باۋىرجان باباجانۇلى. نيەتقابىل
نيەتقابىل
پوەما
القيسسا، ءسوز باستايىن بۇگىنگىدەن،
دەي المان: «زامانىمنىڭ سىرىن بىلەم».
بىلەرىم، دامدەس بولعان كوپ شالىمنىڭ
بۇگىنگە كوزقاراسى قىرىن كىلەڭ...
بويىمدى بيلەسە دە از عانا مۇڭ،
مەن كەيدە بولماشىعا ءماز بولامىن.
ءماز بولماي، كۇيىنگەندە نە تابامىن،
جاقسى-جامان بولسا دا - ءوز زامانىم!
بابامنىڭ سۇيەنگەنى ورلىك ەكەن،
اتامنىڭ كورگەنى كوپ قورلىق ەكەن.
- زامان قيىن بوپ كەتتى! - دەپ جىلايدى ەل،
اي، ءوزى جەڭىل زامان بولدى ما ەكەن؟
جانداردا جاقسىلىققا جانى قۇشتار،
ومىرگە دەگەن ماڭگى ساعىنىش بار.
اتومنان الدەقايدا كۇردەلىرەك،
ادامنىڭ ىشىندەگى جارىلىستار.
تالايدىڭ تاسقا سوعىپ... مۇزبالاعى،
كەۋدەسى جۇمىر جەردىڭ سىزداعانى...
...اقىننىڭ جۇرەگىنە مالىپ العان،
قالامنان ءار زاماننان ىز قالادى.
بويجەتكەن، كومكەرىلگەن گۇلگە ەتەگى،
تىڭداڭىز، بوزبالامەن بىرگە تەگى.
ەستىگەن بىرەۋلەردەن اڭگىمە ەمەس،
ءوزىمنىڭ كوزىم كورگەن سۋرەت ەدى.
* * *
ءبىر ەر بار شامالعاندا، اتى - تۇگەل،
مارتتىگىن جاقىن تۇگىل، جاتى بىلەر.
سودان با، قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىك،
ەشقاشان بولعان ەمەس، زاتى تۇگەل...
بۇل ەمەس، ءتور تولتىرار جايساڭىڭىز،
جەر قوزعالسا قوزعالماس بايسالدىڭىز.
نيەتقابىل
پوەما
القيسسا، ءسوز باستايىن بۇگىنگىدەن،
دەي المان: «زامانىمنىڭ سىرىن بىلەم».
بىلەرىم، دامدەس بولعان كوپ شالىمنىڭ
بۇگىنگە كوزقاراسى قىرىن كىلەڭ...
بويىمدى بيلەسە دە از عانا مۇڭ،
مەن كەيدە بولماشىعا ءماز بولامىن.
ءماز بولماي، كۇيىنگەندە نە تابامىن،
جاقسى-جامان بولسا دا - ءوز زامانىم!
بابامنىڭ سۇيەنگەنى ورلىك ەكەن،
اتامنىڭ كورگەنى كوپ قورلىق ەكەن.
- زامان قيىن بوپ كەتتى! - دەپ جىلايدى ەل،
اي، ءوزى جەڭىل زامان بولدى ما ەكەن؟
جانداردا جاقسىلىققا جانى قۇشتار،
ومىرگە دەگەن ماڭگى ساعىنىش بار.
اتومنان الدەقايدا كۇردەلىرەك،
ادامنىڭ ىشىندەگى جارىلىستار.
تالايدىڭ تاسقا سوعىپ... مۇزبالاعى،
كەۋدەسى جۇمىر جەردىڭ سىزداعانى...
...اقىننىڭ جۇرەگىنە مالىپ العان،
قالامنان ءار زاماننان ىز قالادى.
بويجەتكەن، كومكەرىلگەن گۇلگە ەتەگى،
تىڭداڭىز، بوزبالامەن بىرگە تەگى.
ەستىگەن بىرەۋلەردەن اڭگىمە ەمەس،
ءوزىمنىڭ كوزىم كورگەن سۋرەت ەدى.
* * *
ءبىر ەر بار شامالعاندا، اتى - تۇگەل،
مارتتىگىن جاقىن تۇگىل، جاتى بىلەر.
سودان با، قالتاسىنىڭ ءتۇبى تەسىك،
ەشقاشان بولعان ەمەس، زاتى تۇگەل...
بۇل ەمەس، ءتور تولتىرار جايساڭىڭىز،
جەر قوزعالسا قوزعالماس بايسالدىڭىز.
ايتەۋىر، زاتى - قازاق...
قيماساڭىز:
«قاڭعىپ كەلگەن ورالمان» - دەي سالىڭىز.
ءىسى جوق، پاتشادا دا، باسقادا دا،
«شۇكىرى» - جاقىن قوندى استاناعا.
بىرەۋدىڭ ۇيىن قالاپ، مالىن سويىپ،
تابادى ناپاقاسىن قاسقا بالا.
كەيدە شىن دەپ ءتۇسىنىپ ءازىلدى دە،
قۇربىلاردىڭ تىڭدايدى نازىن كۇلە.
ەشكىمنىڭ دە كوڭىلىن قالدىرمايدى:
«ءيا، ماقۇل»، «ە، جارايدى...»، «قازىر، مىنە...»
بەك سەنىپ جاپىراعىن جايارىنا،
اكەسى قۇدا تۇسكەن باياعىدا.
زايىبى ۇيالشاقتاۋ بالا ەدى ءبىر،
نىسپىسىن اتاماي-اق قويالىق، ءا؟.
ءۇيى بار ادامدارعا قىزىعىسىپ،
كەي-كەيدە كوڭىلدەرى بۇزىلىسىپ...
قاباعى قيسايسا دا قوجايىننىڭ،
قيسىق تامنىڭ ءتۇتىنى ءتۇزۋ ۇشىپ.
«قوسىلىپ قالعان ەكەن باستارىڭىز،
ال، قانە، اشىق بولسىن اسپانىمىز...»
پەيىلى مۇنداي ءۇيدىڭ كەڭ بولادى،
(پاتەردە تۇرعان كەزدى ەسكە الىڭىز...).
قوناعىنان تۇگى جوق اياپ قالار،
كەلگەن كىسى ىلعي دا جاي اتتانار...
بۇل ۇيگە كەلگەن جاننىڭ تىلەگى دە:
«شىلدەحانا بولسىن...» دەپ اياقتالار.
وسى ءسوز اكەلەردەي ولارعا باق،
(ساعان قاراپ، بىرەسە وعان قاراپ).
«ءامين، ءامين...»، - دەي بەرە... قىسىلىپ قاپ:
«قۇداي بەرسە...» - دەر سوسىن تومەن قاراپ.
اۋەلدە دەگەن دە جوق مۇنى - قايعى،
اي ارتىنان قارسى الار كۇلىپ ايدى.
...كۇمىستەي تۇياقتارىن جالتىراتىپ،
جانىنان كيىك-كۇندەر زىمىرايدى...
* * *
ال، ەندى نە ىستەيسىڭ، قاسقا تۇگەل؟
...بۇل ەندى كەشەگىدەن باسقا تۇگەل.
جاناشىر، اقىلشى دا كوبەيىپ تۇر:
«تۋمايتىن بۇل قاتىندى تاستا، تۇگەل!».
...الگى ءسوز بويىنداعى كۇشتى اپ قالىپ.
كەۋدەسىن ءالسىن-ءالسىن ۇستاپ، نالىپ.
«ءتۇس قىلا گور، قۇدايىم...» دەي بەرەدى،
ماحامبەت اتاسىنا... ۇقساپ باعىپ.
جۇرت قۇساپ جۇرە الار ما جايناپ ەندى،
(قاراماي قويدى ءتىپتى ايناعا ەندى...)
...ءتۇسى ەمەس، ءوڭى ەكەنىن ايتىپ-اق تۇر،
قاراسۇر كەلىنشەكتىڭ قايماق ەرنى.
دارىگەر (...مەيىرىمنەن جۇرداي ما ەكەن؟..)
كوڭىلگە قاراپ ءتىپتى تۇرمايدى ەكەن.
بۇل تۇگەل تۇسىنبەيتىن كوپ ءسوز ايتتى،
تۇسىنگەنى: «قاتىنى تۋمايدى ەكەن...».
ىشقىنىپ، ورىنىنان تۇرەگەلدى،
«بولاشاقتا... بالكىم... كىم بىلەدى، ەندى...»
جاۋتاڭداپ، ءارى-بەرى قاراپ ەدى،
-ءۇمىت جوق! - دەپ بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
ال، ەندى نە ىستەيسىڭ، قاسقا تۇگەل؟
...بۇل ەندى كەشەگىدەن باسقا تۇگەل.
جاناشىر، اقىلشى دا كوبەيىپ تۇر:
«تۋمايتىن بۇل قاتىندى تاستا، تۇگەل!».
تۇبىنە جەتە المايدى سان ويلانا،
...قۇشاعىنا ەنەتىن ارايلانا.
تالاي جىل تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ كەلگەن،
كەلىنشەگىن قيادى قالاي عانا؟
«قارامان، دۇشپان تۇگىل، دوس كۇلگەنگە،
مىنەكي، وسىلاي دەپ شەشتىم مۇلدە!»
...بۇل ويدىڭ دا شەگەسى بوساي بەرەر،
كورشى ۇيدەن ءسابي داۋسى ەستىلگەندە.
ساناسىن سەلت ەتكىزبەي جايناعان باق،
سالادى سوسىن تاعى ويعا قارماق:
«ال، جاقسى، بۇل ۇيلەنسىن... (جۇرتتى ىرزا عىپ)
قىزداي العان جار سوندا قايدا بارماق؟»
ارتىندا قالعاننان سوڭ ايەل جىلاپ،
الدىنان كۇتەر دەيسىڭ قاي ەردى باق.
(«ەركەكتەر سۇيە المايدى!» - دەيتىندەر بار،
اي، شىركىن، نە دەمەيدى ايەل بىراق...).
...سىرت كوزگە ەشتەڭە دە بايقالمايدى،
كورگەن جان ءوپ-وتىرىك مايپاڭدايدى.
«ۇكىمىن» دارىگەردىڭ ەستىگەندەر،
«شىلدەحانا بولسىن...» دەپ ايتا المايدى.
ۇزىلمەيدى ەكەن عوي وي ىشەگى،
ءتوزىمى بۇل تۇگەلدىڭ قايىس ەدى...
كىرىپ-شىعىپ جاتپايدى ەل بۇرىنعىداي،
شوڭقيىپ ەكەۋى ءۇنسىز شاي ىشەدى...
* * *
«بالام مەنىڭ قايدا ەكەن؟،
قىزدارمەنەن تويدا ەكەن،
تويدا نەعىپ ءجۇر ەكەن؟،
ولەڭ ايتىپ ءجۇر ەكەن...»
بۇل ۇيدە ەرتەلى-كەش ءان تىنبايدى،
جۇزدەرى جۇبايلاردىڭ جارقىلدايدى.
«تۇگەلدەر بالا اسىراپ الىپتى...» - دەپ،
ءۇي سىرتىندا قارعالار قارقىلدايدى...
ال ىشتە... باستالعانداي حاقتان ءبىر ءىس،
شاشۋ شاشار، ساۋلەدەن، اق تاڭ، كۇمىس.
پەيىشتىڭ ءبىر بۇرىشى سياقتانار،
بەسىكتە بالا ىڭگالاپ جاتقان بۇرىش.
باسىلىپ جۇرەگىنىڭ سىزداعانى،
بەسىككە ءبىر بارعاندا ءجۇز بارادى.
جۇپار ءيسى اڭقىعان پەرىشتەنى،
بىرىنەن-ءبىرى كەيدە قىزعانادى.
دۇنيەنى ەندى عانا تانىعانداي.
بوعى دا كورىنەتىن... سارى بالداي،
شاقالاق ءسال تۇشكىرىپ قالسا ەگەر دە،
ەكەۋى جۇگىرەدى جانى قالماي.
سوڭعى رەت كوز قىسقاندا تاڭدا اي-سۇلۋ،
قانداي عاجاپ... ۇيقىڭ ءسال قانباي شىعۋ.
...ياپىر-اي، بۇرىن قالاي بايقاماعان،
جايالىق جۋعان ايەل قانداي سۇلۋ!
ەكەۋى كۇندە كوكتە قالىقتايدى...
بالانى قولعا الۋدان جالىقپايدى.
بۇلاردىڭ بايەك ءتۇرى ەنە مە ەكەن،
ءتۇس كورىپ جاتىپ، ءسابي شالىقتايدى.
بالانىڭ كوڭىلىنىڭ حوشىن تابار،
جاندى كورسە شاتتانىپ، جوشيدى ولار.
جولاۋشىم، جەر مەن كوكتەن ىزدەپ جۇرگەن،
باقىتتى كورگىڭ كەلسە، وسى ۇيگە بار.
* * *
اي، نەنى شاقىرادى، مىنا بايعىز،
نەمىزبەن ول بايعۇسقا ۇنامايمىز؟
...كەتەتىن بولسا ەندى كەتپەي مە ەكەن،
مازانى اپ، كۇنى-ءتۇنى جىلاماي كۇز.
اسىلىق ءىس قىلماپ ەك، حاققا نالىپ...
اسپان جاقتان كەلدى مە... اقپار الىپ،
كەرۋەن-كەرۋەن بوپ كەلىپ، ءيىرىلىپ،
تۇنەرىپ تۇرىپ العان قاپ-قارا بۇلت؟
نە حال بۇل؟
تۇگەل تولىق ۇعىنبايدى،
بىردە ىسىپ، بىردە... بويى جىلىنبايدى.
ىشەگىن تارتىپ بايعىز شاقىرعاندا،
جۇرەگى الدەنەگە سۋىلدايدى.
جۇرەگى الدەنەگى سۋىلدايدى،
بىردە ىسىپ، بىردە... بويى جىلىنبايدى.
ءبىر تامشى... ەشكى ءسۇتىن اۋىزعا الماي،
دامىلسىز بالا نەگە شىرىلدايدى؟
- اعايىن، ەركەگىڭ بار، قاتىنىڭ بار،
ايتىڭدار، بىزگە قانداي اقىلىڭ بار...
- اي، مىناۋ كۇيىپ-جانىپ بارادى عوي،
دارىگەر قايدا، ويباي، شاقىرىڭدار...
دارىگەر اپاي نەگە ۇندەمەيدى،
جاقسى ءسوز ايتىپ، كوڭىل بىرلەمەيدى؟
«قورىقپاڭدار، سۋىق تيگەن... اشەيىن» - دەپ،
ءۇمىتتىڭ شوعىن نەگە ۇرلەمەيدى؟
ىسىنەن جەڭگەسىنىڭ شوشىپ قالدى،
ول نەگە ءارى قاراي... بەسىكتى الدى؟..
... سوڭعى رەت يەك قاعىپ، شار ەتتى دە،
داۋىسى نارەستەنىڭ ءوشىپ قالدى...
تاعى دا تاعدىرىنا قارسى اققان با...
وسىلاي بولار بالىق سەڭ سوققاندا.
(ەگەر مەنى شىن سۇيگەن قۇلىم دەسەڭ،
ەركەكتىڭ جىلاعانىن كورسەتپە، اللا).
بارادى كوز الدىندا جەر دوڭگەلەپ،
ءتاڭىرىم كومەكتەسەر جەلمەن... دەمەپ.
...مولدەكەڭ ءتونىپ كەلىپ، نە ايتىپ تۇر،
«ا، ءيا، دۇرىس....دۇرىس... جەرلەۋ كەرەك...»
وسى ويدان تۇگەل كەنەت تىرىلگەن-ءدى،
باسىنا تاعى ءبىر وي شۇعىل كەلدى.
كوز جاسىن ءسۇرتۋدى دە ويلاماستان،
شەگەباي اعاسىنا بۇرىلدى ەندى.
- اي، شاكە، ۇزىلگەنىن كوردىڭ بالام،
ءتۇبى ءبىر قايتارامىن سەنگىن ماعان.
ۇلىمدى لايىقتى جونەلتەيىن،
سويۋعا سيىرىڭدى بەرگىن ماعان.
كوزىنەن تۇگەلجاننىڭ جاس تامادى،
قاراۋعا شاكەڭ وعان جاسقانادى.
بەرەر-اۋ...
قايتەر، بىراق سول سيىردىڭ،
ەمشەگىنە قاراعان بەس بالانى.
...بىلايعى جۇرت كوڭىلگە قارامايدى، ءا،
(بۇنى الدە شىن قازاعا ساناماي ما؟):
«ءىرى قارا نە كەرەك... نارەستەگە،
توقتى-تورىم سويسا دا جاراماي ما؟»
بۇلاردى تۇگەل بىراق تىڭدامايدى،
(جۇرەگىن سان ءتۇرلى ويلار جۇلمالايدى).
ءبىر جىلى ءسوز ايتار دەپ ۇمىتتەنىپ،
ەلگە ءبىر، اعاسىنا ءبىر قارايدى.
...سيىر بەرگەن اعانىڭ كوڭىلى ءىرى،
ەرىككەن جۇرت ءسوز قىلار ونى-مۇنى:
- بۇنىسى داراقىلىق! - دەدى بىرەۋ،
- ە، قۇداي اياسىن دە، - دەدى ءبىرى.
ءبىرى اياپ، ەكىنشىسى كەتتى كەيىپ،
(سونىمەن بۇل جانازا ءوتتى دەيىك...).
- «ساداقا قابىل بولسىن!» - دەپ جاتىر جۇرت،
اللاھۋ قابىل قىلسىن دەپ تىلەيىك...
* * *
ۇزىلمەيدى ەكەن عوي وي ىشەگى،
ءتوزىمى بۇل تۇگەلدىڭ قايىس ەدى...
كىرىپ-شىعىپ جاتپايدى ەل بۇرىنعىداي،
شوڭقيىپ ەكەۋى ءۇنسىز شاي ىشەدى...
كۇندىز جۇمىس - الدانىش. (نان تابادى ال،)
ۇيگە كەلسە... كوڭىلى ورتالانار.
وزگە تۇگىل بۇل كۇنى ءبىر-بىرىنە،
بالا جايلى ايتۋعا قورقادى ولار.
قايعىسىن ايتپاعاسىن جان ادامعا،
مۇڭسىزداي، كەيدە... سىرتتاي قاراعاندا.
...بىرتە-بىرتە كەلەدى مويىنسۇنىپ،
اللانىڭ جازعانىنا شارا بار ما؟!
جۇمىسى - الدانىشى.
سوسىن... بار عوي...
اراق ىشەر...
كەي-كەيدە توسىلعاندا... وي.
...تەك ايەلى - اشۋشاڭ.
قايتسىن ەندى،
جارىقتىق، ايەل دەگەن وسىنداي عوي...
وي جەگەسىن ايەلدە... قالمايدى ۇسقىن،
باياعىداي كوزىندە جانبايدى ۇشقىن.
ءبىر رەت «شيدەن سىرتقا شىققاننان سوڭ»
بۇدان باسقا كىمى بار ول بايعۇستىڭ؟!
«كەتەم» دەرى بولماسا، اياپ... ەرىن،
ول ەمەس، شەكتەن شىققان بەيادەبىڭ.
...جىلاماسا، ايقايلاپ، ۇرىسپاسا،
ءيا، شىركىن، نەمەنەسى ايەل ونىڭ؟
ايەلدى كىم بار تولىق تانىپ بىلگەن...
- اي، تۇگەل، - دەدى ءبىر كۇن، نالىپ مۇلدەم، -
اعامدارعا قىدىرىپ قايتايىقشى،
وسى ءۇيدىڭ تاماعىنان جالىقتىم مەن.
«ە، ماقۇل».
سالەم بەرىپ باردى اعاعا.
... ايتقانىن قىلساڭ ايەل جاندانادى، ءا:
- قىمىز ىشكىم كەلەدى...، -دەدى بىردە،
ايەل ايتسا، تۇگەلدە جان قالا ما...
ءبىر كۇنى ەرىنى ءسال ۇشكىرلەنىپ،
اڭگىمە ايتىپ، كوزىنە ۇشقىن... قونىپ.
كەنەت شايىن تاستاي ساپ، اتىپ تۇرىپ،
ەسىككە جەتە بەرە قۇسسىن كەلىپ.
-اي، جازعان، سەن دە وزىڭە قارامايسىڭ،
بازاردى (سومكە ساتىپ) ارالايسىڭ.
جاقپايتىن بىردەڭە جەپ قويعانسىڭ عوي، -
ءالى كۇنگە كىشكەنتاي بالادايسىڭ.
ءۇش كۇندە وتە شىققان... شاقىرايىپ،
تەك قانا كوزى قالدى باقىرايىپ.
- بايعۇس-اۋ، قاتتى ۋلانىپ قالعانسىڭ عوي،
قوي، بولماس، «جەدەل جاردەم» شاقىرايىق.
ءلام دەمەيتىن مۇقيات قاراپ الماي،
دارىگەردىڭ كۇدىگى تاراعانداي:
- ەشتەڭە ەتپەيدى! - دەپ جىميادى، -
ەكىقابات ايەلدە بولادى ونداي.
- ا، نە دەيت!
تۇز سەپپەگىن جاراما، اكەم،
وسىلاي قالجىڭداۋعا بولا ما ەكەن...
- قالجىڭداپ... نە دەپ تۇرسىز؟ - شامداندى ول دا:
«وسىنداي دا ادامدار بولادى ەكەن...»
- ا، شىن با؟!
كەشىر، مەندەي... جازعان، ەردى،
...ەكەۋى بوتادايىن بوزدادى ەندى.
(بۇل ءساتتى جەتكىزەر ءسوز عالامدا جوق،
اقىنىم، ءارى قاراي سوزبا ولەڭدى...).
«اي، دۇنيە-اي، قوسىلدىم با، مەن قاتارعا!»
كوڭىلى سىيماي كەتتى كەڭ جاھانعا.
(...الگى اسىلىق ءسوزىمدى قايتىپ الدىم،
ەركەكتىڭ جىلاعانىن كورسەت، اللا...).
* * *
«دۇنيە ءبىر قيسىق جول بۇراڭداعان،
باق تايسا، ەرگە داۋلەت قۇرالماعان.
كۇنىنە توقسان توعىز پالە كورسەڭ،
سوندا دا كۇدەر ۇزبە ءبىر اللادان».
بابادان ميراس بولىپ قالعان ولەڭ،
سان ۇرپاقتىڭ ءۇمىتىن جالعاعان ەڭ.
بويىمدا، بابا، سەنىڭ قانىڭ باردا،
قالاي كۇمان كەلتىرەم اللاعا مەن؟!
سونشا جۇك ءتۇسىرىپ جان-پارۋاناعا،
(تىرلىكتە ادام بايعۇس قارمانادى، ءا).
پەندەنىكى، ايتەۋىر، جاي الدانىش،
بەرەتىن... الاتىن دا - اللا عانا!
تۇگەلدە ءتۇتىن ءتۇزۋ، كەشەگى - ۇمىت...
- «اللا ءوزىن جاراتقان كوشەلى عىپ،
اقەدەن، اڭقىلداعان جىگىت قوي ءبىر،
نيەتى قابىل بولدى!» - دەسەدى جۇرت.
اۋلادا ءۇش-ءتورت قۇلىن سالادى ويناق،
ايەلى داۋىستايدى: «ءاي، ءسال ابايلاپ...»
- «بىزدىكى ەمەس، قۇدايدىكى...» - دەيدى سوسىن،
ءاپ-ساتتە قالمايىن دەپ «جامان» ويلاپ.
سولار عوي قورعانى ەرتەڭ بايتاعىمنىڭ.
...تىڭداۋشىم، پەيىلىمە ساي تابىلدىڭ.
نيەتى تۇزۋگە اللا بەرەتىنىن،
مەن ايتتىم، سەن دە ەندى ايتا جۇرگىن.
اقتوبە قالاسى، 2010 جىل. رامازان ايى.
