سارسەنبى ءداۋىتۇلى. حالىقتىڭ ءماشھۇرى
اتاقتى اقىن، عۇلاما وقىمىستى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كوپ قىرلى تالانت ەكەنى ەلگە ءمالىم. قارشادايىنان وقىعان، وقىپ قانا قويماي، كوڭىلىنە مول دۇنيە توقىعان ءبىلىمدار. اقىننىڭ 1907 جىلى ءۇش بىردەي كىتابى - "كوپ جاساعاننان كورگەن ءبىر تاماشامىز", "حال-احۋال", "سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى" اتتى جىر جيناعى جارىق كورسە، "ميعراج", "حاياتباقشى", "قورقىت", "گۇلشات-شەريزات" دەپ اتالاتىن قيسسا-داستاندارىن، پۋبليتسيستيكالىق ەتنوگرافيالىق ەڭبەكتەرىن، حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناۋداعى قىرۋار جۇمىسىن اتاساق تا جەتكىلىكتى.
ءبىز ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ اقىندىعىنا توقتالساق، ونىڭ نازىك تە وتتى، ويلى ولەڭدەرى حالىقتىڭ ءوز ىشىنەن قايناپ شىققان تالانت ەكەنىن كورسەتەدى. ەل ءىشىنىڭ جاعدايىنا جاستاي قانىق اقىن اعايىن-تۋىس، باۋىردىڭ جان سىرىن تەرەڭ جىرلايدى، نازىك تەربەيدى. ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن سالماقتى بايانداپ، سابىرلى تۇيىندەيدى. ءبىر قىزىعى، ارقايسىنىڭ مىنەزى ءارتۇرلى، ءبىرى بىرىنە كەرەعار، كۇلە سالۋى دا جىلدام، رەنجي سالۋى دا وڭاي. ەندى اقىنعا ءسوز بەرسەك، ول:
امانىڭدا ەلجىرەپ ماقتايتىن اعايىن،
الىستاماي اينالىپ جاقتايتىن دا اعايىن.
اۋىرىڭدى جەڭىل عىپ جوقتايتىن دا اعايىن،
ەركەلەتىپ بەتىڭنەن قاقپايتىن دا اعايىن، -
اتاقتى اقىن، عۇلاما وقىمىستى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ كوپ قىرلى تالانت ەكەنى ەلگە ءمالىم. قارشادايىنان وقىعان، وقىپ قانا قويماي، كوڭىلىنە مول دۇنيە توقىعان ءبىلىمدار. اقىننىڭ 1907 جىلى ءۇش بىردەي كىتابى - "كوپ جاساعاننان كورگەن ءبىر تاماشامىز", "حال-احۋال", "سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى" اتتى جىر جيناعى جارىق كورسە، "ميعراج", "حاياتباقشى", "قورقىت", "گۇلشات-شەريزات" دەپ اتالاتىن قيسسا-داستاندارىن، پۋبليتسيستيكالىق ەتنوگرافيالىق ەڭبەكتەرىن، حالىق اۋىز ادەبيەتىن جيناۋداعى قىرۋار جۇمىسىن اتاساق تا جەتكىلىكتى.
ءبىز ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ اقىندىعىنا توقتالساق، ونىڭ نازىك تە وتتى، ويلى ولەڭدەرى حالىقتىڭ ءوز ىشىنەن قايناپ شىققان تالانت ەكەنىن كورسەتەدى. ەل ءىشىنىڭ جاعدايىنا جاستاي قانىق اقىن اعايىن-تۋىس، باۋىردىڭ جان سىرىن تەرەڭ جىرلايدى، نازىك تەربەيدى. ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىن سالماقتى بايانداپ، سابىرلى تۇيىندەيدى. ءبىر قىزىعى، ارقايسىنىڭ مىنەزى ءارتۇرلى، ءبىرى بىرىنە كەرەعار، كۇلە سالۋى دا جىلدام، رەنجي سالۋى دا وڭاي. ەندى اقىنعا ءسوز بەرسەك، ول:
امانىڭدا ەلجىرەپ ماقتايتىن اعايىن،
الىستاماي اينالىپ جاقتايتىن دا اعايىن.
اۋىرىڭدى جەڭىل عىپ جوقتايتىن دا اعايىن،
ەركەلەتىپ بەتىڭنەن قاقپايتىن دا اعايىن، -
دەسە، بۇل كۇندەلىكتى ءوزىمىز كورىپ، ءوزىمىز قويان-قولتىق ارالاسىپ جۇرگەن ەل تىرلىگى. حالقىمىز "كىسى ەلىندە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول", - دەيدى. اعايىننىڭ تاعى ءبىر مىنەزىنە اشىنىپ، "تۋىسقان بار بولساڭ كورە المايدى، جوق بولساڭ بەرە المايدى", - دەپ تە اشىلادى. قالاي بولعاندا دا ءوزىڭنىڭ وسكەن جۇرتىڭا جەتەرى جوق. وسىنى ءماشھۇر ءجۇسىپ ءتىپتى ادەمى تولعايدى، اقىنعا قۇلاق اسساق:
اۋەل باستا اڭداماي تارتىپ جۇرمە سازايىن،
تولىپ جاتىر ءتۇرلى ءسوز قايسىبىرىن ايتايىن.
تۇسىنسە تۇيتكىل ءسوزىمدى ۋلى تىلمەن شاعايىن،
وسكەن وردام جامانداپ جاقسىنى قايدان
تابايىن، - دەيدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ وسىنداي جاقسى جىرلارىنىڭ قاتارىنا ونىڭ "جەتى جەتىم", "قاجىلىق يمان شارتتارى", "ادام ەكى ءتۇرلى", "جانايىن با؟", "داۋاسىز دەرت", "كۇندىز بەن ءتۇننىڭ ايىرماسى", "سىرعا ءسوز" سەكىلدى ولەڭدەرىن اتار ەدىك.
ءوز كەزىندە ءماشھۇر ءجۇسىپ سان-سالالى اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىن مول جيناعانى، ءوز زامانداستارىنىڭ شىعارمالارىن دا حاتقا تۇسىرگەنى كوپكە ايان.
بۇل جونىندە اكادەميك م.اۋەزوۆ بىلاي دەپ تۇجىرىمدايدى: "ول، ءوز شىعارمالارىن بىلاي قويىپ، باسى اشىق ۇلگىلەردى جازىپ الىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكىزگەن ەڭبەك ماشھۇردە مول ەكەنىن جانە ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سوندىقتان قازاق اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا ادەبيەتىنىڭ عىلىمدىق ءبىر سالاسى يستوريوگرافيا بولىمىندە ءماشھۇردىڭ ول تۇردەگى ەڭبەگىنە ءاردايىم ورىندى باعا بەرىلۋى شارت" دەسە، اكادەميك-جازۋشى س.مۇقانوۆ: ء"حVىىى عاسىردا جاساعان اقىنداردىڭ ىشىنەن جىرى مول ساقتالعان - بۇقار جىراۋ. بۇقاردىڭ جىرلارىن ساقتاپ، تاريح الدىندا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن ادام - ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ. بۇقاردىڭ جىرلارىن جازىپ العان ءماشھۇر ءجۇسىپ: "بۇقارەكەڭ سويلەگەن ۋاقىتىندا ءسوزى مۇنداي ءجۇز ەسە، مىڭ ەسە شىعار، بىزگە كەلىپ جەتكەن تامىرى عانا. "مەس" جيناعىنا قاراساڭ كوڭىلىڭ توياتتايدى، وقىساڭ كوزىڭ قۋانادى. سياسى اسەم كوشىرىلگەن قولجازبا ءماشھۇر ماحابباتىنا لىق تولى. ول كونە قولجازبانىڭ ءاربىر سوزىنە دەيىن جەتكىزۋگە، قازاق ءتىلىنىڭ التىن قورىن شاشپاي-توكپەي ساقتاۋعا تىرىسقان". وسىعان ۇقساس پىكىردى عالىم ى.دۇيسەنباەۆ تا ايتقان. ول: "م.ج.كوپەەۆ بۇقارعا ءتيىستى دەگەن ولەڭ-تولعاۋلاردى، ەل ىشىندەگى كارى قۇلاق قاريالاردىڭ اۋزىنان جازىپ الىپ، ەرتەرەكتە قاعاز بەتىنە تۇسىرگەن، ەكىنشىدەن ول ءوزىنىڭ شاماسى كەلگەنشە قارت جىراۋدىڭ مۇراسىن تولىق جانە كەلىپ جەتكەن قالپىندا ساقتاۋعا تىرىسقان، ۇشىنشىدەن ءوزى دە بۇقاردىڭ ءومىرى جانە شىعارماشىلىعىمەن جەتە تانىس بولعاندىقتان، كەيبىر جىر-تولعاۋلارىنا تۇسىندىرمەلەر بەرۋمەن بىرگە، باسقا دا قىزىقتى مالىمەتتەر كەلتىرىپ وتىرعان", - دەسە، بۇل پىكىردى ءبىز دە ماقۇلدايمىز.
ءماشھۇر ءجۇسىپ 1858 جىلى ءوزىنىڭ ايتۋىنشا (قازاقشا قوي جىلى، ارابشا ەرەجەپ ايىندا، جۇما كۇنى، بەسىن كەزىندە), قىزىلتاۋدا، نايزاتاس دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. نارەستە تۋعان سوڭ اتا-بابا سالتىمەن ازان شاقىرىپ، اتىن ادام ءجۇسىپ بولسىن دەپ قويادى. ال، ونىڭ ءماشھۇر ءجۇسىپ دەيتىن اتقا يە بولۋى جايى دا قىزىق.
سەگىزدەن توعىزعا اياق باسقان شاعىندا قالىڭ توپتىڭ الدىندا بىردە-ءبىر مۇدىرمەستەن ماقامىنا كەلتىرە وتىرىپ ء"تورت جىگىتتىڭ ولەڭى", "ەر تارعىن", "قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ" ليرو-ەپوس داستاندارىن جاتقا تولعايدى. جيىلعان قاۋىم ءدان ريزا بولىپ، "بالانىڭ اتى - ءماشھۇر بولسىن، ءتىل-كوزدەن اۋلاق بولۋى ءۇشىن باسىنا ۇكى تاعىپ قويىڭدار", - دەيدى.
قارا ولەڭ، قايىم ولەڭ، جار-جار، اۋجار، سىڭسۋ، باتىرلار جىرى، ليرو-ەپوس جىرى، شەشەندىك ءسوزدىڭ نەشە الۋان ءتۇرىن جاستايىنان جاتتاپ وسكەن ءماشھۇر ءوزى دە ون بەس جاسىنان باستاپ ولەڭ شىعارا باستاپتى.
ءبىز ءوز ۋاقتىسىندا "جالايريدىڭ جەل جەتپەس جۇيرىگى" اتانعان باقتىباي مەن سىر بويىنىڭ اقىنى بۇدابايدىڭ ءتۇس كورىپ، تۇسىندە كوگەن ەمەس، ولەڭ الىپ، اقىن بوپ ويانعانىن جاقسى بىلەمىز". ال، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ قالاي اقىن بولعاندىعى جايلى اڭگىمەسى ونىڭ ءوزىنىڭ الدىنداعى ونەرپازدارعا ۇقساستىعىمەن بىرگە، ايىرماشىلىعىنىڭ دا بار ەكەندىگىن انىق تانىتادى. مۇنى "ون بەستە شابىتتاندىم جۇيرىك اتشا، كەۋدەمە ولەڭ تولدى سىزعان حاتشا" دەگەن جولداردان ۇعىنۋعا بولادى. ودان بۇل كەزدە جازۋ-سىزۋدىڭ قازاق ولكەسىنە كەڭ قانات جايا باستاعانىن، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ دە ساۋاتتىلىقتى جوعارى باعالاپ، وعان قۇرمەتپەن قاراعانىن اڭعاراسىڭ.
بىراق، ونىڭ وسى تۇستاعى ولەڭدەرىنىڭ تاقىرىبى كۇندەلىكتى تۇرمىستىق جاعدايدى سۋرەتتەۋدەن ءارى اسقان جوق. ول ءوزى ارالاسىپ جۇرگەن ايت پەن توي، ءارتۇرلى ادام مىنەزى، ءجۇرىس-تۇرىس ەرەكشەلىگى، كوشۋ، قونۋ، جاز بەن قىس، اس، قىز ۇزاتۋ سياقتى نارسەلەر ەدى. بۇل ولەڭدەرىندە كەيىپكەرلەرىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە تەرەڭ بويلاپ، تالداۋ جاساۋ جوقتىڭ قاسى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ونىڭ شاكىرتتىك، ۇيرەنۋ كەزەڭى ەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ، ءوزى ايتقانداي، ون بەس جاستان كەيىنگى ءومىرىنىڭ ءبارىن دەرلىك ولەڭمەن سويلەگەن. اقىن دۇنيە تانىمىن، ادامدارمەن قارىم-قاتىناسىن، نەنى ءسۇيىپ، نەنى جەك كورەتىنىن، كىمنەن ۇيرەنىپ، كىمنەن جيرەنەتىنىن دە ورنەكتەگەن. ءبىز ونىڭ مۇنداي تۋىندىلارىنان سول كەزدەگى ادامداردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن، ىشكى جان دۇنيەسىن، تۇرمىسىن جان-جاقتى تانىعانداي بولامىز.
اقىن توي مەن توپتا، ەل مول جيىلعان استا باي مەن بولىستان، بي مەن بەكتەن ىعىسپاعان، ولاردىڭ قاتەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرىن تىكە ايتىپ، جۋانعا ىستەگەن "جاقسىلىعىن", ءجىڭىشكەگە كورسەتكەن "قورلىعىن" بەتىنە باسىپ وتىرعان. وسى اق نيەتى ءۇشىن ارتىنان وپىق جەگەن كەزدەرى دە از ەمەس ەكەن.
راسىندا دا ول بالا بولىپ ويناماعان، بەس جاسىنان باستاپ وقۋعا زەيىن قويادى، ەرجەتىپ بوزبالالىق شاققا جەتكەن سوڭ دا الا قاعازدان باس الماعان. اقىن شارق ۇرىپ ىزدەنۋدىڭ ناتيجەسىندە بىلىمگە دە، پاراساتقا دا ەرتە جەتىپتى. كۇننىڭ شۋاعىن ءبىرىنشى بولىپ قارسى الىپ، باتىپ بارا جاتقان شاپاعىن دا ءوزى شىعارىپ سالاتىن زاڭعار تاۋدىڭ قۇزار باسى سياقتى، الدىمەن نە كورسە دە ءبىلىمدى جان كورمەك. اقىلدى، ءبىلىمدى ادام ءومىردىڭ سوققان بار داۋىلىنا توتەپ بەرمەك. ءماشھۇر ءجۇسىپتى دە وسىنداي جان دەپ بىلەمىز. ونىڭ جانىنىڭ نازىكتىگىن، كوڭىلىنىڭ جومارتتىعىن، ء"وزىم نە بولسام دا مەيلى - وزگەنىڭ جانى جارالانباسىن، باسقانىڭ باسىنا باقىتسىزدىق، كۇڭگىرتتىك كەلمەسىن", - دەپ ىشتەي جاقسى تىلەۋمەن جۇرەتىنىن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ءماشھۇر جىرلارى وقۋشىسىن ەڭبەككە، ادالدىققا، مەيىرىمدىلىككە ۇندەۋمەن قىمبات.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ "سارىارقانىڭ كىمدىكى ەكەندىگى" اتتى كىتابى تۇتاس حالقىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعدايىن تولعايتىن دۇنيە. بۇل ەڭبەك 1907 جىلى باسپادان شىقسا دا 1917 جىلى ءcاتتى باستاما كوتەرگەن الاش ازماتتارىنىڭ وي-ارمانىمەن توعىسىپ، ۇيلەسىپ جاتىر. اقىن ءدىننىڭ، جەردىڭ، مالدىڭ كەتكەنىن، ەلدىڭ ازىپ-توزىپ ناشارلاعانىن ايتا كەلىپ: "كۇن باتىسى - سىرداريا، كۇنشىعىسى - ۇزىن اققان ەرتىس، وڭتۇستىگى - جەتىسۋ وزەنى، سولتۇستىگى - ەدىل، جايىق. بۇل قازاق يەسىز جاتقان جەرگە كەلىپ يە بولعان جوق، اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن كەشە قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، قاز داۋىستى قازىبەك، شاقشاقۇلى جانىبەك زامانىندا جاننان كەشىپ، سۋسىن ورنىنا قىزىل قان ءىشىپ، جاۋداي الىسىپ، جاتتاي سالىسىپ، كۇنى-ءتۇنى اتىسىپ، قارا قانعا باتىسىپ، شىبىن جانىن نىساناعا بايلاپ، نە ماڭعاز، ساربازدارى جاۋ جولىندا وققا ۇشىراپ ءولىپ، ءسويتىپ العان جەرى ەدى", - دەسە، حالقىنىڭ قامىن ويلاعان وزىق ازاماتتىڭ پىكىرىنە تولىق قوسىلامىز.
اقىن ۇزبەي ولەڭ جازىپ، حالىقتى ونەر-بىلىمگە شاقىرعانى ءمالىم. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ تۇپكى ارمانى - حالىقتى جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ ەدى. الايدا، ول مۇنداي يگىلىكتى ءىس تەك سوزبەن عانا ىسكە اسپايتىنىن، ول ءۇشىن قولدا بيلىك بولۋىمەن قاتار، مول قاراجاتتىڭ قاجەت ەكەندىگىن كەيىن سەزىندى. امالسىز ىشكى مۇڭ-شەرىن تاعى دا ولەڭمەن شەرتتى.
ول كوپشىلىكتىڭ بەرەكەسىن الاتىن، جاراستىعىن بۇزاتىن وزبىرلارعا ۇنەمى قارسى تۇرىپ كەلىپتى. بۇل تۋراسىندا پروفەسسور ب.كەنجەباەۆ: ء"ماشھۇر شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگىندە زامان جايىن ايتادى، قازاقتىڭ تەرىس مىنەزدەرىن، قازاق اراسىنداعى ەسكىلىكتىڭ قالدىعىن، بي-بولىستاردى، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ چينوۆنيكتەرىن سىنايدى", - دەسە، عالىم ءجىتى بايقاپ، دۇرىس باعالاعان دەپ بىلەمىز.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءومىر سۇرگەن تۇسى - ءبىر رۋدىڭ مالىن ەكىنشى ءبىر رۋدىڭ ەلى بارىمتالاپ، شەتكە شىققان جىلقى-سيىرىن ءسىڭىرىپ كەتە بەرەتىن، ءالسىزدىڭ كۇنى قاراڭ، كۇشتىنىڭ ءسوزى ءجۇرىپ تۇرعان فەودالدىق قوعامنىڭ ناعىز قانى تامىپ تۇرعان كەزى ەدى. قىسى-جازى اۋىل ماڭى ايعاي-شۋ، بوس دۇرمەك. وقۋ ىزدەپ، ونەر قۋىپ جۇرگەن ءبىر دە ءبىر جاستى كورە الماعان اقىن حالىققا قاراپ:
قازاعىم، ونەر ىزدەن، ۇرلىق-زورلىق،
قىلاسىڭ ءبىر-بىرىڭە نەگە وزبىرلىق، - دەيدى.
اقىن ءسوز ونەرىن وتە جوعارى باعالاعان. ول ادامزات بالاسىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تابىسپايتىن، جاقىنداسپايتىن كەزى بولمايدى، ولار ءبىر-ءبىرىنىڭ ىشكى جان سىرىن سويلەسۋ ارقىلى تۇسىنەدى، ۇعىسادى دەي كەلىپ:
ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭ-جانۋارلار،
اتاندى ءبارى قايۋان - ءتىلى جوقتان، -
دەپ تۇيىندەيدى. بۇل جەردە ول ادامنىڭ "ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭنان" ارتىقتىعى - اقىلىندا دەگەندى ايتىپ وتىر.
ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوز ولەڭدەرىندە اركىم ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورسىن دەگەندى ۇندەيدى، سونىمەن بىرگە بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن تىرلىك كەشۋ ارامتاماقتاردىڭ ءىسى ەكەنىن دە ەسىنەن شىعارماعان.
اقىن ادام ومىرىندەگى ەڭ ءبىر قىمبات دۇنيە دوستىق ەكەنىن، دوسى مول جاننىڭ باقىتتى ەكەنىن جان-جاقتى تولعايدى.
اقىننىڭ ءبولىپ ايتۋعا تۇرارلىق ايرىقشا ءبىر ەرەكشەلىگى، ولەڭدەرىن جازىپ شىعارعان. ول ءاربىر جىرىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، رەت-رەتىمەن تارتىپتەپ، شاشاۋ شىعارماي ىقتياتتاپ جيناپ وتىرعان. ونىڭ العاشقى ولەڭدەرى "دالا ۋالاياتى" گازەتىندە 1889 جىلدان باستاپ كورىنە باستادى. اقىن 1889 جانە 1890 جىلدار ارالىعىندا بىرنەشە ماقالامەن قوسا، بەس ولەڭ جاريالادى. ولار مىنالار: "اڭگىمە", ء"بارى قىسقا، ەركىن دۇنيەگە كەلەدى ەكەن", "كەدەيلىككە ءۇش قىرسىق ورالادى", "كۇن شىقپاي ەرتە تۇرىپ", "بىلمەيدى ەل ونەرلىسىن اۋلاق بولار". بۇل ولەڭدەردىڭ ءبارىنىڭ سارىنى ورتاق، وي ارناسى بىرەۋ - ول جاستاردى ەڭبەككە، ونەر-بىلىمگە، ەگىن سالۋعا، ساۋدا ىستەۋگە شاقىرادى. ال، ەل ىشىندە بوس تەنتىرەپ كاسىپسىز جۇرگەن كەيبىر جەلبۋاز بوزبالانى سىناپ مىنەيدى:
ءار ءىستى ويلاۋ كەرەك اۋەل باستان،
نە پايدا ونەر جوق جىگىت جاستان.
وسىلاي دەي وتىرىپ، ەڭبەك ەتپەيتىن، سىباي-سىلتاڭ ءجۇرىستى جانداردى ۇرىسپاي، سوكپەي، تىلدەمەي، جاي عانا سىپايى سوزبەن ۇيالتىپ، قىزارتادى. ولارعا "مىناداي بول، مىناداي ىستە" دەپ تە اقىل ايتپايدى. تەك قانا ەڭبەك ەت، ەڭبەك ادام بالاسىنىڭ - اناسى دەگەندى مەڭزەيدى. ءماشھۇر ءجۇسىپتى ءوز كوزىمەن كورگەن، ونىڭ بارلىق ەڭبەگىمەن تانىس-ءبىلىس بولعان سول كەزدەگى ورىس وقىمىستىسى بەلوسليۋدوۆ تومەندەگىدەي وي قورىتادى: ء"ماشھۇر ءجۇسىپ حالىقتىڭ مۇڭىن جىرلاي باستايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ ولەڭدى جازىپ شىعاردى، مۇنىڭ ءوزى قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا حالىقتىق سيپاتتاعى جاڭا باعىتتىڭ دامۋىنا زور تۇرتكى جاسادى. بۇرىن ولەڭ كوپشىلىك الدىندا اۋىزشا ايتىلاتىن، ال اقىن اتانۋ ءۇشىن بىرەۋمەن ايتىسقا تۇسەتىن، جىرشى مىندەتتى تۇردە سۋىرىپ سالما اقىن بولۋى شارت ەدى. ەندى كوپەەۆ ولەڭدەرى وقىرمانعا جازباشا تۇردە ۇسىنىلدى، اقىن دەگەن ءسوز تەك اقىن-جىراۋلارعا قاتىستى عانا ەمەس، ولەڭ جازۋعا قابىلەتتى تالانت يەلەرىنە دە قولدانىلا باستادى".
ءماشھۇر ءجۇسىپتى 1874 جىلى ءوز اۋىلىنىڭ اۋقاتتى ادامى اكىمبەك دەگەن كىسى كەلىپ اكەسىنەن سۇراپ الادى. بۇل بايدىڭ قاليبەك دەگەن جالعىز بالاسى بار ەدى. ارمانى پەرزەنتىن وقىتۋ بولاتىن. ونىڭ مولدانىڭ الدىنان ەندى عانا شىققان ءماشھۇردى اتا-اناسىنان "اتتاي قالاپ" سۇراۋىنىڭ كىلتى وسى ەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ بالالاردى وقىتا ءجۇرىپ، جازۋ-سىزۋىن ءبىر ءسات توقتاتپايدى. كۇندىز ساباق بەرىپ، قالجىراپ شارشاعانىنا قاراماي، تۇندە ماي شامنىڭ جارىعىمەن ولەڭ جازادى ەكەن. كەيبىر تۇندە ءوزى ءسۇيىپ وقيتىن شىعىس اقىندارى شىعارمالارىنا سارىلا ءۇڭىلىپ، ءبىلىمىن ۇزدىكسىز كوتەرىپ وتىرعان. ادامعا قازىنا داۋلەت جولداس بولمايدى، عىلىم ماڭگى ومىرسەرىك. ونەردى ۇيرەنۋ ءۇشىن دە الدىمەن ءبىلىم كەرەك. ءبىلىمسىز بىردە-ءبىر ءىسىڭ ىلگەرى باسپايدى. اقىن وسىلاي تولعامدى ويلارىن ورتاعا سالا وتىرىپ، ءوزى دە كوپ وقىعان، ىزدەنگەن، وزگەلەردى وسىعان ۇندەگەن.
اقىننىڭ ءۇي ءىشىن ءبىر سوزبەن مۇعالىمدەر وتباسى دەسە دە بولعانداي. ءوزى كوپ جىلدار بويى بالا وقىتتى. ءجاديتتى قاتتى قولداپ قۋاتتاعان. بۇل سول كەزدىڭ جاڭا باعىتتاعى وقۋ ۇلگىسى ەدى. ول وسى وقۋ ۇلگىسىن جاي عانا جاقتاپ قويماي، ناقتى ءىس-ارەكەت ەتكەن. اتاپ ايتقاندا، بالالاردى جاديتشە وقىتقان، وسى ۇلگىدەگى كىتاپتاردى ەل اراسىنا كەڭىنەن تاراتۋعا كۇش سالعان.
اقىننىڭ امەن دەگەن ورتانشى بالاسى ارنايى جولدامامەن تاشكەنت قالاسىنداعى №4 مەكتەپتە ساباق بەرەدى. ءبىر وقۋشى قىزدىڭ اكە-شەشەسى ون ءۇش جاسار بالاسىن مالعا ساتىپ، ۇزاتپاقشى بولىپ جاتقاندا، ارا تۇسەمىن دەپ 1921 جىلى ازعىنداعان جانداردىڭ قولىنان قازا تابادى. بۇل وقيعانى "اق جول" گازەتىندەگى قازانامادان كورگەن اقىن قاتتى كۇيزەلگەن كورىنەدى. ءماشھۇردىڭ تۇلا-بويى تۇڭعىشى ءشاراپي دە اجەپتاۋىر ساۋات الادى. ءوزى الدىڭعى قاتارداعى كولحوزشى بولسا كەرەك. ونىڭ بۇل بالاسى 1936 جىلى ءوز اجالىنان قايتىپتى. كەنجە ۇلى پازىل دا كوپ جىلداي مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى. پارتيا مەن ۇكىمەت ەڭبەگىن باعالاپ، لەنين وردەنىمەن ناگرادتاعان. ول 1970 جىلى ومىردەن وزىپتى.
ارينە، ءماشھۇر ءجۇسىپ "اللانى ءبىر، پايعامباردى حاق" دەگەن مۇسىلمان.
يسلامنىڭ بەس پارىزى بىرەۋى - يمان،
تاپپايدى بۇل بەسەۋىن دۇنيە جيعان.
ىقتيات، شىن نيەتپەن جۇمىس قىلىپ،
ەرلەردى ايت قۇداي ءۇشىن جانىن قيعان، -
دەپ تولعاپ قانا قويماي، ءوزى دە شاريعات جولىمەن جۇرگەن تاقۋا. ءماشھۇر شايتاندى مولدالارشا ۇعىنبايدى. ونى دەربەس مالعۇن، جۇرت كوزىنە كورىنبەي ءجۇرىپ ازعىرۋشى دەپ قارامايدى. اقىنعا ءسوز بەرسەك، ول: "اعاشتىڭ بويىندا گۇرىلدەپ اعىپ جاتقان وزەن - ادامنىڭ دەنەسىندەگى قان. ءاي، جىگىتتەر، ەستەرىڭدە بولسىن، ونى "شايتان" - دەيدى. ول ءبىر كەسەك نارسە ەمەس، دەنەڭە ارام قان بوپ كىرىپ، جۇرەگىڭە بارىپ، جۇرەگىڭدى تولقىتىپ، ءوزىڭدى بۇزادى. "شايتان" دەگەن ءوزىڭنىڭ ويىڭ دەيدى.
اقىن قولىنا تۇسكەن ءبىر شەجىرەنى وقىپ وتىرىپ بىلاي دەپ جازادى: "تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي" دەگەندەي، انىق قازاقتىڭ ءوز ورتاسىندا سويلەنىپ جۇرگەن تانىمال سوزدەن شەجىرە الىپ جازعان بىرەۋى دە جوق", - دەيدى.
جاقىندا عانا وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرىپ ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ونىنشى تومى - "قازاق شەجىرەسى" پاۆلودار قالاسىنان جارىق كوردى. بۇل ەڭبەك حالىق سۋساپ كۇتكەن تانىمدى دۇنيە. قۇراستىرۋشىلار تاراپىنان بەرىلگەن تۇسىنىكتە: "قولجازبالارداعى ماتەريالدار مازمۇنىنا قاراپ، عالىمنىڭ تاريح، مادەنيەت، ادەبيەت ماتىندەرىن ءبىر-بىرىنەن بولمەي تۇتاس ۇسىنعانىنا نازار اۋدارامىز. سول سەبەپتى ءماتىن تۇتاستىعىن ساقتاۋ ماقساتىندا ورىن العان فولكلور، ادەبيەت ۇلگىلەرى، فالسافالىق-ءدىني ويلارى قولجازباداعى جازىلۋ رەتى بويىنشا ارالاس بەرىلىپ وتىر. ءماشھۇر قولجازباسىنداعى كەيبىر ءماتىندى تاريحقا دا، ادەبيەتكە دە جاتقىزۋعا بولاتىنىن ەسكەرگەن ءجون", - دەسە، بۇل وتە دۇرىس باعامدالعان ماسەلە دەپ بىلەمىز. ماشەكەڭ ورتا ءجۇز بولعاندىقتان كوبىنەسە ءوز ەلىن جان-جاقتى جازعان. ۇلى ءجۇزدى دە، كىشى ءجۇزدى دە، قوجانى دا، تورەنى دە ارا-تۇرا بولسا دا ءسوز ەتەدى. ارعىنداردىڭ ارعى اتاسى جايلى بۇقار جىراۋ:
ءبارىمىزدى سۇراساڭ،
قۇتان بايدىڭ بالاسى.
ارعىنداردىڭ ساباسى،
قاراقوجا باس بولىپ،
قابىل بولعان دۇعاسى، - دەيدى.
ال ءماشھۇر ءجۇسىپ ارعىن، نايمان، تاراقتى، قىپشاق اتالارىن جەكە-جەكە تاراتىپ، ولاردىڭ ىشىنەن شىققان سۇلتان، بي، باتىر، ءانشى، اقىندار جايلى دا اجەپتاۋىر مالىمەت بەرەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ ومىرگە كوزقاراسىندا، الەۋمەتتىك بولمىستاردى ءتۇيىپ-باقىلاۋدا سىنشىلدىق يدەياسىن ۇستاندى. ول كەيدە ءوزى ءومىر سۇرگەن تۇستىڭ قالتارىس-قاتپارى كوپ كولەڭكەلى جاقتارىن بارىنشا باتىل سىنايدى، پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ، بي-بولىستاردىڭ "السام، جەسەمنەن" باسقانى بىلمەيتىن وزبىرلىعىن قاتتى شەنەپ ايتادى. 1905 جىلعى حالىق كوتەرىلىسى جايلى تەبىرەنە تولعاپ، پاتشانىڭ 17 قازانداعى مانيفەسى كوز بويايتىن جالعان بۇيرىق ەكەنىن ەشنارسەدەن تايسالماي ايتقان دا ءماشھۇر ءجۇسىپ ەدى.
1907 جىلى قازان قالاسىنداعى قۇسايىنوۆتار باسپاحاناسىنان ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ "حال-احۋال", "تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز", "سارىارقانىڭ كىمدىگى ەكەندىگى" دەپ اتالاتىن ءۇش كىتابى بىردەي جارىققا شىقتى دەپ جوعارىدا ايتتىق. ءبىر ايتا كەتەتىن ءجايت، "تىرلىكتە كوپ جاساعاندىقتان كورگەن ءبىر تاماشامىز" اتتى جيناق "حال-احۋال" كىتابىنىڭ تولىقتىرىلىپ باسىلعان ءتۇرى دەسە دە بولعانداي.
اقىننىڭ وسى كىتاپتارىن قاداعالاپ وقىعان ادام ونىڭ سول كەزدەگى رەسەيدىڭ ساياسي حال-جاعدايىمەن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تانىس ەكەنىنە كوزى جەتەدى. ونىڭ بۇل ولەڭدەرىنەن 1905 جىلعى حالىق كوتەرىلىسىنىڭ دە اسەرى بار ەكەنى كورىنىپ تۇر. وسى كىتاپتاردىڭ ىشىندە پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى ايتىلعان پىكىر دە كەزدەسەدى. ءماشھۇر ءجۇسىپ رەسەيمەن قوسىلۋدىڭ پروگرەسسيۆتى جاقتارىمەن بىرگە، قيىندىعى دا از بولعان جوق دەپ ايتىپتى. ەگەر ءبىز وسى ءۇش جيناقتا جىرلانعان دۇنيەلەردى ءتۇيىپ ايتار بولساق، حالقىمىزدىڭ سول كەزدەگى تۇرمىس-تىرلىگىن، ءىس-ارەكەتىن، جان-دۇنيەسىن ءبىرشاما سۋرەتتەپ بەرۋىمەن دە قۇندى دەر ەدىك.
ءماشھۇر ءجۇسىپ بۇحارا، تاشكەنت، تۇركىستانعا ءۇش رەت ساپار شەگەدى. ءبىرىنشى رەت 1887 جىلى، ياعني 29 جاسىندا بارادى. بۇل جولى بۇحارادا وقىپ، ءبىلىمىن كوتەرگەن سياقتى. ارابشا، پارسىشا شىققان كىتاپتاردى قاداعالاپ زەرتتەيدى.
ەكىنشى رەت بارعانى تۋراسىندا:
زۋبارجات شىعىس باپقا بۇل بارعانىم،
جىلىم قوي، وتىز جەتى جاسىم ەدى، - دەپ انىقتاما بەرەدى.
ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ءوز ايتۋىنشا، ول 1895 جىلى اراعا سەگىز جىل ۋاقىت سالىپ، جوعارىداعى اتالعان قالالارعا قايتا بارىپتى. اقىننىڭ بۇل ەكى ساپارى دا ونىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋ ماقساتىنان تۋعاندىعى كورىنەدى.
ال، ەندى بۇحارا، تاشكەنتكە 1907 جىلى ءۇشىنشى رەت بارۋىنىڭ ءجون-جوسىعىنا كەلسەك، ول الدىڭعى ەكى ساپاردان باسقاشالاۋ. ونىڭ سەبەبى، اقىننىڭ وسى جىلى جارىق كورگەن ءۇش كىتابىندا كەدەي-كەمباعالدىڭ مۇددەسىن كوپ تولعاعاندىعىنان دا بولسا كەرەك. بۇل جونىندە ناقتى مالىمەتتى ءا.قوڭىراتباەۆ بەرەدى. ول: ء"ماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جوعارعى ءۇش كىتابىنىڭ زاڭعا ىلىگىپ تاراتىلماۋى، ونى باسىپ شىعارعان قازانداعى قۇسايىنوۆتارعا 12 مىڭ سوم اۋىر ايىپ سالىنۋى، اقىننىڭ قامالۋشىلار تىزىمىنە ۇشىراپ ەل ىشىندە بۇعىپ ءجۇرۋى وسىدان", - دەپ تۇجىرىمدايدى.
اقىن بۇحاراعا، تاشكەنت جاقتا ءتورت جىل ءجۇرىپ ورالعان سوڭ دا جاعدايىنىڭ ءجوندى بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ، بۇل جولى ەدىل، جايىق جاعالاۋىن ارالايدى.
1940 جىلى شىققان "قازاق ادەبيەتى حرەستوماتياسىنا" ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ "شايتاننىڭ ساۋداسى" ەنسە، وسى جىلى ماسكەۋدەن جارىق كورگەن "دالا ءانى" اتتى قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىندا ءبىر ولەڭى باسىلدى. سونداي-اق، "حح عاسىرداعى قازاق ادەبيەتى" (1983ج.) اتتى كىتاپقا بىرنەشە ولەڭدەرى ەندى (قۇراستىرۋشىلار ت.ءابدىراحمانوۆ، ق.جارماعامبەتوۆ), م.ماعاۋيننىڭ قۇراستىرۋىمەن 1978 جىلى "سوۆەتسكي پيساتەل" باسپاسىنان شىققان "پوەتى كازاحستانا" دەگەن كىتاپتا "شايتاننىڭ ساۋداسى" تاعى دا باسىلدى. ول 1889-1894 جىلدار ارالىعىندا "دالا ۋالاياتى" گازەتىندە بىرنەشە پروبلەمالىق ماتەريالدار، "ايقاپ" جۋرنالىنىڭ 1912 جىلعى ەكى سانىندا كولەمدى ماقالا جاريالادى.
اقىن بۇل شىعارمالارىندا دا كوپشىلىك قاۋىمدى ەڭبەككە، وقۋ-بىلىمگە، ادالدىققا ۇندەيدى. اسىرەسە قولىڭنان كەلگەنشە كىسىگە جاقسىلىق ىستە، كەدەي-كەمباعالدىڭ قاجەتىن وتەۋ ادامدىق بورىشىڭ. ال، حالىق ءۇمىتىن اقتارلىق يگىلىكتى ءىسىڭ بولماسا، كىسى ساناتىنا قالاي قوسىلماقسىڭ؟ - دەگەن پىكىر قورىتادى.
ول ادالدىق، ادامدىق جايىنداعى تولعامدى ويلارىن ولەڭ، ماقالا، اڭىزدىڭ اينالاسىندا عانا ايتپاي، كوپتەگەن داستان دا جازعان. ولاردى جوعارىدا اتاپ وتتىك.
ءماشھۇر قازاقتىڭ كوپتەگەن بىلىكتى ادامدارىمەن كەزدەسكەن. سونىڭ ءبىرى - اتاقتى قاجىمۇقان بالۋان. ول ونىمەن 1925 جىلى تانىس-ءبىلىس بولىپ، ەكەۋى باياناۋىلدا بىرنەشە كۇن بىرگە ءجۇرىپتى. ءبىرى اقىن، ءبىرى بالۋان - ونەر ادامدارى ىشتەي ءتۇسىنىسىپ، قىل وتپەس دوس بولىپ، قيماي-قيماي اجىراسىپتى. سونداي-اق، اتباسار دۋانىنىڭ تۇرعىنى مەيرام جانايدارۇلىمەن دە سىرلاس دوس بولىپتى. بۇل كىسى ءوز زامانىنىڭ وقىمىستى ادامى ەكەن. ارابشا، پارسىشا، ورىسشا سويلەي دە، جازا دا ءبىلىپتى. ايرىقشا قاسيەتى - اۋىز ادەبيەتىن كوپ جيناپتى. سونىمەن بىرگە "مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ" ءبىر تاراۋىن ولەڭمەن جىرلاپ، 1895 جىلى "دالا ۋالاياتى" گازەتىنىڭ 41-49 نومىرلەرىندە جاريالاپتى. مەيرام جىرلاعان بۇل داستان ءۇ.سۇبحانبەردينا قۇراستىرعان "قيسسا-داستاندار" (1986 ج.، 28-32-بەتتەر) اتتى كىتاپقا ەندى.
مەيرام قارا سوزبەن ەمەس، تاقپاقتاپ، ماقالداپ-ماتەلدەپ سويلەيدى ەكەن. ونىڭ بىزگە جەتكەن مۇراسى جوقتىڭ قاسى. ول ادامعا ءماشھۇر ءجۇسىپ مىنەزدەمە بەرە كەلىپ: "اقىلدى ادامدا كۇلكى دە جوق، اشۋ دا جوق، كەمدىك كورىپ، تارىعىپ ساسۋ دا جوق، باسىنا قاپ تاۋىنداي باقىت قونسا، شالقاسىنان شالقايىپ تاسۋ دا جوق", - دەپ باعالاپتى.
جولمۇرات ءجۇسىپۇلى ءوز قولجازباسىندا ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ اتاقتى بوگەمباي باتىردىڭ نەمەرەسى ساققۇلاقپەن دە تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعانىن، ول ادامنان اقىننىڭ حالقىمىزدىڭ ادەبي مۇراسىن كوشىرىپ العاندىعىن دا ايتادى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ اقان سەرىمەن بىرنەشە رەت كەزدەسكەنىن، ونىمەن سىرلاسىپ، پىكىر الىسقانىن ايتا كەلىپ، بىلايشا تەبىرەنە ءسوز ەتەدى: "اقان سەرىنىڭ قۇلاگەرى ولگەن سوڭ بۇرىنعى سەرىلىك مىنەزدى قالدىرىپ، كوپ باس قوساتىن اس، جيىن-تويعا جۇرمەيتىن، بارمايتىن بولىپ، دۇنيە ماحابباتىنان مۇلدە كوڭىلىن سۋىتتى. اقان سەرى ادامزاتتىڭ سۇڭقارى، قىزىل ءتىلدىڭ ءدىلمارى ەدى، جىگىتتىڭ قۇلپى جىبەگى ەدى".
ءماشھۇر ءجۇسىپ ەل ءىشىن كوپ شارلاپ، اقساقالدى قارت، اق سامايلى اجەلەردىڭ اۋزىنان حالىق اۋىز ادەبيەتىن جينايدى. سول ماقساتپەن كەيدە باراتىن اۋىلىنا جەتە الماي دالاعا قونسا، كەيدە تاۋدىڭ ىشىندەگى بۇلاقتىڭ باسىنا تۇنەيدى.
اقىن مال سوڭىندا سالپاقتاپ كۇندىز-ءتۇنى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن كەدەي شارۋانىڭ اۋىر ازابىن، جەتىم مەن جەسىردىڭ كوز جاسىن ولەڭگە قوستى. سول قيىندىق بەينەبىر ءوز باسىنان ءوتىپ جاتقانداي سەزىندى:
بولمايدى ءتۇن كۇندىزسىز، كۇندىز-ءتۇنسىز،
اي كىرسىز دەگەن ءسوز بار، قۇداي ءمىنسىز،
شاتتىق پەنەن قاپالىق كەزەك نارسە،
بىرىنەن سوڭ ءبىرى بار ارتىق - كەمسىز، -دەگەن جولدارمەن دۇنيەنىڭ بىرقالىپتى تۇرماي وزگەرەتىنىن، الداعى جاقسى كۇننەن كۇدەر ۇزبەۋ كەرەكتىگىن جىرلايدى، ەلگە دەمەۋ، سۇيەۋ بولىپ، باسۋ ايتادى. ءبىز وسى جولداردان اقىن ءوز قارا باسىنىڭ عانا قامىن ويلاپ قويماي، وزگەنىڭ دە وزەگىندەگى وكسىگىن، وكىنىشىن بار جانىمەن سەزىنە الاتىندىعىن كورەمىز.
كەيدە قارا قىلدى قاق جاراتىن تۋرالىعىمەن دە ءماشھۇر ءجۇسىپ ەل ءىشىنىڭ پىسىقتارىنا جاقپاي قالاتىن كەزدەرى بولىپتى. سول سەبەپتى بىردە مومىن شارۋالارمەن كوڭىلى ءوسىپ جۇرسە، بىردە ءوزىن جۇدەپ-جاداپ جالعىز قالعانداي سەزىنەدى. وندايدا ول قاسقايىپ تۇرىپ جىرلاپ كەتەتىن:
بۇل ءسوزىم التى الاشقا تانىس بولسىن،
ادامزات ەرمىن دەسە نامىس بولسىن.
ءبىر قۇداي بولىسقانعا دۇشپان وڭاي،
كوپتىگى قوپاداعى قامىس بولسىن.
اقىن ادام بالاسىن ەرلىككە، ءور نامىسقا شاقىرادى، ادال جاندى ءبىر اللانى ءوزى قولداپ-قورشايتىندىعىن تەبىرەنە تولعايدى. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ ەسىمى كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق كوپ جەرگە تاراپ كەتكەن ەدى. ونىڭ دا بىرنەشە سەبەپتەرى بار. بىرىنشىدەن، ول بۇل كەزدە بىرنەشە كىتاپتارى شىعىپ، ەلگە تانىلعان-دى، ەكىنشىدەن، كونە مۇرانى جاتپاي-تۇرماي حاتقا تۇسىرۋىمەن دە بەلگىلى بولعان دەسەك، وسىنداي جاقسى ىستەرىنە قانىق زيالى قاۋىم ونىڭ ەڭبەگىن ايرىقشا باعالاپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە اتىن قۇرمەتپەن اتاپ وتىرعان. ءماشھۇر ءجۇسىپ قولجازبالارىن اقتارىپ وتىرىپ قر ۇعا ورتالىق كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى 850-پاپكاداعى اتى-ءجونى بەلگىسىز بىرەۋدىڭ مىناداي ءبىر ەستەلىگىنە كوزىمىز ءتۇستى: "اقىن جەتى كۇن اۋىردى. ءدال جەتى كۇن اۋىرىپ جاتقاندا ءبىر ايتقان ءسوزى: "اجال ءجۇر جاعالاپ قويمايمىن دەپ، شاراپيدەن ءجۇر بەرمەيمىن" دەپ مىرس ەتىپ كۇلەدى (شاراپيدەن ۇلكەن بالاسى). ءوزى تىرىسىندە ايتۋشى ەدى، "جەتپىس ۇشكە جەتكەنشە بالتالاساڭ دا ولمەيمىن. جەتپىس ۇشتەن ارى قاراي سۇيرەسەڭ دە اسپايمىن", - دەپ.
"ازىراق-ازىراق تىنىشسىزدانىپ جاتقان كىسىدەي بولىپ، جان ءتاسىلىم ەتتى دە، پىسىلداپ ۇيىقتاعان كىسىدەي بولدى. 1931 قوي جىلى جۇماعا قاراي تاڭعا جاقىن اياۋلى اقىن، زەردەلى جيناۋشى، جاقسى ازامات جارىق دۇنيەمەن ءبىرجولا قوشتاستى", - دەلىنىپتى.
ءماشھۇر ءجۇسىپ بۇكىل تۇركى حالقىن تەگىس سۇيگەن، ونى "باتىر دا، قايسار ەل" دەپ دارىپتەگەن، تۇركى ءتىلى اراب تىلىنەن كەيىنگى عاجايىپ ءۇندى، مازمۇندى ءتىل ەكەندىگىن دالەلدەپ ايتقان. اسىرەسە، قوجا احمەت ءياساۋيدى تۇركى ەلىنىڭ عۇلاماسى اتاعان، بۇل كىسى تۋرالى ءبىر اڭىزدى كەلتىرەدى. سوپى اقىن "توقسان توعىز مىڭ ماشايىعىن" شاقىرىپ: "سىزدەر بارشاڭىز ءبىر جەردە وتىرىپ، باس-باسىڭىزعا ءبىر اۋىزدان ءسوز ايتىڭدار، كەيىنگى زامانعا ەستەلىك بولسىن", - دەگەندە، "قاي رەتتى قىلىپ سويلەيمىز" دەپ سۇلتان حازىرەتتىڭ وزىنەن سۇراعاندا: "ماقال دەپ ايتىلاتۇعىن ءسوز بولسىن..." دەپتى. ەڭ الدىڭعىسىنىڭ ايتقان ءسوزى ەكەن: "حازىرەت بارشامىزعا ءبىر-ءبىر ءسوز ايت دەپ شاقىردى. جالعىزىڭ دانەمە ايتپايسىڭ، ءوزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما دەگەن وسى ەكەن-اۋ", - دەيدى. سوندا سولاردىڭ ەڭ اياق سوڭىندا قالعانى: "سەندەردىڭ قاسىڭدا قۇيىسقانعا قىستىرىلعان تەزەك سىقىلدى بولىپ ءجۇرىپ مەن نە ايتامىن", - دەگەن ەكەن. ورتا بۋىندا بىرەۋى دانەمە ايتپاعان سوڭ: "كەل، مۇنى قول-اياعىن بايلاپ، ءتىپتى ەشتەمە ايتپاسا سۋعا تاستاپ جىبەرەلىك" دەپ باس سالعاندا: "قۇدايعا شۇكىر، كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى" دەگەن وسى ەكەن-اۋ", - دەپتى. قازاق ىشىندە "ماقال" دەپ ايتىلىپ جۇرگەن ءسوز توقسان توعىز مىڭ ماشايىقتان قالعان ەكەن دەسىپ كەلەدى", - دەپ زەرتتەۋشى ايتسا، ءبىز ماقال-ماتەلدىڭ ءبىر ۇلگىسى قوجا احمەت ياساۋيدەن باستاۋ العان شىعار دەگەن ويعا قالدىق.
وسىنداي قىرۋار جاقسى ىسىمەن حالىق الدىندا ايداي جارقىراپ كورىنگەن عۇلاما جان قاشاندا حالقىنىڭ جۇرەگىندە.
سارسەنبى داۋىتۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
