مەن قازاق تەلەۆيزياسىنداعى وزگەرىستەر مەن ۇردىستەردى “قازاقستان” ۇلتتىق ارناسى ارقىلى باعامدايمىن، “قازاقستان” ۇلتتىق ارناسى ارقىلى باعالايمىن. “قازاقستان” ۇلتتىق ارناسى، البەتتە، ءۇيىمىزدىڭ تورىنەن كوك جاشىك ورىن تەپكەن، وتكەن عاسىردان بەرى تارالىپ، ورىستەگەن سان تەلەارنانىڭ اتاسى، باستاۋ-بۇلاعى، ۇشار بيىگى ىسپەتتى. ارينە، بيىكتىكتىڭ كوزگە بۇرىن شالىناتىنى سەكىلدى، “قازاقستان” ۇلتتىق ارناسىنداعى قيت ەتكەن قيمىل دا نازاردان تىس قالمايدى بۇگىندە.

“عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى” - دەيدى اينالايىن قازاعىم! “رۋكوپيسي نە گوريات”- دەيدى م.بۋلگاكوۆتىڭ ءبىر كەيىپكەرى “ماستەر ي مارگاريتا” دەگەن اتاقتى شىعارماسىندا... سول ماڭگىلىك حاتتاي، ورتەنبەس قولجازباداي جارقىراپ، داۋىردەن-داۋىرگە كوشكەن رۋحاني قازىنامىز، وشپەس جاۋحار جىرىمىز بار ءبىزدىڭ دە. سونىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى –  “قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ”. ونى باعزى زاماندا جىرشىلار تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ جىرلاعان-تىن. بەرتىن كەلە ءتۇرلى ماتىندەرى حاتقا ءتۇسىرىلىپ، تاسقا باسىلدى. جيىرمادان استام نۇسقاسى بار ەكەنى انىقتالدى. ادەبيەتتەگى الىبىمىز عابەڭ – عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ قالامىنان تۇلەپ شىعىپ، پەساعا اينالىپ، قازاق ساحناسىندا دا دۇركىن-دۇركىن قويىلىپ كەلەدى. بۇل كلاسسيكالىق دۇنيەنى قايىرىپ قويماعان قازاق تەاتر رەجيسسەرلەرى جوق شىعار تەگىندە: م.ناسونوۆ، ءا.مامبەتوۆ، ج.حادجيەۆ، ق.سۇگىربەكوۆ... اركىم ارقيلى قويدى، وزگەرتىپ قويدى، تۇرلەندىرىپ قويدى، اتىن جاسىرىپ، اتاۋىن جاڭالاپ قويدى... جۇرت جاپىرلاپ بارىپ، جابىلىپ تاماشالاپ جاتتى. “اناۋ اناداي ەكەن، مىناۋ مىناداي ەكەن،”-دەگەن جوق تەك. راس، سىن بولار. راس، توسىرقاۋ بولار، بىراق ءار قويۋشى-رەجيسسەردىڭ شىعارمانى زەردەلەۋ راكۋرسى ءار قيلى ەكەنىن جۇرت سەزبەدى دەپ ايتا المايمىز. شىعارمانى سيقىنا قاراپ سىناعان جوق، كوركەمدىك كوركىنە قاراعان ەدى وندا. شىعارمانى كىم، قايدا ساحنالاعانىنا قاراعان جوق، تالعامنىڭ تالقىسىندا عانا تارازىلاعان ەدى وندا.

كەيىن، انىعىندا 1954 جىلى عابەڭنىڭ ستسەناريى نەگىزىندە ش. ايمانوۆ “ماحاببات تۋرالى اڭىز” اتتى فيلم ءتۇسىردى. 1992 جىلى ا. ءاشىموۆ تا جىر اتتاس كوركەم فيلم جاساعان.

سول جاۋحار جىرىمىز جاقىندا تەلەسەريالعا اينالىپ كورەرمەندەرگە ۇسىنىلعان ەدى. التى بولىمنەن تۇرادى ەكەن. الپىس بولىمنەن تۇرسا دا جاقسى دۇنيە بولسا جاتتىق جوق، حالىق بىردەن باس قويعان. العاشى كۇنگى كورسەتىلىمنەن كەيىن-اق، لايلى سۋدان باس تارتقان تارپاڭداي وسقىرىنعان ءبىراز جۇرت “فەيسبۋك” اتتى قىرعا شىعىپ توقايلاسقان. سودان داي-داي الامان ايتىس پەن سان پىكىر  الەۋمەتتىك جەلىدە سەڭدەي سوقتىعىستى. “حاس سۇلۋ دەگەن بايانىمىز ءتامپىش قارا بولعانى ما سوندا،”- دەدىك. “بايانىمىز نەتكەن دورەكى ەدى، انەبىر ايتقان ءسوزىن قاراشى،”-دەدىك. ء“تىلىن قارا، تاپ ءبىر تاس جولدا وسكەن مىنا جاستاردىكىندەي جاداعاي،”-دەدىك. “قاراپ تۇرعان جىگىتكە قىز ارتىلعانى نەسى،”-دەدىك. پىكىرلەردىڭ ءجونى دە، كەرى دە بار ەدى. الدى-ارتىنا قاراتقان جوقپىز، قارا ەسەككە تەرىس وتىرعىزىپ، جان-جاقتان قاۋمالاي قۋىپ، الا جونەلدىك. تەلەحيكايانىڭ كورسەتىلىمى بەل ورتاسىنان اۋا بەرە داۋدى تىپتەن ۇدەتتىك. “بايانعا “باياندى” قورلاتتىق-اۋ،”- دەدىك.  ءتىپتى، تەلەسەريالدىڭ پروديۋسەرى رەجيسسەرى ەمەس ەكەنىن، پروديۋسەردىڭ شىعارما كوركەمدىگىنە تولىق جاۋاپتى ەمەس ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارىپ الدىق. قىزدى-قىزدىمەن بايان ماقساتقىزىنىڭ جەكە ومىرىنە اۋىز سالىپ، جىر كەيىپكەرلەرىمەن بايلانىستىرىپ، ءبولىپ، جۇپتاستىرىپ تاستادىق. قىزدى-قىزدىمەن “بايان سەريالعا بولىنگەن قارجىنى قايتارسىن،”-دەپ، و باياننان بۇ بايانعا وپ-وڭاي اۋىسىپ، توپەپ بەردىك. تەلەسەريال “باياننان” گورى ءومىرى كورىكتەن شىققان تەمىردەي قىزىپ تۇرعان پروديۋسەر باياندى تۇقىرتۋ قىزىعىراق بولدى كوبىمىزگە. بۇل الاماندا بىرەۋ ءبىلىپ شاپسا، كوبىمىز بوس دالاقتادىق. ەجەلگى ريم ساياسي قايراتكەرى يۋ.تسەزاردىڭ “ليۋدي وحوتنو ۆەريات تومۋ، چەمۋ جەلايۋت ۆەريت”-دەگەن قاناتتى ءسوزى ەسكە تۇسەدى مۇندايدا.

مەنىڭ بىلۋىمشە، ەلىمىزدەگى تەلەۆيزيا ورىسىندە تەلەسەريالدار توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا قىلاڭ بەرىپ، ەكى مىڭىنشى جىلداردان بەرى قارقىن العان ەكەن. كۇنى كەشەگە دەيىن كورەرمەن رەتىندە سان سەريالدىڭ “ىستىعىنا كۇيدىك، سۋىعىنا توڭدىق”. كەيىنگى جىل سەريالدار ءتىپتى، جاۋىپ كەتتى. بىراق كەمشىلىكتەرى جىرتىلىپ ايىرىلاتىن. تەحنيكالىق تۇرعىدان ساپاسى تۇزەلگەنىمەن، مازمۇنى ءباز باياعى قالپىندا قالىپ قويدى. باستى كەمشىلىگى، نەگىزگى كەمشىلىگى، كەشىرىلمەس كەمشىلىگى: ۇلتتىق رۋحىنىڭ جوقتىعىندا ەدى. بار بولسا، تايازدىعىندا ەدى. سەريالدار ستسەناريلەرى ورىسشا جازىلىپ، قازاقشا قاساڭ اۋدارىلىپ تۇسىرىلە بەرەتىن. اكتەرلەردىڭ ويىنىندا، تىلىندە، تۇرمىسىندا ورىس جۇرتىنا ءتان اكتسەنت پەن يشارا تۇنىپ تۇراتىن. قازاقتىڭ تۇرمىسى مەن تىلىنەن ماحرۇم رەجيسسەر ءتۇسىرىلىم الاڭىنداعى بالاڭ رەداكتوردىڭ كومەگىمەن ونەر تۋدىرا بەرەتىن. سەريال شىعارسا بولدى وعان. ءتىلى قازاقشا بولسا بولعانى، جانى تۋراسىندا باس قاتىرىپ جاتپاق ەمەس. كەشىرىڭىزدەر، كينو تۋىندىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىن اۋدارما ءتىل شەشپەيدى. ءسىزدى ءتىلدى اۋدارۋىڭىز مۇمكىن، بىراق ستسەناريدەگى جوق قازاقتىڭ جانىن ۇرلەپ جاعا المايسىز. ەگەر ولاي بولسا، ف.دوستوەۆسكيدىڭ “يديوتىن” قازاقشا اۋدارايىق تا، قازاق شىعارماسى دەپ جاريالايىق؟ بولماسا، ف.كافكانىڭ “زاموكىن” قازاقشاعا قوتارىپ، قازاقتىڭ پوستمودەرنيست جازۋشىلارىنىڭ قاتارىن نەگە كوبەيتپەسكە؟ ە.زوليانىڭ “تۆورچەستۆوسىن” اۋدارساق، تاعى ءبىر قازاق رەاليست جازۋشىسى مەن ۇلى شىعارماسى دۇنيەگە كەلەر مۇمكىن؟ جوق، ارينە! مۇمكىن ەمەس! فيلم ستسەناريى دە سول سياقتى. قازاق بولمىسى ءاۋ باستا ستسەناري نەگىزىنە سالىنباعان سوڭ، قازاقشاعا التى قايتارا اۋدارساڭ دا وزدىگىنەن ۇلتتىق شىعارماعا اينالىپ كەتپەيدى! ال، وزگە تىلدەگى ستسەناري ءتىپتى ۇلى دۇنيە بولىپ شىعىپ، اۋدارماسقا بولمايتىن جاي تۋسا، ونى قازاق تىلىنە ءتاجىمالاۋ جەتكىلىكسىز، ونى اداپتاتسيا[بەيىمدەۋ]جاساۋ كەرەك!

حوش، وسىنداي شالاجانسار سەريالدار كوپ ەدى عوي بىلتىرلار؟ سەريال جوبالارى ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋىزىندا كەتىپ ەدى عوي وتكەن جىلدارى؟ بۇرناعى جىلى؟ سول كەزدە نەگە بايبالام سالمادىق؟ ءتىپتى، بەس-التى جىلداي سەنتيمەنتاليزممەن سۋارىلعان ەش قيسىن-قالىبى جوق، ساعىزداي سوزىلعان ءۇندى سەريالى ء“انانديدى” ەگىلىپ وتىرىپ تاماشالاپ ەدىك قوي؟ بالا شاعا تۇگەلىمەن ءشايى ورامال جابىلىپ، ءۇيىرىلىپ بيلەپ، ۋىلدەپ ولەڭ ايتىپ، ۇندىگە اينالىپ كەتە جازداعان جوق پا ەدى؟  قىڭق ەتپەپ ەدىك قوي سوندا؟ ەندى بۇل نە كوتەرىلىس؟

سەبەبى تۇسىنىكتى، ارنا باسشىلىعى اۋىسىپ، توراعالىققا ەرلان قارين كەلگەلى  اۋجاي وزگەرگەن-تىن. ەرلان تىنىمبايۇلى ارنانىڭ جۇمىسىن اشىق جۇرگىزە باستاعان. ءاپ دەگەندە جاس جۋرناليستەر مەن باسىلىمداردا بەلسەندىلىگى مەن ۇتىمدى ويلارىمەن كورىنىپ جۇرگەن ءبىراز جاستاردى [ب.ءمۇرسالىم، ق. امانجولۇلى، ق. تىلەۋحان، ج. ابىلداقىزى، ك. تاسبولات، ب.سارىباي ت.س.س.]جيناپ، اقىلداسىپ، ۇلتتىق ارناعا كەرەكتى دۇنيەلەردى تالقىعا سالدى. ۇلتتىق ارنانى وركەندەتۋ، مازمۇنىن بايىتۋ جولىندا سان باسقوسۋ، سان كەزدەسۋ جاساپ جۇرگەنىن قۇلاعىمىز شالاتىن. سول باسقوسۋلاردا الاشتىڭ رۋحىن جاڭعىرتار “الاشوردا” الىپتارى جونىندە كوركەم تۋىندى جاساۋدى ۇسىنىس قىلعان ەدى. سول باسقوسۋلاردىڭ ناتيجەسىندە ۇلتتىق ارنادا “مەن – قازاقپىن” مەگا جوباسى دۇنيەگە كەلدى. پاراسات ولشەمىدەي د. ابدىك جۇرگىزەتىن “پاراسات مايدانى” شىقتى ەفيرگە. ب.ءۋاليدىڭ ء“بىرىنشى ستۋديا” دوداسى، م. تۇمەنبايدىڭ “اپتا” ساراپتاۋ باعدارلامالارى كورەرمەنمەن قاۋىشتى. ەلەۋلى وزگەرىستەر ەدى بۇلار. ەرلان تىنىمبايۇلى “فەيسبۋك” الەۋمەتتىك جەلى كەڭىستىگىندە دە بولىپ جاتقان وزگەرىستەر مەن جاڭالىقتاردى اشىق جاريالاپ، پىكىر جيناپ وتىردى. كەز-كەلگەن ۋاقىتتا بايلانىسقا دايار ەدى. سىندى دا، سىرعىمانى دا ەستۋگە ءازىر بولاتىن. “قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ” سەريالى شىققانداعى شۋدىڭ زور بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – وسى. اتالعان سەريالعا بايلانىستى الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەرگە ەرلان تىنىمبايۇلى بايسالدى تۇردە جاۋاپ بەرىپ وتىردى. بايسالدى تۇردە شەشىمىن ءبىلدىردى. كەتكەن كەمشىلىكتى دە ايتتى، جوق ەمەس جاقسىلىقتاردى دا ايتتى...

نەگىزى، بۇل تاماشا ديالوگ ەدى. بۇل – جەتىستىك ەدى. بۇل پاراسات يەسىنىڭ ىزگى ارەكەتتەرى ەدى. ەسىگىنىڭ تۇبىنە بارىپ ايقالاساڭ، داۋىسىڭنىڭ جاڭعىرىعى ەستىلمەيتىن وتكەن كەزەڭمەن سالىستىرا جاساعان بايلامىم بۇل. ەندى كوزجۇمبايلىقتىڭ بولمايتىنىن، ارنا جانىنان “كوركەمدىك كەڭەس” قۇرىلىپ جاتقانىن بۇرىن دا ايتقان، قازىر دە ەسكە سالىپ جاتىر ەرلان تىنىمبايۇلى. سوعان كامىل سەنەمىز. كەلەر جىل قازاقتىڭ جانى كەستەلەگەن كوركەم سەريالدار دۇنيەگە كەلەرىنە رياسىز سەنەم. بۇگىنگى كۇن “قازاقستان” ۇلتتىق ارناسى ۇنەمى نازاردا، كورەرمەندەرى كوبەيگەنى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق بايقالادى. الاشتىڭ رۋحىن ىزدەگەن ازامات، حالقىنىن جانىن تۇسىنەتىنىنە دە، كەرەگىن بەرەتىنىنە دە ءشۇبامىز جوق.

دانيار سالامات، دراماتۋرگ، كينورەجيسسەر

Abai.kz