«قازاقتى اۆتونوميا قىلساق، قاراوتكەل – الاشتىڭ ورتاسى، سوندا ۋنيۆەرسيتەت سالىپ، قازاقتىڭ ۇل-قىزىن وقىتساق، «قوزى كورپەش – باياندى» شىعارعان، شوقان، اباي، احمەت، مىرجاقىپتى تاپقان قازاقتىڭ كىم ەكەنىن ەۋروپا سوندا بىلەر ەدى-اۋ» دەگەن ەكەن ءا.بوكەيحان. قاراوتكەل دەپ ەسىل جاعالاۋىندا قازىرگى استانا ءوڭىرىن اتاعان. ساۋدا-ساتتىقتان بولەك، نەبىر ءدۇلدۇل سال-سەرىلەردىڭ ونەر كورسەتكەن ايگىلى قاراوتكەل جارمەڭكەسى دە وسىندا ورىن تەپكەن. الەكەڭ قاراوتكەل ءوڭىرى بولاشاقتا استانا بولسا دەگەن ارمانى بۇگىندە جۇزەگە اسىپ وتىر.

الاش ارىستارىنىڭ ويعا العان ماقساتى ورىندالعان جاعدايدا «الاش» اۆتونومياسىنىڭ (مەملەكەتىنىڭ) استاناسى رەتىندە قاراوتكەل ءوڭىرى سول ۋاقىتتا-اق قازاقتىڭ ەل ورداسىنا اينالار ما ەدى دەگەن وي تۋادى.

استانانى «الاش وردا» دەپ اتاۋعا نەگىز بولار بىرنەشە سەبەپ بار. الاش – قازاقتىڭ ءبىر اتاۋى.

ەكىنشىدەن، قازاققا عانا ەمەس، تۋىستاس تۇرىك حالىقتارىنا، ونىڭ ىشىندە تىلدىك تۋىستىعى جاعىنان قىپشاق توبىنداعى ەلگە ورتاق اتاۋ. قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي، باشقۇرت، تاتار ءتارىزدى تۋىستاس ەلەردى «التى الاش» دەپ اتاعان عوي. «الاش» دەپ ۇران سالعاندا ءبارى دە ورتاق ۇرانعا ارقالارى قوزىپ، قالاي بىرىككەندەرىن بىلمەي قالادى دەپ جازادى بۇل تۋرالى الاش ارىستارى. استانانى «الاش وردا» دەپ قويساق، شىن مانىندە تۇرىك حالىقتارىنىڭ ورتالىعىنا اينالامىز.

ۇشىنشىدەن، شەت تىلدەردە جازىلۋى، ايتىلۋى، قۇلاقتارىنا قابىلدانۋى دا وڭاي.

تورتىنشىدەن، تاريحي نەگىزى بار اتاۋ. بۇل جايىندا امانقوس مەكتەپتەگى بىلاي دەيدى: «استانا» دەگەن ءسوز پارسىنىڭ "تابالدىرىق" دەگەن كىرمە ءسوزى عوي. ازەربايجاندار تابالدىرىقتى «استانا» دەيدى. جالپى، تورۇك تىلىندە «وردا» ءسوزى ورىسشا «ستوليتسا» ۇعىمىن بىلدىرەدى. ماسەلەن، اقوردا، كوكوردا، التىنوردا، الاشوردا، قىزىلوردا، بوكەيورداسى، تاعىسىن تاعى. تورۇك تىلدەرىندە "وردا" سوزىنە ماندەس باش[س]قالا، ب[پ]ايتاق، باشكەنت نۇسقالارى بار. بۇرىنراقتا مەن بۇل تۋرالى جازعان ەدىم. قازاقتا تابالدىرىقتى باسۋعا، وتىرۋعا بولمايدى دەپ تيىمدايدى. ءبىز اتا-بابانىڭ تيىمىنا قارسى تابالدىرىقتى باسىپ، تابالدىرىقتا وتىرمىز».

بەسىنشىدەن، بۇل اتاۋ الاش ارىستارىنىڭ ارمانىمەن استاسىپ جاتىر.

سونىمەن، الاش ارىستارى نە سەبەپتەن «الاش» ءسوزىن اۆتنونميا (بولاشاق مەملەكەت) اتاۋى رەتىندە بەكىتتى؟

الاش ۇرانى مەن الاشا حان ەسىمدەرىن ءبورى توتەمىمەن بايلانىستىرشۋى عالىمدارىمىزدىڭ بار ەكەنىن ايتقان ءجون. ارينە، كونە تۇرىكتەردىڭ ءتۇپ باباسى اشينا تۋرالى اڭىز بەن الاشا حان جايىنداعى اڭىزدار اراسىنداعى ۇندەستىكتى اڭعارماي قالۋ مۇمكىن ەمەس. جوشى حان مەن الاشا حان كەسەنەلەرى ۇلىتاۋدا بوي كوتەرگەن. قازاقتىڭ «التىن وردانىڭ» مۇراگەرى ەكەندىگىن بۇل دا ءبىر ايگىلەپ تۇرعان ناقتى دەرەك ەمەس پە؟ «الاش» – قىرعىز، قاراقالپاق، نوعاي، وزبەك سىندى كوشپەلى تۋىس حالىقتارعا دا ورتاق ۇران. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ «الاش» اتاۋىن قايتا ءتىرىلتۋىنىڭ استارىندا ۇلكەن يدەولوگيالىق ساياسات جاتقانىن باعامداۋ قيىن ەمەس. ول الاش تۋى استىنا «التىن وردا» قۇرامىندا بولعان دەشتى-قىپشاق دالاسىنداعى تۋىستاس تۇرىك حالىقتارىن بىرىكتىرىپ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ. كورنەكتى الاشتانۋشى عالىم س.اققۇلىنىڭ جازۋىنشا، «الاش وردا» اتاۋىنىڭ شىڭعىس حان قۇرعان التىن وردا يمپەرياسىمەن ۇندەس بولۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. «الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى اتقارۋشى بيلىگىنىڭ اتاۋىنا ونىڭ قۇرىلتايشىلارى وزدەرىنىڭ تۇپكى ماقساتىن، «الاش مەملەكەتى» نە «يمپەرياسى» دەگەن ۇعىم، مازمۇن بەردى: «الاش» – بىرىككەن تۇركى حالىقتارىنىڭ اتاۋى، «وردا» – «مەملەكەت» (نە «يمپەريا»)» تاپ باسىپ جازادى ول. XIX عاسىرداعى كوش باستاعان ءىرى قايراتكەرلەرىمىز اۆتونوميا اتاۋىن «قازاق» دەپ اتاماي، «الاش» دەپ كەڭ اۋقىمدا الۋىنىڭ سىرى وسىندا ەدى. بىزدىڭشە، تۇرىك حالىقتارىنىڭ بارلىعىن ەمەس، قىپشاق دالاسىنداعى تۋىس حالىقتاردى بىرىكتىرۋ يدەياسى وتە ماڭىزدى ەدى. قاراقالپاق، قاراشاي، قىرعىز، باشقۇرت، نوعاي، تاتار حالىقتارى تۇرىك ءتىلىن تازاراق ساقتاعان ءارى قازاققا وزگە تۇرىك تىلدەستەرمەن سالىستىرعاندا وتە جاقىن ۇلتتار. رەپرەسسيا مەن اشارشىلىققا دەيىن ورتالىق ازيادا ەڭ ىرگەلى، قالىڭ وتىرعان ەل قازاقتار بولعان سەبەپتى، از ساندى تۋىستاس ۇلتتاردى قازاققا قاراتۋ، ولاردى ءبىر شاڭىراق استىنا ۇيىتۋ ءبىر كەزدەگى ورتاق ۇران بولعان الاش اتاۋىمەن عانا مۇمكىن ەدى. «الاش» دەپ ۇران تاستالعاندا قازاق قانا ەمەس، قىپشاق ءتىلى توبىنا جاتاتىن تۋىستاردىڭ كەز كەلگەنى ارقالانىپ، بىرىگىپ جاۋعا تۋرا ۇمتىلاتىنى تاريحي دەرەكتەردە تاڭبالانعان.

ارمان اۋباكىر، ر.ب. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ PhD دوكتورانتى

Abai.kz