - تاۋەلسiزدiك كۇنiنiڭ - 17-جەلتوقسانداعى دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنiمەن قاناتتاس كەلۋi دە تەگiن بولمادى. توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى شىققان جاستار ارەكەتi - جەلتوقسان كوتەرiلiسi - ۇلتتىق رۋحتى اسقاقتاتقان تاريحي وقيعا. مۇنىڭ داڭقى دا، داقپىرتى دا جەتەرلiك. دۇنيەنi ءدۇر سiلكiندiرگەن وسى كۇننەن قازاقستاننىڭ جاڭا ءداۋiرi باستاۋ العانىن بۇل كۇنi ەشكiم دە جوققا شىعارا المايدى.

تاۋەلسiزدiك كۇنi - بiر-بiرiمەن iشتەي ساباقتاسقان، ۇندەسكەن مەرەكەلەر شوعىرى. سوڭعى جىلدارداعى وقيعالار بەدەرiن ايتساق، عاسىرعا جۇك بولار iس-شارالار اتقارىلعانىن كورۋگە بولار ەدi. بۇگiنگi قازاقستاننىڭ كەلبەتiن بۇكiل الەم تانىپ وتىر. بۇدان ارتىق نە كەرەك!

- جەلتوقسان كوتەرiلiسi تۋرالى ايتا وتىرىپ، سiزدەن، سول كەزدەگi جوعارعى سوت توراعاسى رەتiندە سول كۇندەرi قايدا بولدىڭىز جانە قانداي ارەكەتتە بولدىڭىز دەپ سۇراۋعا بولاتىن شىعار؟

- ادامزات تاريحى تاۋەلسiزدiك، ازاتتىق ءۇشiن بولعان كۇرەسكە تولى. كەز-كەلگەن حالىق ءوزiنiڭ مادەنيەتiن، ەكونوميكاسىن دامىتىپ، ۇرپاعىن تاربيەلەپ، بيiك كوتەرگiسi كەلەدi. بۇل - اقيقات. سول تۇستاعى جۇيەگە قارسى نارازىلىقتىڭ ءوزi وسىدان تۋىنداعان كۇردەلi وقيعا ەدi. كەڭەستiك جۇيەمەن تاربيەلەنگەن، بوداندىقتىڭ قامىتىمەن شىرمالعان سول كەزدەگi ادامداردىڭ كوپشiلiگiنە بۇل بiر ۇلكەن قىلمىس، قاسiرەتتi تراگەديا بولىپ كورiنگەنiن جاسىرا المايمىز.

ادام بولاشاعىن بولجاپ ارەكەت ەتپەسi انىق. مەن وقيعا بولار الدىندا، كەزەكتi ەڭبەك دەمالىسىمدى الىپ، كيسلوۆودسكiدە دەمالىپ جاتقان ەدiم. كەيiن بۇل iستەگi ەڭ اۋىر شارالارعا ارالاسۋىما تۋرا كەلدi.

- ءبىر باسىپ العا جىلجىماساق، ءزىل باتپان قارا تاستىڭ استىنا سۋ جۇرمەيدى. توبەدەن تاس قۇلاتقانداي جاڭالىق اشۋىمىز دا بولا قويماس. ءدال بۇگىن شىندىق دەگەنىمىز ءتىس باتپاس قاتتى جاڭعاقتىڭ ءبىرى بولىپ وتىر. جاسىرىپ جۇرگەنىڭىز بارما؟

- مەنەن جاسىرىپ قالعاندار بولۋى مۇمكىن. ءوز باسىم قولىمنان كەلگەنشە ءار نارسەگە شىندىقپەن قارادىم. ادامنان جاسىرعاندى قۇدايدان جاسىرا المايسىن عوي.

- ورىستى ورىستىڭ وزiنەن بەتەر سۇيەتiن جاعدايعا جەتكەن كەشەگi جىلدارى كۇش قۇرىلىمدارىندا نەگiزiنەن وزگە ۇلت وكiلدەرi قىزمەت ەتiپ كەلدi. تەرگەۋ امالدارى دا سولاردىڭ تاراپىنان جۇرگiزiلدi. سول تۇستاعى سوت بيلiگiنiڭ ىقپالى قالاي ەدi?

- سوت - ورگان ەمەس، ول - مەملەكەتتiك بيلiك. كەيدە سول سوتتىڭ دا قۇقىعى شەكتەۋلi ەكەنiن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. جەلتوقسان ماسەلەسi بويىنشا كەزiندە ەكi ادامنىڭ iسiن پلەنۋمعا شىعارىپ، بۇل جونiندە رەسپۋبليكا باس پروكۋرورى عالىم ەلەمەسوۆكە ۇسىنىسپەن شىعۋىمنىڭ سالدارى 16 ادامعا جەتiپ، ناتيجەسiندە وسىنشاما ادامنىڭ ۇستiنەن كوتەرiلگەن iستiڭ قىسقارتىلعانى سول تۇستاعى كوزقاراسپەن قاراعاندا ۇلكەن ەرلiك ەدi. وداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق پارتيالىق باسشىلىق تاراپىنان ءتارتiپ بۇزۋشىلارعا قارسى جەڭiل جازا قولدانىپ، ليبەرالدىق تانىتىپ وتىر دەگەن سوزگە قالىپ ەسكەرتۋ دە العانىم بار.

قالىپتاسقان ءتارتiپ بويىنشا، مەن ءار اپتانىڭ العاشقى جۇمىس كۇنi جەكە قابىلداۋ جاسايتىن ەدiم. سونداي كۇندەردiڭ بiر كۇنi قابىلداۋىما ەكi قىز كەلدi. ولار باس كيiم تiگەتiن فابريكادا جۇمىس iستەيدi ەكەن. سول كەزدە الاڭعا شىققان قىزدار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قولىنا ءتۇسiپ قالىپتى.

ماسەلەنiڭ بايىبىنا بارسام، قىزدار وزدەرiنiڭ ەكەۋ ەمەس، بەسەۋ ەكەنiن ايتىپ، ءتۇسiندiردi. نە iستەۋ كەرەك؟ ءبۇلدiرiپ، قىرىپ تاستاعانى جوق، بiراق الاڭعا بارعانى راس. ول كەزدە ەڭبەك ۇجىمىنىڭ داۋىسى ۇلكەن ءرول اتقاراتىن. ءوزiم باس بولىپ، سودان قىزدار ەڭبەك ەتەتiن جۇمىس ورنىنا بارىپ، جينالىس وتكiزدiك. ۇجىم قىزداردى ماقتاپ، كەشiرiم جاساۋىمىزدى ايتىپ، قورعاپ قالدى. ماعان دا كەرەگi سول ەدi, سول زاماتتا ولاردىڭ iسiن جاۋىپ، جاۋاپكەرشiلiكتەن قۇتقارىپ جiبەردiم.

مۇنى تۇسiنبەۋشiلەر دە بار ەدi. وقيعانىڭ الدىن-الۋ ءۇشiن بۇل جونiندە كولبينگە كiرiپ، جاستاردى جاپپاي تۇرمەگە جابۋدان ابىروي تاپپايتىنىمىزدى ايتىپ، شاما كەلگەنشە كەشiرiم جاساۋ قاجەتتiگiن ءتۇسiندiردiم. كولبين ازعانا ويلانىپ وتىرىپ: «تاجiريبەڭiز مول، وسىنى بارىنشا ورتالىققا بiلدiرمەي جاساعانىڭىز ابزال بولار ەدi» دەدi.

تاعى بiردە جازۋشىلار وداعىنىڭ بiرiنشi حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تەلەفون شالىپ، ءوزiنiڭ كەزدەسكiسi كەلەتiنiن بiلدiردi. بۇرىن دا اماندىق-ساۋلىقتان ءارi اسپايتىنبىز. بۇل جولى ءسوزi سۋىقتاۋ شىقتى.

حالىقتىڭ ماڭدايىندا ولجاس بiرەۋ. جوعارعى سوت توراعاسى كەلەدi, كەتەدi. سiزدەي ادام بiزگە كەلمەۋi كەرەك، بiزدiڭ سiزگە بارۋىمىز كەرەك» دەدiم.

ول: «تاكە، مەنiڭ كابينەتiمدە بiر جiگiت وتىر. جەلتوقسان قاھارماندارىنىڭ بiرi. رەسەيدiڭ بiر تۇرمەسiندە وتىر ەكەن، سودان امالىن تاۋىپ قاشىپ شىعىپتى» دەدi. كومەكتەسۋ كەرەك، قالاي؟ ولجاس مۇنداي ءوتiنiشتi ايتا بەرمەيدi. نە كەرەك، ماسكەۋدەگi تانىستارىمدى قوسىپ ءجۇرiپ، ول ازاماتتى دا سوتتان بوساتىپ جiبەردiك.

- جەلتوقسان كوتەرiلiسiنەن كەيiن جەر-جەرلەردە پارتيا ۇيىمدارىنىڭ جينالىسى ءوتiپ، وندا قازاق ۇلتشىلدىعىن ايىپتاعان سوزدەر ايتىلىپ جاتتى. ۆاۆيلوندىق شوعىرلانۋى باسىم سوت جۇيەسiندە تالقىلاۋ قانداي دەڭگەيدە ءوتتi?

- جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيiن دەموكراتيا مەن جاريالىلىق دەگەن كەزەڭi بولدى. «قازاق حالقى قوعامدى بiرiكتiرە الا ما؟» دەگەن ماسەلەدە جەرگiلiكتi ۇلتتان باسقالارى جاۋاپ بەرە الماي ابدىراپ قالدى. بiراق قازاق ەلiنiڭ ازاماتتارى دەربەس ۇلت رەتiندە مەملەكەتتi العا باستاۋعا قابiلەتتi ەكەنiن تانىتتى. جەر-جەرلەردە وتكەن پارتيا جينالىستارىندا قازاق باتىلدىق تانىتتى. مۇنداي جينالىس جوعارعى سوتتىڭ اپپاراتىندا دا ءوتiپ، ءتۇرلi پiكiرلەر ايتىلدى. جينالىس وتەتiن كەزدە مەن ەمدەلiپ جاتقاندىقتان وعان قاتىسا المادىم.

وقيعا اياقاستى جانە كۇتپەگەن جەردەن بولعاندىقتان، وعان دايىن ەمەستiگiمiز سەزiلiپ قالدى. دەموكراتيانى مۇلدە دۇرىس تۇسiنبەي ونىڭ ۇستiنە اۆتوريتارلىق قوعامنىڭ كوپتەگەن داستۇرلەرi ءالi دە بويىمىزدى بيلەپ العاندىقتان، ويىمىزدى دا اشىق بiلدiرە الماي جاتتىق.

جالپى، وقيعادان كەيiنگi وتكەن بارلىق جينالىستار مەن تالقىلاۋلار جوعارىدان تۇسiرiلگەن ورىستارعا قارسى باعىتتالعان «ۇلتشىلدىق» دەگەن فورماتتا ءوتتi. پارتيانىڭ ەڭ باستى قاتەلiگi دە وسىندا جاتتى. ونى ايىپتاپ، ەڭ العاشقى رەسمي حات جازعان ادام سول تۇستاعى رەسپۋبليكا سىرتقى iستەر مينيسترi ميحايل ەسەناليەۆ بولاتىن. جەلتوقسانعا اراشا ءتۇسiپ، العاشقى كوميسسيانى قۇرۋعا باستاما كوتەرگەن دە سول كiسi ەدi.

قازگۋ-دiڭ 3 كۋرسىنان وبلىستىق سوت مۇشەسi بولىپ سايلانعان

- ادامدى ادام ەتەتiن ءۇش ماماندىقتى قاي زاماندا دا قادiر تۇتقان ەكەن. ولار ادامنىڭ جانىن ەمدەيتiندەر، ءتانiن ەمدەيتiندەر جانە زاڭگەرلەر. كونە مۇسىلمان ەلدەرiندە سوت قىزمەتiنە بارۋعا اسا قىزىعۋشىلىق تانىتپاپتى. سەبەبi - مۇنداي جاۋاپتى قىزمەتكە بارۋشىلار ادامنىڭ تاعدىرىن شەشۋدە قاتە جiبەرiپ، اللانىڭ الدىندا دا، ادامنىڭ الدىندا دا ۇياتقا قالام با دەپ سەسكەنگەن كورiنەدi. الايدا، سۇلتان-پاتشالار سوتتى كۇشپەن، ونىڭ كەلiسiمiنسiز تاعايىنداعان، سەبەبi, ولاردىڭ ار-نامىسىنا سەنiمدiلiك بiلدiرگەن. جوعارىداعى ءۇش تالاپ ءوز بويىنان تابىلعان ادامعا عانا زور مiندەتتەر جۇكتەلگەن ەكەن. بۇگiنگi بiزگە ۇلگi بولىپ جەتكەن ساۋاپتى iستەردiڭ ءبارi سول زاماننان كوشكەن عيبراتى مول قۇندىلىقتار كورiنەدi. سiزدiڭ وسى ماماندىقتى تاڭداۋىڭىزعا نە سەبەپتەر بولدى؟

- «بiزدiڭ ەڭ جاقسى تۋىندىمىز - اقىلعا ساي ءومiر ءسۇرۋ. قالعانىنىڭ ءبارi - بيلiك ەتۋ، بايلىق جيناۋ، بiردەڭەلەر سالۋ - ەڭ كوپ دەگەندە قوسىمشالار» دەپتi فيلوسوف مونتەن. مەن نەبارi ءوز قابiلەتiمنiڭ جەتكەن جەرiنە ساي ءومiر ءسۇرiپ كەلەمiن. رەسەيدiڭ استراحان وبلىسىنان قازاقستانعا ارمان قۋىپ وقۋعا كەلگەنگە دەيiن مۇندا ەشبiر تۋىسىمىز بولعان ەمەس. قازگۋ-دiڭ 3 كۋرسىنان پاۆلودار وبلىستىق سوتىنىڭ مۇشەسi بولىپ سايلانىپ، وقۋ مەن ەڭبەكتi قاتار ۇشتاستىرۋىما تۋرا كەلدi. استراحاننىڭ اقساراي اۋىلىندا پەداگوگيكالىق ۋچيليششەدەن كەيiن، باستاۋىش مەكتەپتە مۇعالiم بولىپ ەڭبەك ەتۋiم ومiرiمە ۇلكەن جولداما بولدى. بۇل ءوڭiر حV عاسىردا قازتۋعان جىراۋ دۇنيەگە كەلگەن كيەلi توپىراق بولاتىن.

1970 جىلى ماسكەۋدەگi كسرو باس پروكۋراتۋراسى جانىنداعى سىرتتاي وقىتۋ ينستيتۋتى اسپيرانتۋراسىن بiتiرiپ، كانديداتتىق قورعاۋىم قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىندا ەڭبەك ەتۋگە الىپ كەلدi. رەسپۋبليكا باس پروكۋراتۋراسىندا، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتi اكiمشiلiك ورگاندارى بولiمiندە، جوعارعى سوت توراعاسى قىزمەتتەرiندە شىڭدالىپ ءوستiم دەي الامىن.

مەن كەڭەستiك داۋiردە ەرجەتiپ، العان بiلiمiم مەن بiلiگiمدi بار قابiلەتتiممەن جۇمسادىم دەپ ويلايمىن. مەملەكەتتiك قىزمەتتە جارتى عاسىرداي ەڭبەك ەتiپ، ءتۇرلi دەڭگەيدەگi لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقاردىم. ابىروي-اتاعىما كiر تۇسiرمەدiم.

ادiلدiك - ادامنىڭ كiسiلiك كەلبەتi, ار-وجدانى. وسى قاعيدانى ومiرiمە سەرiك ەتتiم.

- بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزدان ءتورت مىڭ جىلداي بۇرىن، ەجەلگi مىسىردا بيلiك يەلەرi حالىق الدىندا انت بەرەتiن بولعان. انت پاپيرۋس جاپىراعىندا جازىلىپ قالدىرىلعان ەكەن. انتتا بىلاي دەلiنiپتi:

«مەن جاس ءسابيدiڭ اۋزىنان ءسۇتiن تارتىپ المايمىن; مەن بiرەۋدi ولتiرۋگە بۇيرىق بەرمەيمiن; مەن السiزدەرگە قول كوتەرمەيمiن; مەن تارازىدان جەمەيمiن» دەلiنگەن ەكەن.

قازiر ەلiمiزدەگi سوت بيلiگi قوعامدى iلگەرi باستاۋشى قۋاتتى ينتەللەكتۋالدى كۇشكە يە. جالپى، ەلiمiزدەگi قۇقىقتىق جۇيە تۋرالى نە ايتار ەدiڭiز؟

- قازاق حالقى تاۋەلسiز ۇلت رەتiندە شىن مانiندە، ءوزiن باسقالارعا تولىقتاي مويىنداتتى. بۇگiنگi جاعدايىمىز ەلباسىنىڭ ساياساتى دۇرىس ەكەنiن كورسەتەدi. ناعىز تاۋەلسiز ەل ءوزiنiڭ ماتەريالدىق جانە مورالدىق مۇمكiنشiلiكتەرiن تولىق جانە تاۋەلسiز جۇرگiزە الادى. ونىڭ نەگiزi - قۇقىقتىق-نورماتيۆتiك زاڭداردىڭ بۇلجىتپاي ورىندالۋىنا دا بايلانىستى. مەملەكەت باسشىسى ايقىنداپ بەرگەن سوت جۇيەسi دامۋىنىڭ وزەكتi ماسەلەلەرi بiزدiڭ قۇقىقتىق رەفورمالاردى ودان ءارi دامىتۋىمىزعا جول اشىپ وتىر. وسى ماقساتتاعى ايشىقتى مiندەتتەر قاتارىنا سوت iسiن جۇرگiزۋدi جەتiلدiرۋ جانە وڭايلاتۋ، سۋديالىققا ۇمiتكەرلەرگە قويىلار تالاپتى كۇشەيتۋ، ىمىرالىق راسiمدەردi ەنگiزۋ جاتادى.

قازاقستان تاۋەلسiزدiك العان كۇننەن باستاپ، ادامنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ سالاسىندا جاسالعان جۇمىس از ەمەس. ادام قۇقىقتارى جونiندەگi ۋاكiل ينستيتۋتى قۇرىلدى، ول ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قورعاۋ جۇيەسiندەگi ماڭىزدى مەحانيزمگە اينالدى. وسىعان بايلانىستى جۇبايلاردىڭ اجىراسۋ iستەرi كوپشiلiك كوزiنشە ەمەس، وڭاشا قارالعانى دۇرىس.

قازiر ەلiمiزدە باس ەركiندiگiنەن ايرىلعاندار سانى كوپ. قىلمىستىق iستەردەگi يمپەراتيۆتiك-جازالاۋ ۇردiسiنە كەلسەك، ونى ەرەكشە اۋىر جانە اۋىر قىلمىستار جاساعان ادامدارعا عانا قولدانعان ابزال. اسىلى جازانىڭ نەعۇرلىم جۇمسارتىلۋىن قاراستىرعان ءجون. مۇنىڭ ءوزi وتاندىق سوت جۇيەسiن ەۋروپالىق ستاندارتتارعا جاقىنداتۋعا ۇلكەن سەپتiگiن تيگiزەرi ءسوزسiز.

زاڭعا بايلانىستى، ادامداردى سوت مەكەمەلەرiنiڭ تاربيەلەۋدەگi ورنى توڭiرەگiندە ۇلى مۇحاممەد پايعامبارىمىز كوپتەگەن پiكiرلەر ايتقان. حاديستەرiن قاراپ وتىرساڭىز، بۇگiنگi زاڭگەرلەر ۇيرەنەر، ءتالiم-تاربيە الار ويلى سوزدەرi كوپ-اق. «مۇمكiن بولعانشا ادامداردى قاتال جازالاماۋعا تىرىسىڭدار. بiراق قاتال جازانى مۇلدە قولدانباۋعا دا بولمايدى» دەپتi. جالپى، ادامدار ۇستiنەن بولاتىن سوتتى ادامدار جاعدايىنا قاراي يكەمدەسەك ۇتارىمىز كوپ.

- سوندىقتان دا بولسا كەرەك، اقش كونگرەسiنە كiرە-بەرiس قاقپاعا: «زاڭعا دەگەن ادالدىق وتانعا جانە ءوز حالقىڭا دەگەن ادالدىقتان جوعارىراق» دەپ جازىلىپتى. جالپى، وسى تاقىلەتتەس ءسوزدi سوت كەڭسەلەرiنiڭ ماڭدايشاسىنا جازىپ قويۋعا بولماس پا ەكەن؟

- ۇلى ويشىل اريستوتەل: «الەمدi زاڭ بيلەۋi كەرەك» دەگەن ەكەن. جالپى، زاڭ بولعان جەردە ءتارتiپ بولارى ءسوزسiز. ەلiمiز زاڭدارى مەملەكەتiمiزدiڭ كەز-كەلگەن ادامىنا ورتاق. قاي قۇقىقتىق، نورماتيۆتiك اكتiنi الماساڭىز دا وندا ادامنىڭ زاڭ الدىندا تەڭ قۇقىقتى ەكەنi ايتىلعان. دەمەك، ەلiمiزدiڭ ءار ازاماتى ءوزiنiڭ قۇقىعىن قورعاپ، پروكۋراتۋرا نەمەسە سوت ورىندارىنا شاعىمدانا الادى.

«جاماندىقتى جازالاماعان ادام - ونىڭ دەم بەرۋشiسi» دەپتi ۇلى سۋرەتشi لەوناردو دا ۆينچي. وسى ءسوز وتە كورەگەندiكپەن ايتىلعان ءسوز. ءالi كۇنگە كۇشiن جويماعان، زاڭنىڭ بiر تارماعى ەتiپ ەنگiزiپ قوياتىن-اق ءسوز.

- سiز پاكiستان يسلام رەسپۋبليكاسىنداعى العاشقى ەلشiلەردiڭ بiرi رەتiندە ەكi جاقتى بايلانىستى ورناتۋدا كوپ ەڭبەك سiڭiردiڭiز. بiزگە جەتكەن مالiمەتتەر بويىنشا اۋعان سوعىسىندا كوپتەگەن جاۋىنگەرلەرiمiز قولعا ءتۇسiپ، پاكiستان اسىرىلعان كورiنەدi. ديپلوماتتىق قىزمەتiڭiزگە بايلانىستى سiزگە سول كەزدە ەلگە قايتۋعا كومەك سۇراعان وقيعالار كەزدەسپەدi مە؟

- ەلiمiز ەگەمەندiگiن العان كەزدە جان-جاققا قاقپا ەركiن اشىلىپ، تاريحي وتاندارىن iزدەگەندەر تۋعان ەلدەرiنە، جەرiنە قايتىپ جاتتى. شەتتە جۇرگەن بiزدiڭ دە اعايىندارىمىز ۇلكەن كوش تiزگiنiن اعىتىپ، جان-جاقتان تاريحي وتاندارىنا ورالا باستادى. تالاي جىل شەتتە جۇرگەن قازاقتىڭ تۋعان تابالدىرىعىنا تابىنىپ تۇرىپ، ەندi ەشقايدا كەتپەيتiنi, ءوز ەلiندە ورنىعىپ، بوساعا بەكiتەتiنi انىق ەدi. بۇل باعىتتا پاكiستان پرەزيدەنتi لەگاري مەن پرەمەر-مينيستر بەنازير بحۋتتومەن مامiلەلەر جاسادىم.

رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسi قازاقستانعا پاكiستان پرەزيدەنتi لەگاري كەلگەندە وعان بۇل جونiندە رەسمي حات تاپسىردى. وسىعان بايلانىستى ەلشiلiك قىزمەتكەرلەرi جۇمىس iستەپ، ەلگە قايتۋعا ادام تاپپاعانى بار.

- ايىپتاۋ وڭاي، بايىپتاۋ قاشاندا قيىن. جۇمىس بارىسىندا وسىعان وبال جاسادىم-اۋ، دەگەن وكiنiشiڭiز بولمادى ما؟

- گورباچەۆتiك «قايتا قۇرۋدىڭ» اقىرى كەڭەستiك ءداۋiردiڭ جويىلۋىنا ۇلاسقانى تاريحتان ءمالiم. سول جىلدارى ۋاقىتتىڭ ءوزi اۋمالى-توكپەلi بولىپ تۇرعانى ايان. الايدا، وزiمە سەنiپ تاپسىرىلعان ورتادا كەز-كەلگەن iسكە بايىپپەن قاراي بiلدiم دەپ ويلايمىن. وزگەلەردەن دە سونى تالاپ ەتتiم. Iس باسىندا كوپتەگەن ادامنىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسiپ، جولىنىڭ وڭعا باسۋىنا سەپتiگiن تيگiزگەنiمدi ايتا الامىن.

بۇل تۋرالى بەلگiلi ازامات حاسەن قوجاحمەتوۆ تە ايتا جاتار. ماحمۇت قاشقاري بابامىز: «قازاقتا ءوزiن ۇناتۋ، ماقتانۋ جوق. ول - ۇلكەن ەرلiك جانە جانكەشتiلiك جاساعاننىڭ وزiندە، ەرەكشە iس iستەمەگەندەي سەزiنەدi» دەپتi. مەن وسى دانالىقتا تۇرامىن.

قۇقىق قورعاۋ جۇيەسiندە جارتى عاسىر قىزمەت ەتiپ، بiردە بiر وردەن، مەدال الماعان

- «مەن زاڭىندا قاۋقار كۇشi جوق جانە ول بiرەۋدiڭ بيلiگiندە بولاتىن مەملەكەتتi تاياۋدا كۇيرەيدi دەپ ويلايمىن. مەن زاڭ بيلەۋشiلەرگە ۇستەمدiك ەتكەن جەردە، ولار (بيلەۋشiلەر) ونىڭ قۇلى بولعان كەزدە، مەملەكەت جانە وعان قۇداي سىيلاعان قانشاما يگiلiكتەر امان قالادى دەپ ەسەپتەيمiن» دەپتi پلاتون. جوعارعى سوت توراعاسى كەزiندە وسى قاعيدانى قانشالىقتى ۇستاي الدىڭىز؟..

- قازاقستاندا تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزiلگەلi بەرi بiرتالاي جۇيەلi رەفورمالار جۇزەگە اسىرىلدى. مەملەكەت باسشىسى مەملەكەتتiك قۇرىلىمنىڭ بۇكiل جۇيەسi رەفورمالانباي، وڭدى ناتيجەگە قول جەتكiزە المايتىنىمىزدى ءتۇسiندi. الدىمەن اكiمشiلiك جۇيەسiنەن باستاپ، قۇقىقتىق سالادا تۇبەگەيلi رەفورمالار جۇرگiزiلدi. وسى ماقسات جولىندا بiرنەشە ستراتەگيالىق قۇجاتتار قابىلداندى. ەندi وسىنى العا اپارۋ بۇگiنگi قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ابىرويلى مiندەتi بولماق.

- «ۇلتارازدىق سوعىستا باتىر بولمايدى» دەپ رەسەي باتىرلىعىنان باس تارتقان گەنەرال ل.روحلين سياقتى جوعارعى سوت قىزمەتكەرلەرi اراسىنان جوعارى ماراپاتتان باس تارتقان ادامدار بولدى ما؟

- وزگە قۇقىق قورعاۋ قۇرىلىمدارىندا ماراپاتتالعاندار بولۋى مۇمكiن. ال سوت جۇيەسiندە كەۋدەسiنە مەدال تاعىپ، ماقتاۋ قاعازدارىن العاندار بولعان ەمەس. سەنەسiز بە، وسى جۇيەدە جارتى عاسىر قىزمەت ەتiپ، بiردە-بiر مەدال، وردەن الماپپىن. عىلىمي اتاعىمنان وزگە، اتاق-دارەجەم دە جوق.

- الماتىداعى ورىن العان وقيعا تۇسىندا «مەتەل» وپەراتسياسىنا باسشىلىق جاساعان ماسكەۋدەن كەلگەن ەميسسار ارميا گەنەرالى ف.بوبكوۆپەن كەزدەسكەنىمدە ول ماعان «كگب جانە بيلiك» كiتابىن وقۋىمدى سۇراعان ەدi. سوندا گەنەرال بوبكوۆ وزiنە قازاقستان قاۋiپسiزدiك كوميتەتi توراعاسىنىڭ تولىق مانiندەگi اقپارات بەرمەگەنiن ايتادى. سiزدەن دە ماسكەۋ اقپارات سۇراپ مازاڭىزدى العان شىعار؟

- ونداي iستەر بولعان ەمەس. بiراق وڭتۇستiكتەگi «ماقتا iسi» بويىنشا ماسكەۋ قاتاڭ باقىلاۋعا الىپ، مازالاعانى بار. سول كەزدە «ماقتا iسi» بويىنشا 64 ادام سوتتالىپ، كەيiن ولاردىڭ ءبارi بوساتىلىپ جiبەرiلدi.

- كوپتەگەن ەلدەردە «اقيقاتتى انىقتاۋشى» جونiندەگi كوميسسيا بار. ماسەلەن، اقش ۇكiمەتi II دۇنيەجۇزiلiك سوعىس كەزiندە جاپوندارعا قارسى جۇرگiزگەن ەكسپانسياسى ءۇشiن رەسمي تۇردە بiرنەشە رەت كەشiرiم سۇرادى، وتەماقى تولەدi. كۇنادان ارىلۋ ينستيتۋتى كەيبiر مەملەكەتتەردە ساياسي قوزعالىس رەتiندە مويىندالىپ وتىر. بiزدە دە وسىنداي ينستيتۋت اشۋ iسiن قولعا الۋعا بولماس پا ەكەن؟

- بۇل ويلاناتىن ماسەلە ەكەن. تاريحىمىزدا بولعان ورنى تولماس قاسiرەتتەردiڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزعا، سالت-سانامىز بەن دiنiمiزگە، دiلiمiز بەن تiلiمiزگە تيگiزگەن زارداپتارى از بولماسا كەرەك. بiر جارىم ميلليوننان اسا قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان «اقتابان شۇبىرىندى»، 1930-32 جىلدارداعى بۇكiل حالىقتى جايلاعان «ۇلى جۇت»، جازىقسىزدان-جازىقسىز قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراتىپ، 1937-38 جىلدارى ارالىعىندا ۇلت زيالىلارىن قىرعان ستاليندiك رەپرەسسيا - ءبارiنiڭ نەگiزگi سالدارى مەن سەبەپتەرiندە تاۋەلسiزدiككە دەگەن ۇمتىلىستىڭ رۋحى جاتىر. مiنە، وسىلاردىڭ تاريحي ءمانiن اشىپ، جازىقسىز جانداردى اقتاپ الۋ دا قيامەتتiڭ قيامەتi بولدى.

كسرو جوعارعى سوتىنىڭ پلەنۋم مۇشەسi رەتiندە ماسكەۋدە ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى اقتاۋ ءۇشiن مۇراعاتتاردا سiرەسiپ تۇرعان قۇجاتتارعا العاشقى قول تيگiزiپ، اقتاۋ شەشiمiنە قول قويۋشىلاردىڭ بiرi رەتiندە ايتۋىما بولاتىن شىعار. 1988 جىلى 4-قاراشادا احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان 13 ادامنىڭ iسiندە قۇرامىندا قىلمىستىق iس بولماعاندىقتان قىسقارتىلىپ، اقتاۋ ۇكiمiنiڭ شىعارىلۋى دا مەنiڭ تۇسىمدا بولدى. كەزىندە ۇلت ارىسىنا بايلانىستى قولدا بار قۇجاتتاردىڭ ءبارىن عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆقا بەرىپ، وعان وزىنە قاجەتتى تۇستارىن جازىپ الۋىنا ىقپال ەتكەنىمدى دە جاريا ەتىپ ايتقانىم جوق. ول تۋرالى زيالى ازامات تۇرسىن ءىنىمنىڭ ءوزى ايتىپ جۇرگەن كورىنەدى.

تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ كوك بايراعىنىڭ جەلبiرەگەنiنە مiنە، بيىل 19 جىل. وركەنيەتتi ەلدەردiڭ كوشiنە iلەسiپ، دامىعان 50 مەملەكەتپەن تەرەزەمiزدi تەڭ ەتەمiز دەپ ۇمتىلىپ جاتقانىمىز دا نەگiزسiز ەمەس. بۇگiنگiدەي كۇندەرiمiز ءۇشiن تالاي عاسىرلار بويى اتا-بابالارىمىز قاندى جولعا تاۋەكەل ەتiپ باسىن تiكتi. سوندىقتان دا بۇگiنگiنi كەشەگiنiڭ جالعاسى، وتكەننiڭ سالدارى، بولاشاقتىڭ سەبەپشiسi دەپ بiلگەن ءجون. ءومiر ديالەكتيكاسىنا جۇگiنسەك، عايىپتان پايدا بولاتىن ەشتەڭە جوق، كەشەگi مەن بۇگiنگi, بۇگiنگi مەن ەرتەڭگi - ءبارi دە بiر-بiرiمەن تابيعي دا تاريحي تۇرعىدان بايلانىستى.

- ەگەر كۇنادان ارىلۋ ينستيتۋتى اشىلا قالسا، وعان ەڭ الدىمەن كiمدەردi شاقىرتۋدى قالار ەدiڭiز؟

- ەندi بۇل جاۋاپتى ورىنداردىڭ اقىلداسا وتىرىپ شەشەتiن ماسەلەسi عوي...

- باي بولۋ مەن اقشالى بولۋدىڭ ەكەۋi ەكi ءتۇرلi ۇعىم. الايدا اقشاسى كوپ ادامنىڭ ءبارi باي ەمەس. ناعىز باي ادام - ءوز تاعدىرىنا ريزا ادام. ومiرiڭiزگە ريزاسىز با؟

- ريزامىن. قاراپايىم شارۋانىڭ بالاسى رەتiندە رەسپۋبليكالىق دارەجەدەگi قىزمەتكە قول جەتكiزدiم. زايىبىم زارا ەكەۋمiز ءۇش قىز ءوسiرiپ، ولاردى قۇتتى ورنىنا قوندىردىق. ارتىق دۇنيە جيناعانىمىز جوق. ۇيقىم تىنىش. ءۇش قىزىمنىڭ ماماندىعى زاڭگەر بولسا دا، ولارعا قىزمەت تاڭداۋدا كومەكتەسكەن ەمەسپiن، ءوز بەتتەرiنشە ارەكەت جاسادى.

جاسىم 70-تەن استى. وسى جاسقا قالاي كەلگەنiمدi دە بiلمەي قالدىم. قازiر دە اباي اتىنداعى مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتتە پروفەسسور رەتiندە جاستارعا ءدارiس بەرiپ كەلەمiن.

- تاماس اعا، اڭگiمەڭiزگە راحمەت.

اڭگiمەلەسكەن - ەرمەك جۇماحمەتۇلى.

«namys.kz» cايتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحانوۆتى اقتاۋ قاعازىنا ماسكەۋدە العاشقى بولىپ قول جەتكىزدىم "