ايتارى ويى ناقتى، قوعامداعى وزگەرىستەر مەن ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى جاعدايلارعا وزىندىك ۇستانىمى تۇرعىسىنان تىڭ پىكىر ايتىپ قوعامدىق ويدىڭ ءوسۋى مەن ورەسىنە ىقپال ەتىپ كەلە جاتقان فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسقار جۇمادىلداەۆ مىرزا كونفەرەنتسيامىزدىڭ جاڭا جىلداعى العاشقى قوناعى بولىپ، وقىرمانداردىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ قاتىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- قايىرلى تاڭ اسقار اعا! ءسىز قازاقتىڭ ساقالىن سيپاپ سازعا وتىرعان مىنا كەيپىنە ەڭ الدىمەن ءجون سىلتەي الار كابىلەتى جوق ەنجار زيالى قاۋىم كىنالى ەكەنىنە ەكىنشىدەن، ەز، ەنجار ءھام جالقاۋ قازاق حالقىنىڭ ءوزى كىنالى ەكەنىنە مەنىمەن كەلىسەسىز بە؟ كەلىسپەسەنىز نەگە؟ نەگە قازاقتار وركەنيەت دەپ ايتاتىن دۇنيەتانىم دەنگەيىندە وتە تومەن ورنالاسقان؟
- جالقاۋلار قازاقتا بار.  جالقاۋلار قازاق ەمەستەردە دە بار. بۇدان قازاق حالقىنىڭ ءوزى كىنالى دەگەن قورىتىندى شىقپايدى. قازاقتار دۇنيەتانىم دەڭگەيىندە تومەن ورنالاسقان دەگەن قاتە پىكىر.
قازاق دەمەي-اق كويالىق، ويتكەنى، قازاق ازىرشە بار پوتەنتسيالىن اشىپ ۇلگەرمەگەن جاس ۇلت،  قازاقتىڭ بابالارى - كوشپەندىلەر دەلىك،  ولار، مىسالى،  وركەنيەتكە مىناداي ۇلەس قوسقان:
1. بۇتقا شالبار كيۋدى ۇيرەتكەن.
2. ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپقان
3. كوبەيتۋ تابليتساسىن ۇيرەتكەن

ايتارى ويى ناقتى، قوعامداعى وزگەرىستەر مەن ورىن الىپ جاتقان ءتۇرلى جاعدايلارعا وزىندىك ۇستانىمى تۇرعىسىنان تىڭ پىكىر ايتىپ قوعامدىق ويدىڭ ءوسۋى مەن ورەسىنە ىقپال ەتىپ كەلە جاتقان فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسقار جۇمادىلداەۆ مىرزا كونفەرەنتسيامىزدىڭ جاڭا جىلداعى العاشقى قوناعى بولىپ، وقىرمانداردىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ قاتىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»

- قايىرلى تاڭ اسقار اعا! ءسىز قازاقتىڭ ساقالىن سيپاپ سازعا وتىرعان مىنا كەيپىنە ەڭ الدىمەن ءجون سىلتەي الار كابىلەتى جوق ەنجار زيالى قاۋىم كىنالى ەكەنىنە ەكىنشىدەن، ەز، ەنجار ءھام جالقاۋ قازاق حالقىنىڭ ءوزى كىنالى ەكەنىنە مەنىمەن كەلىسەسىز بە؟ كەلىسپەسەنىز نەگە؟ نەگە قازاقتار وركەنيەت دەپ ايتاتىن دۇنيەتانىم دەنگەيىندە وتە تومەن ورنالاسقان؟
- جالقاۋلار قازاقتا بار.  جالقاۋلار قازاق ەمەستەردە دە بار. بۇدان قازاق حالقىنىڭ ءوزى كىنالى دەگەن قورىتىندى شىقپايدى. قازاقتار دۇنيەتانىم دەڭگەيىندە تومەن ورنالاسقان دەگەن قاتە پىكىر.
قازاق دەمەي-اق كويالىق، ويتكەنى، قازاق ازىرشە بار پوتەنتسيالىن اشىپ ۇلگەرمەگەن جاس ۇلت،  قازاقتىڭ بابالارى - كوشپەندىلەر دەلىك،  ولار، مىسالى،  وركەنيەتكە مىناداي ۇلەس قوسقان:
1. بۇتقا شالبار كيۋدى ۇيرەتكەن.
2. ۇزەڭگىنى ويلاپ تاپقان
3. كوبەيتۋ تابليتساسىن ۇيرەتكەن
- ءسىز ماتەماتيكا سالاسىندا الەمدىك دەڭگەيدە قىزمەت ەتەسىز. ماتەماتيكا سالاسىن مىقتى مەڭگەرە وتىرىپ جانە دە ەڭ باستىسى - قوعامنىڭ جاي-كۇيىن تالداي بىلەتىن قابىلەتكە يە بولا وتىرىپ، نە سەبەپتەن مەملەكەتكە ەكونوميكا سالاسىندا تۇششىمدى كەڭەس ياكي قونىمدى جوسپار قۇرىپ بەرە المايسىز؟
- ماتەماتيكا مەن ەكونوميكا ەكەۋى ەكى بولەك عىلىم. ەكەۋىنىڭ ورتاق بولىكتەرى بولۋى مۇمكىن. مەن ماتەماتيكانىڭ وتە كىشكەنتاي بولىگىن عانا بىلەمىن. ونىڭ دا ەكونوميكاعا قاتىسى جوق.
- ءسىز قىزمەت ەتكەن، مەن وقىپ بىتىرگەن سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ءسىز تۋرالى «جۇمادىلداەۆ - ماتەماتيكانىن ءبىر سالاسىندا الەمدىك رەيتينگتە 1-ءشى ورىندا تۇر» دەگەن انىز بار. وسى قانشالىقتى راس؟
- بۇل وتىرىك.
- ءسىز سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە ينديۆيدۋالدى زەرتتەۋ، ەكونوميكالىك زەرتتەۋ ورتالىقتارىنا، مۇعالىمدەردىڭ ساباق بەرۋ ساپاسى تومەن، ويدىڭ، پىكىردىڭ الۋان تۇرلىلىگىنە ونداعى كوپ ادامداردىڭ ماقۇرىم ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ماتەماتيكپىن دەپ اقتالا المايسىز، سەبەبى ءسىز وندا پرورەكتورسىز.
- بىلمەيمىن.
-  ەكونوميكادا قازىرگى زامانعا ساي ءبىلىم بەرەدى دەگەن سدۋ، كيمەپ، كبتۋ - ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە شىن مانىندە باتىستىڭ ەكونوميكالىق كۇلى بولۋعا عانا جەتەلەيتىن، مەملەكەتىمىزدىڭ فيزيكالىق تۇردە ەمەس، سونىمەن قاتار سانا رەتىندە قۇل بولۋعا يتەرمەلەيتعن ەكونوميكا ۇيرەتەتىنىن ءسىز بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز نەندەي ويلارىڭىز بار؟
- باتىستىق ەكونوميكا دۇرىس بولماسا جەتپىس جىل ءومىر سۇرگەن سوۆەت وداعى نەگە وزىنەن-ءوزى ءبىر-اق كۇندە قۇلاپ قالدى؟ سىرتتان تانك كەلگەن جوق. اسپاننان بومبا تۇسكەن جوق.  سەبەپ  ەكونوميكاسىنىڭ دۇرىس بولماۋىنان بولار.
- ستۋدەنتتەرگە جاقسى ساباق وقىعانى ءۇشىن ءوز قالتاڭىزدان اقشا بەرگەنىڭىزگە ءوز باسىم كۋا، ەڭ باي عالىم (KZ) ەكەنىنىڭىزدە بەلگىلى. مەنىڭ ەكونوميكادان جازعان ءبىر كىتابىم بار، ەگەر ول جاڭا وي تالابىنا ساي بولسا، ونىڭ شىعارىلۋىنا كومەكتەسە الاسىز با؟

- جوق. كومەكتەسە المايمىن. ويتكەنى، ەكونوميكادان حابارىم جوق.

- سايات ىبىرايعا اراشا تۇسكەنىڭىز بەلگىلى. اللا رازى بولسىن! قالىڭ قازاعىڭىز ريزا. ەندى سول شارۋانىڭ سوڭى نە بولىپ جاتىر؟ ارىستاي ازاماتىمىزدى قاراڭعى قاپاسقا قاماپ قويىپ، قالاي تاماعىمىزدان اس وتەدى؟
بەگىمبەت.
- ەستۋىمشە ساياتقا  ەكى ايداي نەشە ءتۇرلى ايىپ تاڭىلىپ،  نەشە ءتۇرلى ءىس تىگۋگە تىرىسىلدى. قازىر ەشتەڭە تابىلماعاسىن، ەندى قانداي ايىپ ويلاپ  تابامىز دەپ تەرگەۋشىلەردىڭ باستارى قاتىپ جاتقان سىقىلدى.
مەن بىلەتىن سايات  - نەمىستىڭ الەمدەگى ەڭ بەدەلدى  گۋمبولد ستيپەندياسىن العان قازاقستاندىق ءۇش ماتەماتيكتىڭ ءبىرى. مگۋ دىڭ تۇلەگى. مىقتى ماتەماتيك. دوكتور ، پروفەسسور. ابايدى ساياتتاي بىلەتىن، شاكارىمدى ساياتتاي جاتقا ايتاتىن باسقا قازاقتى بىلمەيمىن.  قازاق ماقتانار بولسا وسىنداي بولسىن دەيتىن ازامات. ساياتتىڭ ءالى قاپاستا جاتقانى وكىنىشتى.
-قازاقتىڭ ءبىلىم-عىلىم جۇيەسىن قازاق بولمىسىنا ساي وزگەرتىپ، قازاق بالالارىن بالا كەزىنەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنا توسقاۋىل قويىپ، ءبىلىم وشاقتارىندا انا ءتىلىنىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتۋگە قازىرگى ءبىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ ەرىك-جىگەرى مەن قابىلەتى جەتەدى دەپ ۇمىتتەنە الاسىز با؟
- باقىتجان جۇماعۇلوۆ اكادەميك جولداسبەكوۆتىڭ شاكىرتى. باقىتجان ومىربەك اعامىزدان تەك قانا عىلىم ۇيرەنگەن جوق.  عىلىم-ءبىلىم سالاسىن باسقارۋدىڭ  ادمينيستراتيۆتىك جۇمىستىڭ بار سالاسىنان ءوتتى. قاراپايىم عىلىمي قىزمەتكەردەن جولداسبەكوۆ باسقارعان ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. مەن ءۇشىن اكادەميك جولداسبەكوۆتەن ۇيرەنۋ ۇلكەن مەكتەپ. باقىتجان جۇماعۇلوۆتىڭ ەرىك-جىگەرى مەن قابىلەتى  ءسىز بەن بىزدەن اسىپ تۇسپەسە كەم ەمەس. ءسوزدى تىڭداي الادى.  جاقىندا بۇكىل ماتەماتيكتەردى جيناپ جينالىس وتكىزدى. سوندا بايقادىم. ونىڭ بىلىكتىلىگى، ۇلتجاندىلىعى، ىسكەرلىگى ەشكىمنەن كەم ەمەس.  جۇمىسىن باستاتپاي جاتىپ سىناي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇدان ارتىق ءمينيستردى ءبارىبىر تابا المايسىز. ءمينيستردىڭ جۇمىسىنا ءسات تىلەپ، قولىمىزدان كەلگەنىنشە كومەگىمىزدى بەرەيىك.
-ءسىز قوعامعا بەلگىلى ادامسىز. مەملەكەت باسشىسىنا ەلىمىزدىڭ ءبىلىم-عىلىم سالاسىنىڭ ازىپ-توزىپ تۇرعانى جونىندە نەگە اشىق حات جازبايسىز؟ ءبىز سەكىلدى قاراپايىم ادامنىڭ ءسوزى وتپەيدى، ال ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز ءوتىمدى بولار ەدى.
- عىلىم مەن ءبىلىم دەڭگەيى وسپەدى، ويداعىداي دەڭگەيگە كوتەرىلمەدى. ءۇزىپ جۇلقىپ جاسالعان رەفورمالار عىلىمنىڭ تيتىعىنا جەتتى. بۇل جونىندە  ويىمدى انىق ايتىپ ءجۇرمىن. اشىق حات جانرىن مەڭگەرگەنىم جوق. مەڭگەرگىم دە كەلمەيدى.
- قازىرگى ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ مەكتەپ، ينستيتۋتتارىندا ءبىلىم بەرۋ ساپاسى كەڭەستەر وداعى كەزىندەگى ءبىلىم بەرۋ ساپاسىنان ەداۋىر تومەن ءتۇسىپ كەتكەنىن مويىندايسىز با؟ وسى ەكى كەزەڭدەگى ءبىلىم ساپاسىنا 5 بالدىق شكالامەن باعا بەرسەڭىز. مىسالى: كەڭەس زامانىندا - 4+ بولسا، ەگەمەندى ەلىمىزدە – 3 - ، نەمەسە، 2+ دەگەن سىقىلدى.
-ءبىلىم عىلىمدى شارتتى تۇردە ەكىگە بولۋگە بولادى. يدەولوگيانىڭ اسەرى باسىم گۋمانيتارلىق عىلىم. يدەولوگيانىڭ اسەرى از جاراتىلىس تانۋ عىلىمى.  كەڭەستىك داۋىردەگى گۋمانيتارلىق عىلىممەن شۇعىلدانۋشى ەسەبىن شىعارا الماسا دا جاۋابىنا قاراي تۋىرلايتىن ناشار وقۋشىنى ەسكە تۇسىرەدى. ويتكەنى نە ىستەسەڭ دە قورىتىندى پارتيا سەزدەرى شەشىمدەرىمەن، كۇن كوسەمدەردىڭ تسيتاتالىرىمەن سايكەس كەلۋ كەرەك.  جاۋابى بەلگىلى عىلىم عىلىم ەمەس. سوندىقتان كەڭەس داۋىرىندەگى يدەولوگيادىق عىلىم، يدەولوگيالىق ءبىلىم دەڭگەيىن  2 دەگەن باعامەن باعالاۋعا بولادى.   
ال جاراتىلىس تانۋ سالاسىنا كەلسەك، ىرگەلى عىلىمدار سالاسىنا كەلسەك،  جاعداي مۇلدەم باسقا. كەڭەستىك داۋىردە ادام العاشقى رەت عارىشقا ۇشتى. كەڭەستىك داۋىردە اتوم يگەرىلدى. كيبەرنەتيكا مەن گەنەتيكا سالاسىنىڭ نەگىزى قالاندى.  راس بۇل سالالار كەڭەستەر وداعىندا دامي المادى. سەبەپ بۇل عىلىمدارعا  يدەولوگيانىڭ شابۋىلى وراسان زور بولدى.  عارىشتا ادام ۇشقاننان كەيىن امەريكا باسشىلارى،  امەريكا زيالىلارى سۇراقتى توتەسىنەن قويدى. نەگە اقشاسى مول، قايراتى مول،  جەرىندە سوعىس بولماعان امەريكا كەشە عانا سوعىستان شىققان،  وراسان زور شىعىن كورگەن كەڭەستەر وداعىنان قالىپ قويدى ؟ كەڭەستەر وداعىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قانداي قۇپيا قارۋى بار ؟  زەرتتەي كەلە جاۋاپ تا توتەسىنەن ايتىلدى. كەڭەستەر وداعىنىن بىزدە جوق قۇپيا قارۋى بىلىمىندە، يدەولوگيالىق عىلىمىندا ەمەس،  جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارىن وقىتۋ جۇيەسىندە. پرولەتاريات ديكتاتۋراسى تۋرالى ءىلىم، كپسس ءتىڭ ەڭ وزىق پارتيا ەكەندىگى جونىندەگى ءىلىم، كۇن كوسەمدەردىڭ دانالىعى جونىندەگى ءىلىم ەشقانداي عىلىم ەمەس، ءبارى بوس ءسوز،  بۇعان نازار اۋدارىپ قاجەتى جوق. كەڭەستەر وداعىنىڭ وراسان كۇشتى قارۋى ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا سىقىلدى عىلىمداردى وقىتۋ جۇيەسىندە. سوندىقتان ءبىز دە وسىنداي ىرگەلى عىلىمداردى وقىتۋ، دامىتۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك دەدى. دەموكراتيالىق جۇيەنىڭ توتاليتارلىق جۇيەدەن ايىرماشىلىعى، ارتىقشىلىعى  قاتەنى مويىنداي بىلۋىندە، مويىنداپ قانا قويماي قاتەنى جوندەي بىلۋىندە. سوندىقتان جاراتىلىس تانۋ سالاسىنداعى كەڭەستىك ءداۋىر وقۋ جۇيەسىنە 5 دەگەن باعا قويۋعا بولادى.
وكىنىشكە وراي ءبىز كەڭەستىك داۋىردەگى جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارىن وقىتۋ ۇردىسىنەن   الشاقتاپ بارامىز. بۇنىڭ ارتىقشىلىعىنان گورى كەمشىلىگى كوپتەۋ كورىنەدى. ءبىزدىڭ ماتەماتيكا سالاسىنداعى جەڭىستەرىمىز ينەرتسيامەن كەلە جاتقان كەڭەستىك داۋىردەگى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ جالعاسى.
- قازىرگى جاڭا كەلگەن ءبىلىم ءمينيسترى جۇماعۇلوۆ مىرزا الدىڭعى بولعان مينيسترلەرگە قاراعاندا وزىق بولاتىن سىڭايلى، ءسىز سول كىسىگە نەگە كومەككە بارمايسىز؟ الدە، ولار ءسىز سەكىلدى تىكە ايتاتىن مامانداردى جاقتىرماي ما؟ الدە، ءسىز باراماي ءجۇرسىز بە، شاقىرعان جەرگە؟ قاراكەسەك.
-مەن نەگە كومەكشى بولۋىم كەرەك ؟ جۇماعۇلوۆتىڭ مەنسىز دە كومەكشىلەرى جەتەدى. سۇراسا بىلگەنىمشە جاۋاپ بەرەمىن. سۇراماسا، مەن نەگە شوشاڭداۋىم كەرەك ؟
-سالەمەتسىز بە؟ جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكىسى كەلگەن جاس تالاپكەرگە قاي وقۋ ورنىنا تۇسۋگە كەڭەس بەرەسىز، قازاقستاندا اقشاسىنا ءبىلىم بەرۋ بازاسى ساي ءبىلىم ورداسى قايسى؟ اق-ارۋ
- بىلمەيمىن. ءوزىم ىستەپ جۇرگەن ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءبارى جاقسى.  ءوزىڭىزدىڭ تاڭداۋ حۇقىڭىزدى وزگەگە بەرمەي شەشىمدى ءوزىڭىز قابىلداعانىڭىز ابزال. ەرتەڭ ءبارى دۇرىس بولىپ كەتسە، مەن ءبىر اقىلدى تىرلىك جاساپپىن دەپ قۋانىپ جۇرەسىز. شەشىمىڭىز دۇرىس بولماي قالسا، وزگەگە ورىنسىز وكپەلەپ ۋاقىتىڭىزدى قۇرتپاي،   قاتەڭىزدى تۇزەۋگە توتەدەن جول تارتاسىز. كاسىپتىڭ جامانى جوق. تەك ءبىر كاسىپتى تاڭداساڭىز، سونىڭ شىڭىنا جەتۋگە تىرىسىڭىز.
-ءسىزدى جەرلەسىم جانە الەم مويىنداعان ماتەماتيك رەتىندە ماقتان تۇتامىن. بارلىق جەتىستىككە ءوز ەڭبەگىڭىزبەن كەلگەندىگىڭىز جۇرتقا ءمالىم. قازىر كوبىمىز وكىنىشكە وراي، "اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن" ءجۇرۋدى ماقتان تۇتاتىن بولدىق. بۇل عىلىم سالاسىنا دا قاتىستى. جاستار ەكى-ءۇش ديپلوم الىپ، جۇمىسسىز ءجۇر. سوندا ءبىلىمنىڭ ساپاسى كەتكەن بە؟ الدە ماسەلە باسقادا ما؟
- ءبىلىمنىڭ ساپاسى تومەندەگەنى راس. بىراق سەبەپ تەك وسىندا دەسەك قاتە بولادى. جاستاردىڭ كوبى  ءىستىڭ پارقىنا بارماي، جىلتىراققا اۋەستەنەدى.  ەرتەڭ جۇمىس تاپپايتىنىڭ بەلگىلى بولسا ونداي سالانى يگەرىپ نە كەرەك ؟  ءسىزدىڭ قالتاڭىزدى ون ديپلوم بولۋى مۇمكىن. كەرەك ەمەس ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ، كەرەك ەمەس ماماندىقتارىن يگەرىپ، كەرەك ەمەس ديپلومداردىڭ كوللەكتسياسىن جاساپ مۋزەيگە تاپسىرماقشىمىسىز ؟
-ءبىلىمىڭىز دە، بىلىكتىلىگىڭىز دە جەتكىلىكتى. سىزدە ءبىلىم ءمينيسترى نەمەسە عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولسام دەگەن وي بولعان جوق پا؟ ەگەر سول قىزمەتتەرگە بارا قالساڭىز، حالقىڭىزعا كوبىرەك پايداڭىز تيەر ەدى دەپ ويلايمىن. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم.
- كەزىندە بولعان.  قازىر ونداي وي جوق.
-ءسىزدى نامىستى قازاق رەتىندە قابىلداپ، ۇلگى تۇتامىن. بىراق كەي كەزدە قاتتى قىرسىعىپ كەتەتىن سياقتىسىز. وسىنى مويىندايسز با جانە كەمشىلىگىم دەپ ەسەپتەيسىز بە؟
- مويىندامايمىن. مەنىڭ كەمشىلىگىم كوپ.  بىراق “قىرسىعۋدى” قاتتى كەمشىلىك دەپ ەسەپتەمەيمىن : )
-قۇرمەتى اسقار مىرزا ءسىز قازاقستاندا ەكى جاقسى مەكتەپ بار دەيسىز، 7800 مەكتەپ ساباق وقىتپايما ءوزىڭىز قاي مەكتەپتى باستاپ وقىدىڭىز؟
- قازاقستاندا مەن بىلەتىن ەكى جاقسى وقىتۋ جۇيەسى بار. ءبىرى - جاۋتىكوۆ اتىنداعى رەسپۋبليكالىق فيزيكا ماتەماتيكا مەكتەبى.  ەكىنشىسى – قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى.  عىلىمي وليمپيادالارداعى جەتىستىكتەر بۇعان دالەل.  اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى ەمەس، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جەتىستىكتەر ءبارى دەرلىك وسى ەكى مەكتەپ تۇلەكتەرىنەن شىعىپ ءجۇر. نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتىندە وقىپ جاتقان كىمدەر دەسەڭىز نەگىزى وسى مەكتەپتەردىڭ تۇلەكتەرى. گارۆاردتا، MIT دە   وقىپ جاتقاندار جىلدان جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. ءبارى دەرلىك وسى ەكى مەكتەپتەن شىعادى. عىلىمي جوبا جارىستارىن الىڭىز، مەداليستەر سانىن الىڭىز، تەستتەن ەڭ جوعارعا بالل  كورسەتكەندەردى الىڭىز. ءبارى دەرلىك وسى ەكى مەكتەپتىن تۇلەكتەرى.
بۇنىڭ سىرى نەدە دەسەڭىز،  بۇل ەكى مەكتەپتە دە ماتەماتيكا فيزيكانى دۇرىس وقىتادى. سوۆەتتىك (نەمىستىك) جۇيەمەن، بۇرىنعى سوۆەتتىك كىتاپتارمەن وقىتادى. ماتەماتيكا مەن فيزيكانى جاقسى مەڭگەرگەن بالانىڭ لوگيكاسى انىق بولادى. لوگيكاسى دۇرىس ادام باسقا دا كەز كەلگەن سالانى تەز مەڭگەرىپ كەتەدى.
ەكى مەكتەپ مىقتى  دەگەن تۇجىرىمنان باسقا مەكتەپتەردە ساباق وقىتپايدى دەگەن قورىتىندى شىقپايدى.
مەن  شيەلى اۋدانىنداعى N 299 ءتورت جىلدىق تەمىرجول باستاۋىش مەكتەبىندە، سونان سوڭ اۋدان ورتالىعىنداعى   وكتيابردىڭ 14  جىلدىعى اتىنداعى N 45   قازاق ورتا مەكتەبىندە، سوڭعى  ءۇش جىلدى الماتىدا رەسپۋبليكالىق فيزيكا-ماتەماتيكا مەكتەپ ينتەرناتىندا وقىدىم.
-بالالارىڭىزبەن قازاقشا سويلەسەسىز بە؟ قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى ناشار دەگەن ۇعىممەن كەلىسەسىز بە؟ بۇل ۇعىم (ناشار دەگەن) قايدان شىققان، كىم، نەگە شىعارعان دەپ ويلايسىز؟
- بالالارىممەن،  ءۇي ءىشى بارىمەن قازاقشا سويلەسەمىن. بالالارىم قازاق تىلىندە ءتاپ-ءتاۋىر سويلەيدى.  كەيدە  وزگە تىلدە جاۋاپ الامىن. بۇنىڭ سەبەبى تەلەۆيزوردان دەپ بىلەمىن. بالالار دالادا ەركىن ويناي المايدى. الماتى وكىنىشكە وراي باياعى الما قالاسى ەمەس. الماتى --ۇلكەن اۆتو تۇراق. بالالار دالاعا شىعۋ ءۇشىن قاسىنا ءبىر ەرەسەك ەرىپ شىعۋ كەرەك. ۇيدە وتىرعان بالانىڭ تىرلىگى ازاننان كەشكە دەيىن تەلەۆيزور كورۋ. مۋلتفيلم كورۋ. «بالاپان» دەيتىن جاڭا باعداردالاما شىقتى دەپ ەسىتتىم. بىراك ءبىزدىن ICON دا    بالاپان جوق.  كابەلدىك تەلەۆيدەنيەدە تولىپ جاتقان سپورت، مۋزىكا حابارلارى بار. ءبارى دەرلىك رەسەيدەن، نە شەت ەلدەن كەلگەن باعدارلامالار.  پارلامەنت زاڭ شىعارىپ، زاڭدا تەك قانا ءتىل قاتىناسى ەلۋ دە ەلۋ ەمەس، بارلىق كابەلدىك تەلەۆيدەنيە قازاقتىڭ بالالارعا ارنالعان باعداردالامالارىن جانە وقۋ-عىلىمعا قاتىستى تانىمدىق باعداردالامالارىن كورسەتۋىن مىندەتتەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن.
قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋشىلارى ناشار دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. بۇل پىكىر ءوزى ءتىل بىلمەگەندىكتەن بالالارىنا كومەكتەسە المايتىن اتا-انالاردان شىعۋى مۇمكىن.
-«تابىندىرۋشىنى تىيۋ ءۇشىن الدىمەن تابىنۋشىلىقتى تىيۋىمىز قاجەت». «اباي.كز» سايتىنىڭ «ايتقىش ەكەن...» ايدارىندا تۇرعان قىتايدا مىرزا قاماقتا وتىرعان قازاق قالامگەرى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ وسى سوزىنە وراي نە ايتاسىز؟
- مىقتى ءسوز. بۇدان ارتىق ايتا المايمىن.
-اعا امانسىز با؟ جاعدايىڭىز جاقسى شىعار. جاقسى بولماسا اباي سايتىندا اندەتىپ جۇرەر مە ەدىڭىز.
- راحمەت. جاعدايىم جامان ەمەس. بىراق اباي سايتىندا  «اندەتىپ» جۇرگەنىم ودان ەمەس. مەنىڭ اتىمنان سىرتتاي ماقالا جازىپ جىبەرۋشىلەر كوبەيدى. مەن ايتپاعان ءسوزدى ايتتى دەپ تسيتاتا عىلىپ جۇرگەندەر كوبەيدى. سونىڭ  ءبىرى وسى سايتتا “عىلىمنىڭ كوكەسى – قۇران” دەيتىن ماقالا باسىلعان ەكەن. بۇل وتىرىك ماقالا. مەنىڭ سوزدەرىمنەن  ءار جەرىنەن جۇلقىپ -جۇلقىپ قۇراستىرىلعان، مەنىمەن كەلىسىلمەگەن، مەنىڭ قولىم كويىلماعان ماقالا. سول سەبەپتى اباي سايتى  قىزمەتكەرلەرىنىڭ ينتەرنەت كونفەرەنتسيا  جاساۋ ۇسىنىسىن قابىلداپ،  وقىرماندارىمەن دەلدالسىز پىكىرلەسكەندى ءجون كوردىم. 
- جالپى سىزگە دەگەن ىقىلاسىم وڭ. ايتاتىن اڭگىمەلەرىڭىزدە شىندىق بايقالادى. ابىزدى اڭگىمەڭىزگە قۇرىشىمىز قانىپ قالاتىن ساتتەر دە از ەمەس. ءبىلىم تۋرالى سۇراعىم جوق. سەبەبى ءوزىم وسى سالادا سۇراق قويۋ ءۇشىن ءبىر نارسەنى ءبىلۋىم كەرەك. وكىنىشكە وراي ءوزىمنىڭ بىلەتىنىم شامالى. مەنىڭ سۇراعىم ەل تۋرالى بولماق. وسى نۇرتاس وڭداسىنوۆتى بىلەسىز بە؟ بىلسەڭىز ول كىسى تۋرالى نە ايتا الار ەدىڭىز؟
- نۇرتاس وڭداسىنوۆ قازاقتىڭ ءبىر تۋار ازاماتى. ول تۋرالى جەكە تاقىرىپ قىلىپ جەكە اڭگىمە جۇرگىزگەن دۇرىس بولار.
- پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋ جونىندەگى رەفەرندۋم تۋرالى نە ايتا الاسىز؟
- بۇنىڭ جاۋابىن  7 قاڭتاردا پرەزيدەنتتىڭ ءوزى بەردى. مەن پرەزيدەنتپەن جاعالاسپاي-اق قوياىن.
- مۇمكىن بولسا اينالاسىندا جۇرمەي 12 جىلىككە ءبولىپ بەرسەڭىز.
- 12 جىلىككە بولە المايمىن. ۋاقىتىم جوق. ءبىلىمىم جەتپەيدى.
- ءبىلىم. دەموگرافيا. ەكونوميكا. ساياسي تۇراقتىلىق. قايسىسىن ءبىرىنشى ورىنعا قوياسىز؟
- ءبارى دە ءبىرىنشى ورىندا.
- وبسە ءسامميتى بىزگە نە بەردى، ءبىز وعان نە بەردىك؟
- ون ءبىر جىل بويى باسى قوسىلماي جۇرگەن ەلدەردىڭ باسىن قوسۋدىڭ ءوزى ەرلىك. كىمنىڭ كىمگە نە بەرگەنىن بىلمەيمىن. 
- قوناەۆ تۋرالى ويىڭىز جانە ول كىسىنىڭ ءبىلىم مەن عىلىمعا قوسقان ۇلەسى.
- قوناەۆ تا، وڭداسىنوۆ سىقىلدى قازاقتىڭ ءبىر تۋار ازاماتى. ەلدى كوپ جىل باسقاردى. وسى كۇنگى اتقامىنەرلەدىڭ كوبىسى كارەراسىنىڭ تۇساۋكەسەرىن قوناەۆقا جاساتقان. قوناەۆتىڭ كەزىندە الماتى كوركەيدى. عىلىم دا ءوستى،  ءبىلىم دە ءوستى.  قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاق مەكتەپتەرى كوپ  جابىلدى. قوناەۆ تۋرالى دا ات ءۇستى ايتپاي، ارنايى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرعان دۇرىس بولار.
- وتكەندە عانا قمدب باس مولداسىن با، يمامىن با جابىق ەسىكتە سايلاپ الدى. وسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

- مولدالىقتان حابارىم از. ولاردىڭ نە ىستەپ،  نە قويعانىن بىلمەيمىن.

-باتىستىڭ دامۋىن ءبىراز عالىمدار ليۋتەر مەن كالۆيندەر ومىرگە اكەلگەن پروتەستانتيزم دىنىمەن بايلانىستىرادى. دەمەك، عىلىم، ەكونوميكا دىننەن بولەك بولمادى عوي. عالىمداردىڭ ءدىندى سىنايتىن نە ءجونى بار؟
- دۇنيە جالعان دەگەن ۇعىمدى وكىنىشكە قاراي كەيبىر مۇسىلمان “بىلگىشتەرى” تەرىس تۇسىندىرەدى. دۇنيە جالعان ناعىز ءومىر و دۇنيەدە باستالادى.  جۇماق،  حور قىزدارى،  وزدىگىنەن ءپىسىپ، اۋزىڭا ءتۇسىپ تۇرعان جەمىس، ناعىز راحات،  …بىراق بۇنىڭ ءبارى و دۇنيەدە بولماق.  دەمەك، بۇل دۇنيەدە اسا تىرىسىپ كەرەگى جوق، اسا جان اۋىرتىپ  ەڭبەك قىلىپ كەرەگى جوق،  ءبارىبىر بار جاقسىلىق ولگەننەن كەيىن باستالادى. وكىنىشكە وراي بۇل پسيحولوگيا قازاقتىڭ اندەرىنە، اڭىزدارىنا،  ويلاۋ بولمىسىنا تەرەڭ ەنگەن.  دۇنيە قايران، جاس كەزىڭدە وينا دا كۇل دەيدى. تەك قانا ءبىر قازاق -- قۇنانبايۇلى يبراھيم دەگەن كىسى «قايراتىڭ بارىندا ەڭبەك قىل، عىلىم ۇيرەن، مال تاپ» دەيدى.
ليۋتەر مەن كالۆيندەر و دۇنيە ۇعىمىن جوققا شىعارمايدى. بىراق جۇماققا بارار جول بۇگىننەن، وزىڭنەن باستالادى دەيدى. وزىڭە سەن، ايانباي ەڭبەك ەت، باسىڭدى ىستەت، ناعىز ساۋاپ ءىس وسى دەيدى. باتىستىڭ قاتتى دامۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقانى حاق. سوندىقتان باتىستىڭ دامۋىن  عالىمداردىڭ پروتەستانتيزم دىنىمەن بايلانىستىرۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس.
قارسى سۇراق. عالىمدار ءدىندى نە ءۇشىن سىناماۋى كەرەك؟
-سايات ىبىرايعا جابىلعان جالادان ءبارىمىز حاباردارمىز. اراشا تۇسكەن سىزگە ۇلكەن راحمەت.
ۆاحاببيزم دەگەن بالەدەن قالاي قۇتىلساق بولادى؟ ولاردىڭ جانى عىلىمعا قاس. بىردەنە ايتساڭ "شەرىك" دەپ شىعادى. ولاردىڭ سانا-سەزىمى ارتتا قالعان.
-ءۆاححابيزمنىڭ بالە ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭىز ؟ عىلىمعا قاس دەگەن ءسوزىڭىز راس بولسا، عىلىمعا قاستىق جاساپ جۇرگەندەر تەك ۆاححابيستەر مە ؟ مەن بىلەتىن عىلىمعا قاستاندىق جاساپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا جالپى دىنگە سەنەتىن ادام جوق.   ەستۋىمشە ۆاححاب دەگەن كىسى  تەگىن ادام بولماعان.  پايعامبار داۋىرىندەگى تازالىقتى ساقتايىق دەگەن ۇراندى ۇستانعان.  بۇل ۇراننىڭ نەسى جامان ؟ مۇمكىن بۇل ماقساتتى  پراكتيكا جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋدا قاتەلىكتەر جىبەرىلگەن بولار. بۇل جاعىن بىلمەدىم.  بىراق ورىس وكتەمشىلەرىنىڭ ءوزىنىڭ ءدىن ارالىق، ۇلت ارالىق ساياساتتا جىبەرگەن قاتەلەرىن مويىنداعىسى كەلمەي، ءبارىن وزگە دىنگە جابا سالاتىن ادەتىنە ءبىز نەگە سەنە بەرۋىمىز كەرەك ؟   ساۋد اراۆياسى دەيتىن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى وسى ۆاححابتىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن. ساۋد ارابتارىنىڭ  بىرەۋدەن كەيىن قالىپتى دەگەندى ەستىگەنىم جوق. سانا-سەزىمى ارتتا قالعان ساۋد ارابىن كورگەنىم جوق. بيىل استانادا وتكەن ماتەماتيكادان حالىقارالىق  وليمپياداعا ساۋد ارابيا كومانداسىن باسقارعان ادامدى كورىپ بىلىمىنە ءتانتى بولدىم. وكسفوردتى بىتىرگەن كىسى ەكەن. بالالارى دا جاقسى كورسەتكىشتەر بايقاتتى.
-سوپىلاردىڭ دا سول ۆاححابتاردان اسىپ تۇرعان ەشتەڭەسى جوق. بۇلار دا وتىرىك ياسساۋي جولىن جەلەۋ ەتىپ قازاقتى ىشتەن ءىرىتۋدىڭ ارەكەتىمەن ءجۇر. سوپىلار تۋرالى نە ايتاسىز؟
- مەن بىلەتىن ياسساۋي جولىن ۇستانىپ جۇرگەن سوپى سايات ىبراەۆ. ساياتتىڭ ءسوزىن وتىرىك دەي المايمىن. ويتكەنى ول دىنگە كەلمەس بۇرىن عىلىمدا ۇلكەن ناتيجەگە جەتتى.
-قۇرمەتتى اسقار بەلگىلى بانكير مۇحتار ابليازوۆقا قاتىستى اتقارۋشى بيلىك نەشە ءتۇرلى مالىمدەمەلەر جاساۋدا. تانىمال كاسىپكەردى الا اياق قىلىپ كورسەتكىسى كەلەتىن بۇنداي قادامنىڭ استارىندا نە بار دەپ ويلايسىز؟ جانە دە مۇحتار قابىلۇلىنىڭ قاتىستى ءوز پىكىرىڭىدى بىلدىرسەڭىز؟ قايرات كەنجەۇلى
-مۇحتار مفتي ءدىڭ تۇلەگى. مفتي ءدى، مگۋ ءدى بىتىرگەن كوپ قازاق جوق. وسى وكىمەت باسىندا وتىرعانداردىڭ اقىلدىلارى، رەفورما جاساپ جاتقاندارى، دۇرىس ۇسىنىس ايتىپ جاتقاندارى نەگىزىنەن موسكۆا جوعارعى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەندەر. راس، ولاردىڭ ءبارى باسشى قىزمەتتە وتىر دەپ ايتا المايمىن. بىراق مىقتى فينانستىق مەكەمەلەردى الساڭىز باسشىسى ءبىر “ تروەچنيك” بولۋى مۇمكىن، بىراق ناعىز جۇمىس ىستەيتىن ورىنباسارى موسكۆادا بىتىرگەن بولىپ شىعادى. مۇحتاردىڭ مىقتى فيزيك ەكەنىن دە، لوگيكاسى بار ادام ەكەنىن دە كۇمانىم جوق. بۇل ءبىر.
مۇحتار مەنىڭ اقشامدى ۇرلاعان جوق. ءسىزدىڭ اقشاڭىزدى ۇرلادى ما ؟ ۇرلاسا ءوزى سىقىلدى قالتالىلاردىڭ اقشاسىن ۇرلاۋى مۇمكىن. مەن بيزنەسپەن اينالسقان ادام ەمەسپىن. بىراق بيزنەستە “لاقتىرۋ” ( كيدات) دەيتىن ۇعىم بار ەكەنىن بىلەمىن. سول  قالتالىلار ءبىرىن-ءبىرى لاقتىرۋى مۇمكىن. بتا بانكى جەكە بانك. ونىڭ مەملەكەتكە قاتىسى جوق. بانككە اقشا قۇيىپ جاتقان اكتسيونەرلەر ءوزى ريسككە بارادى. تەك ىشىندەگى ەڭ پىسىعى، ەڭ جولى بولعىشى، ەڭ اقىلدىسى، ەڭ كۇشتىسى اقماقتاۋىنىڭ، السىزدەۋىنىڭ اقشاسىن قاعىپ كەتەدى. مەملەكەتتىڭ قولىندا بارلىق بيلىك، بارلىق كۇش بار. نەگە جۇزدەگەن،  مىڭداعان تەكسەرۋشىلەر ۇرلىقتى ۋاقىتىندا بايقامايدى ؟ مۇمكىن بايقاعىسى كەلمەگەندىكتەن بولار. مۇمكىن تەكسەرۋشىلەردىڭ ءوز «ينتەرەسى»  بولعاندىقتان بولار. وزىنەن دە زور قۋ شىققانىن بايقاعاننان كەيىن عانا  شۋ شىعارعان ۇرىلاردىڭ وزگەنى ۇرى دەپ ايقايلاعانىنا سەنەسىز بە ؟  بۇل ەكى.
ءسىزدىڭ قوراڭىزعا قاسقىر ءتۇسىپ، قويىڭىزدى قاسقىر جەپ كەتتى ەكەن دەلىك. ءسىزدىڭ ءبىرىنشى رەاكتسياڭىز. «قاسقىر دەگەن وڭباعان ەكەن، يت ەكەن، ونى اتىپ تاستاۋ كەرەك، تۇرمەگە قاماۋ كەرەك»، دەپ كۇيىپ-پىسەسىز. بۇل دۇرىس رەاكتسيا. بۇل قاراپايىم ادامنىڭ رەاكتسياسى. بىراق لوگيكاسى بار ادام قاسقىرعا راحمەت ايتار ەدى. قورانىڭ تەسىگى قايدا ەكەنىن كورسەتكەنى ءۇشىن، ساباق بەرگەنى ءۇشىن، اقىل ۇيرەتكەنى ءۇشىن. ساباق تەگىن بولادى دەپ، اقىل ارزان بولادى دەپ كىم ايتتى ؟ بۇل ءۇش.

-شىنىن ايتار بولساق، قازىر قازاقستانداعى ءبىلىم جۇيەسى ءىرىپ-ءشىرىدى. وعان ءبىرى كەلىپ، ءبىرى كەتىپ جاتقان، تۇك بىتىرمەي، قايتا ءبۇلدىرىپ جاتقان دارىنسىز مينيسترلەرىمىزدىڭ دە ۇلەسى زور ەكەنى بىلگىلى. قۇرمەتتى اسقار اعا! ەگەر ءسىزدى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەتىپ تاعايىنداسا، ەلىمىزدىڭ ءبىلىم-عىلىم جۇيەسىن كوتەرە الار ما ەدىڭىز؟ الدە بيلىكتەن كوڭىلىڭىز ابدەن قالعان با؟
- مينيستر بولىپ كورگەنىم جوق. جانە وعان ەشقانداي زاۋقىم دا جوق.
- رەفەرنەدۋمدى قولداپ داۋىس بەردىڭىز بە؟
- جوق
-اسقار اعا! مەكتەپتە قانشاما جىل بالا وقىتقان، ۋنيۆەرسيتەتتە نەشەمە جىل جۇمىس ىستەگەن، ءبىلىم سالاسىنىڭ قازانىنا ابدەن قايناعان، رەسپۋبليكا تۇكپىرىندە قانداي جاعدايلار بولىپ جاتقانىن ادام عانا ءبىلىم ءمينيسترى بولسا دەگەن تىلەگىم بار. ءسىز وسىنى قوستايسىز با؟ ايتپەسە نەبىر ساياسي ءتۇپلي جالاعىشتار بۇل ورىندى مانساپ كورىپ كەلىپ جاتىر. ناتيجەسى قالاي بولارى بەلگىلى عوي. جاۋاپ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
قۇرمەتپەن، سانسىزباي
-جاۋاپ جوعارىدا بەرىلدى.
-اسەكە! ءبىلىم ءمينيسترى قانداي ادام بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز. تالانتسىز مينيسترلەر ەل بولشاعىنا وبال جاساپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با?
- جاۋاپ جوعارىدا بەرىلدى.
-اسقار اعا! اتاتۇرك تە جاستاردى شەتەلدەرگە وقىتۋعا قولداۋ كورسەتكەن ەكەن. الايدا، سول جاستار شەتەلدەگى وقۋىن اياقتاپ ەلدەرىنە كەلگەندە ولاردى ءبىلىم-عىلىم سالاسىنا جىبەرىپتى. ءبىر جاعىنان قيسىندى، ۇيرەنىپ كەلگەنىن قانشاما وتانداستارىنا ۇيرەتەدى. ال، بىراق بيلىككە جولاتپاعان. بۇلار وزگە ەلدىڭ يدەولوگياسىنا ۋلانىپ قالعان بولۋى مۇمكىن، سوندىقتان ەلدى ءبۇلدىرۋى مۇمكىن دەگەن وي بولعان كورىنەدى. ءسىز وسىعان قالاي قارايسىز. شەت ەلدە وقىپ (قالاي، نەنى وقىعانىن ءبىر قۇداي بىلەر) كەلگەن، ەڭبەك تاجىريبەسىنەن حابارسىز ورىمدەي (بايشىكەشتەردىڭ) بالالاردى جوعارى لاۋازىمدارعا جايعاستىرۋدى قانشالىقتى قاۋىپتى دەپ ويلايسىز؟
- بيلىككە كەدەيدىڭ بالاسى، بايدىڭ بالاسى، شەتەلدە وقىعان بالا، شەتەلدە وقىماعان بالا كەلۋ كەرەك دەگەن دۇرىس ەمەس. بيلىككە ۇياتى بار، اقىلى بار، ىسكەرلىگى بار،  ادامدارمەن ءتىل تابىسا، جۇمىس ىستەي الاتىن بالا كەلۋى كەرەك دەگەن دۇرىس.
-ماركۇم التىنبەكپەن قانشالىقتى تانىس بولدىڭىز؟
-التىنبەك تە مگۋ ءدىڭ تۇلەگى.  مگۋ ءدى بىتىرگەن كوپ قازاق جوق دەپ ايتتىم.  سول سەبەپتى بولار جۇزبە-ءجۇز تانىسپاساق تا،  سىرت ەكى تىلەۋلەس بولىپ جۇرەمىز.  اسا جاقىن بولدىم، تاباقتاس بولدىم دەپ ايتا المايمىن. التىنبەك مەنىڭ ماقالالارىم، ينتەرۆيۋلارىم جونىندە اندا- ساندا تەلەفون شالىپ تۇرۋشى ەدى. قۇرالاي قايتىس بولعاندا موسكۆادان ارنايى تەلەفون شالىپ، كەيىن ءوزى الماتىعا ارنايى كەلىپ كوڭىل ايتىپ ەدى.  وزىق ويلى، تەرەڭ ءبىلىمدى،  يناباتتى ازامات ەدى. امان جۇرسە ءبىر جەردى تەسىپ شىعار ەدى.  مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن ءبىر جەرىنەن ۇستار ەدى. بۇدان قازاق ۇتپاسا،  ۇتىلماس ەدى.
- ماتەماتيك رەتىندە ادام زااكەڭ سەكىلدى ءوز-ءوزىن تاپانشامەن ءۇش رەت اتا الادى دەگەنگە سەنەسىز بە؟
-سەنبەيمىن.
-قازاقستانداعى عىلىمدى دامىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن نە ىستەۋ كەرەك؟ ءبىلىم سالاسىن قالاي دامىتامىز؟ قازاقستاندا عىلىم مەن ءوندىرىس اراسىندا تىعىز بايلانىس ورناتۋ مۇمكىن بە؟ الدە قازاقستاندا عىلىمدى قاجەت ەتەتىن ءوندىرىس جوق پا؟ قازىر عالىمدار ەشكىمگە كەرەگى جوق قيال قۋعان سورلى قاۋىمعا اينالعان سىڭايلى. وتىرىك ديسسەرتاتسيالار قورعالىپ جاتىر، بىراق ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. تەك قاعازعا عانا وبال. ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟
-چەرنومىرديننىڭ ءسوزى بولۋشى ەدى  “حوتەلي كاك لۋچشە، پولۋچيلوس كاك ۆسەگدا” دەيتىن. بۇرىن جىلىنا ءبىر جينالمايتىن عىلىمي كەڭەستەر جاڭا جىل ساعاتى ۇرعانشا، مۇرنىنان ءسۇرىلىپ  جۇمىس ىستەدى. ناتيجەسىنە كەلسەك … چەرنومىرديننىڭ ءسوزىن ءسال موديفيكاتسياعا ءتۇسىرۋ كەرەك سياقتى:  “حوتەلي كاك لۋچشە، پولۋچيلوس ەششە حۋجە” دەگەندەي.
- وسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ كىم؟
- قازاقتىڭ ورىسشا جازاتىن مىقتى اقىنى.
- ول نەگە قيت ەتەسە، قازاق تىلىنە، قازاق مۇددەسىنە قارسى شىعىپ سويلەي بەرەدى؟ باتىستا ءجۇرىپ باسى اينالىپ قالعان با، الدە بۇنىسى كوزاپارا ساياسات پا؟ ساياسات بولسا قانداي ساياسات؟ ونىڭ ۇعىمىنشا قازاققا باسىمدىق بەرمەۋ كەرەك ەكەن؟ ايتىڭىزشى، قازاق قانداي ارتىقشىلىققا، باسىمدىققا يە؟ قازاق بىرەۋگە تىزەسىن باتىرىپ، قيانات جاسايتىن حالىق پا؟ بەيشارالىعى سول، تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرماسىنشى جىلىندا دا ءوز تىلىندە سويلەي الماي ءجۇر ەمەس پە؟
عازيز قاسەن
- بۇل سۇراقتى ولجاس اعاڭىزدىڭ وزىنە قويىڭىز.
- تاڭەرتەڭ اسىعىس سۇراق قويىپ كەتىپ ەدىم، تاعى سۇراق قويۋعا رۇقسات ەتىڭىز:
1.سوڭعى كەزدە بايقاعانىم، ءبىزدىڭ ەلدە قازاقتىڭ (جالپى العاندا) ۇنجىرعىسى تومەن. ورىسشا ءبىر ءسوز بار ەدى، چمولار (قازاقشاسى سۇمسىك شىعار) سىقىلدى. كوزدەرىنىڭ وتى جوق، بەتتەرى تىرجىق-پىرجىق، تۇنىمەن ۇيقى كورمەگەندەي، كوڭىلدەرى جابىرقاۋ، كەرىسىنشە، وزگە ۇلت وكىلدەرى قاباقتارى كوتەرىڭكى، ءتىپتى، بازاردا كوك ءشوپ ساتىپ تۇرعان كارىس ايەلدەردىڭ وزدەرى تىكىرەيىپ بەتىڭە سەن قايدان شىققان بەيشاراسىڭ دەگەندەي قارايدى، ۇلى، قىزۋ قاندى ۇلتتاردى ايتپاي-اق قويايىن. قازاق حالقى اسىرەسە جاستار كەڭەس زامانىندا وزىنە سەنىمدى جۇرەتىن ەدى. كوشەدە ءتورت، بەسەۋى كەلە جاتقاندا جەر قايىساتىن ەدى. ەندى سۇراعىم: نەلىكتەن قازىر قازاقتىڭ ۇنجىرعىسى تومەن؟. (بۇلاردىڭ ىشىنە، وڭاي ولجالى بولىپ جۇرگەن الشاڭ باسقان-بانديتتار، پورما كيىپ كەردەڭدەگەن كۇشتىلەر، بيۋدەتتى سورىپ سونىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ جۇرگەن بوققارىن - شەنەۋىكتەر كىرمەيدى) سەبەبىن مەن بىلەمىن، الايدا، ءسىزدىڭ توپشىلاۋىڭىزدى بىلەيىن دەپ ەدىم. ءسىزدىڭ ايتقان سوزدەرىڭىز قونىمدى بولاتىندىقتان. قاراكەسەك.
-مەن ۇنجىرعاسى تومەن قازاقتاردى كورگەنىم جوق. ءسىزدىڭ ونداي قازاقتاردى قايدان كورگەنىڭىزدى بىلمەدىم. «سالەمىڭ قالاي بولسا، الەيىڭ سولاي بولادى» دەگەن ءسوز بولۋشى ەدى. مۇمكىن ءوزىڭىز چمو (تەرمينولوگيا سىزدىكى) سىقىلدى جۇرەتىن شىعارسىز. مۇمكىن ءوزىنىزدىڭ ۇنجىرعاڭىز تومەن بولعاندىقتان اينالاداعىڭىزدىڭ ءبارى چمو سىقىلدى كورىنەتىن بولار : )
- استى تالعاپ ىشكەندى ۇناتاسىز با؟ تورەگەلدى شارمانوۆ دەيتىن اقساقال «سويا جەڭدەر، ەت جەمەڭدەر» دەپ ءجۇر عوي. ءسىز نە دەيسىز؟
ءو.ج.
- تورەگەلدى  اقساقالدىڭ نە دەپ جۇرگەنىن بىلمەيدى ەكەنمىن. جەڭگەلەرىڭ نە ءپىسىرىپ بەرسە، سونى جەي بەرەمىن.
- دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ۇل ماتەماتيك كىم قازىر؟ ول نەسىمەن ۇلى؟ ءسىز سول ءوزىڭىز ۇلى ماتەماتيك دەپ مويىنداعان ادامىڭىزبەن كەزدەسىپ كوردىڭىز بە؟

- ا.ن كولموگوروۆ، ي.م. گەلفاند، ج.پ.سەرر، … ولاردىڭ ۇلىلىعى مىقتى تەورەمالار دالەلدەگەندىگىندە.  مەن بۇلاردىڭ سەمينارلارىنا قاتىستىم. لەكتسيالارىن تىڭدادىم.

- قازىر قازاقستاندا پارا المايتىن، پارا بەرمەيتىن سالا جوق. بۇل ەندى تازا شىندىق. وقۋعا تۇسسەڭىز اقشا بەرەسىز، وقۋ بىتىرەردە اقشا بەرەسىز، ءتىپتى قايبىر جىلى الدەبىر ۋنيۆەرسيتەتتىڭ قىزىل ديپلومادارىنا دەيىن ساتتى. مەكتەپتىڭ بەرەتىن ءبىلىم تۋرالى كۋالىگىن ايتپاي-اق قويايىق. جۇمىسقا تۇرساڭىز دا اقشا بەرەسىز. العاندى كىم جاقسى كورمەيدى دەپ اقشا دامەتەتىنىن اشىق ايتىپ باستىقتار ءجۇر. قازىر پارا بەرمەيتىن، پارا المايتىن ادامداردى "نەنورمالنىي", "تورموز" دەپ سانايتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇرمىز. پارا بەرۋ ءبىر داستۇرگە اينالىپ بارا جاتقانداي. وكىمەتتىڭ باسىنان باستاپ، ەمحانا-مەكتەپكە دەيىنگى ارالىقتا "ساۋدا" قىزىپ جاتىر. قىل اياعى ەدەن جۋ ءۇشىن دە پارا بەرىپ جۇمىسقا تۇرۋ كەرەك. قۇزىرلى ورگاندار اناۋ-مىناۋلاردى ۇستاعان بولادى. بىراق ءنان جەمقورلار ەكى دۇنيەدە ۇستالمايتىن سىڭايلى. اقيقاتتى ايتاتىن ازامات رەتىندە ءوزىڭىزدى قاتتى قۇرمەتتەۋشى ەدىم. 1) شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، پارانى كىمگە، قانداي قاجەتتىلىك ءۇشىن، نەشە رەت جانە قانشا كولەمدە بەرۋىڭىزگە تۋرا كەلدى؟
- ايەلىم جامان اۋرۋمەن  اۋىردى. كەلگەن دارىگەرگە دە، باقسىعا دا، بالگەرگە دە پوداركا بەردىك. بەرمەسەڭ ونسىز دا كوڭىلى بولماي جۇرگەن ادامدى ودان سايىن  اۋرۋ قىلادى. بىراق ەشكىمنىڭ ەمى وتپەدى.  شەشەسىنىڭ جەتىسى وتىسىمەن قىزدارىمدى ماشينا قاعىپ كەتتى. قوس قايعى قاتار كەلىپ، ءبىرتالاي قاجىتىپ كەتتى. بىردەڭە دامەتپەگەن ءبىر اق دارىگەر بولدى.  جاندوسوۆ، ماناس كوشەسى بويىندا اۋرۋحانا بار.  ءنومىرىن ۇمىتىپ قالدىم. بالالار ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ناديروۆ دەگەن ازامات ەشتەڭە سۇراماستان ادال ەم جاسادى. اكەم اۋرۋحاناعا ءجيى بارادى.   مەدسەسترالارىنا بىردەڭە بەرمەسەڭ استىن دا تازالامايدى، ۋكولىن دا جاسامايدى. بۇنىڭ ءبارىن پارا دەسەڭىز ءوزىڭىز ءبىلىڭىز.
- شىنىڭىزدى ايتىڭىزشى، ستۋدەنتتەردەن پارا العان كەزىڭىز بولدى ما؟
- جوق.
-سەسسيا كەزىندەگى «ستاۆكاڭىز» قانشا؟ جاۋاپ بەرۋىڭىزدى وتىنەمىن.
قۇرمەتپەن، داۋىلباي
- سەسسيا كەزىندەگى  مەنىڭ ستۋدەنتتەن الار "ستاۆكام”  0  تەڭگە. مەنىڭ ستۋدەنتكە بەرەر «ستاۆكام» - 100  دوللار. بۇل ستاۆكا جىل سايىن ءوسىپ تۇرادى. ەگەر ەسەپ  بۇل جىلى شىقپاسا كەلەسى جىلى 200  دوللار، ول جىلى شىقپاسا كەلەسى جىلى  300 دوللار دەگەندەي. ازىرشە مەنى   300 دوللاردان ارتىق ۇتقان ستۋدەنت  جوق.  دەمەك ەسەپ ءبىر جىلى شىقپاسا، كوپ بولسا ءۇش جىلدا شىعادى دەگەن ءسوز. ەگەر ەسەپ شىعارۋعا شاماسى كەلمەي، بىراق ىنتا تانىتسا، تاباندىلىق تانىتسا، ەسەپ شىعارۋعا ۇمتىلىس قىلسا، «ستاۆكا» - ستۋدەنتكە ءبىر تەگىن وبەد. بۇل مەنىڭ نوۋ- حاۋىم. پاتەنتتەلمەگەن.  تيراجداماق ازاماتتار بولسا تەگىن سيلادىم.
-يسلام دىنىنە كوزقاراسىڭىز؟ ناماز وقيسىز با؟
-كوزقاراسىم دۇرىس. ناماز وقىمايمىن.
-اسسالاۋماعاليكۋم اسقار اعا! جاڭا جىلىڭىز قۇتتى بولسىن. بىلتىر ءبىر "قازاق ادەبيەتى" گازەتىنە شىققان ءسىزدىڭ ولەڭدڭرىڭىزدى وقىپ ەدىك. ۇنادى. قازىر ولەڭ جازىپ ءجۇرسىز بە؟ جالپى پوەزيانى جاقسى كورەتىن سياقتىسىز. قازىرگى قازاق پوەزياسى جايىندا قانداي پىكىر ايتا الاسىز؟
- ولەڭ قۇراستىراتىن كوپ قازاقتىڭ ءبىرىمىن.  كوڭىلدىڭ حوشى كەلسە ولەڭ وقىعاندى ۇناتامىن. ايتىستى تىڭداعاندى ۇناتامىن. قازىرگى قازاق پوەزياسى جوعارعى دەڭگەيدە. عىلىمنىڭ سالاسى دا سونداي دەڭگەيگە كوتەرىلسە دەپ ارماندايمىن.

-اسەكە، ەكى ءپىل بەن ءۇش تىشقان تۇر، سوندا قايسىسى ۇلكەن 2 (ەكى) ۇلكەن بە، الدە 3 ء(ۇش) ۇلكەن بە؟ قازىرگى ورتا مەكتەپتىڭ ەسەپتەرى وسىنداي.
- 3>2   ءپىل مەن تىشقاننىڭ اڭگىمەگە قاتىسى جوق.
-اسقار مىرزا پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن ۇزارتۋعا قاتىسىت ءسىزدىڭ ويىڭىزدى بىلۋگە بولادى ما؟ نازگۇل
- جاۋاپ جوعارىدا ايتىلدى.
- ءبىر قالادا ورنالاسقان بىرنەشە مەملەكەتتىك وقۋ ورىنداردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ ماماندىقتارىن قايتالاۋى نەگە كەرەك؟ مىسالى الماتىدا كازگۋ، اگۋ، جەنپي ۇشەۋىندە دە فيلولوگيا، تاريح، پەدوگوگيكا دەگەن سياقتى ت.ب ماماندىقتاردى وقىتادى. ودان دا بۇل وقۋ ورىنداردى باسقاشا "ۋزكايا سپەتسياليزاتسيا" سيپاتىنا جاقىنداتىپ، باسقا اتۋمەن قايتا قۇرسا بولماي ما؟ ايتالىق كازگۋ - استرونوميا، فيزيكا، حيميا، اگۋ- تاريح، فيلوسوفيا، زاڭ، جەنپي - ءتىل، شىعىستانۋ، ادەبيەت، جۋرناليستيكا دەگەن سياقتى ءبىرىن-ءبىرى قايتالامايتىن ارنايى سالالاردى وقىتسا. ياعني، كازگۋدەگى فيلفاكتاعى 20 بالا، اگۋدەگى فيلفاكتاعى 20 بالا، جەنپيدەگى فيلفاكتاعى 20 بالاعا قوسىلىپ 60 ستۋدەنت بولادى. سان جاعىنان ەشتەڭە جوعالتپايمىز، بىراق ساپاعا كوشەمىز. ساباق بەۋشى ۇستازدار اراسىندا باسەكەلەستىك، كىتاپحانالارى سالالىق بولىپ، شىعىپ جاتقان عىلىمىي ەڭبەكتەردە بىرجۇيەلىلىككە كوشەر ەدى. ال جەكەمەنشىك وقۋ ورىندارى شاماسىنا قاراي وسى ماماندىقتاردى قايتالاپ وقىتىپ جاتسا ونىڭ ءجونى بولەك. كوپ فاكۋلتەتتىلىك، ۋنيۆەرسيتەتتەر الىس قالاراعا قاتىناسۋ قيىن، وبىلىس بويىنشا ءبىر-ەكى عانا جوو بار قالالارعا جاراسادى. رەكتورلاردىڭ بايگەسىن توقتاتۋ كەرەك. بۇلاي كەتە بەرسەك ەكونوميست-اكۋشەر، يۋريست-گينەكولوگ دەپ اركىم ويىنا كەلگەن فاكۋلتەتتەردى اشا بەرەدى. اسەكە، وسىمەن قاتتى ارمانداپ كەتتىم-اۋ دەيمىن؟ سالەممەن ايدەكەڭ
-قۇرمەتتى ايدەكە !
بۇل يدەياڭىز زيالى ەلدەردە باياعىدان جۇزەگە اسقان بەلگىلى  يدەيا.
كازگۋ دەگەن نە ؟ كازگۋ دەگەندە تيميريازەۆ-شاشكين-ال-فارابي كوشەلەرى بويىنداعى عيمارات، جولباسبەكوۆ دەگەن رەكتور ەسكە تۇسەدى.
كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتى دەگەن نە ؟ كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى كىم ؟ بۇل تۇسىنىكسىزدەۋ  سۇراق. ويتكەنى ونداي ۋنيۆەرسيتەت جوق ؟!  ۋنيۆەرسيتەت دەگەن شارتتى ۇعىم. كوللەدجدەردىڭ جيىنتىعى. العاشقى كولەدجدەرى بۇدان 500  جىلداي بۇرىن اشىلسا  (ترينيتي كوللەدج سىقىلدى),  سوڭعىلارىنىڭ ءبىرى وسىدان 40  جىلداي بۇرىن اشىلعان چەرچيلل كوللەدجى. چەرچيلل تەك قانا ۇلىبريتانيانىڭ ەكى رەت پرەمەر-ءمينيسترى بولعان ازامات ەمەس، ادەبيەتتەن نوبەل سيلىعىن العان عىلىم مەن بىلىمگە قاتىسى بار ادام ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. كەمبريدج دەگەن لوندوننان ءبىر ساعاتتاي جەردە ورنالاسقان قاسكەلەڭ سىقىلدى كىشىگىرىم قالا.  قاسكەلەڭنەن ءبىر ايىرماشىلىعى  وتىز بەستەي ۋنيۆەرسيتەتتەن باسقا ەشقانداي مەكەمە جوق ۋنيۆەرسيتەتتىك قالا. كەشىرىڭىز، ۋنيۆەرسيتەتتەردەن  ەمەس،  ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردى ءجۇز ورايتىن كوللەدج دەپ اتالاتىن مەكەمەلەردەن قۇرالعان قالا. 
كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى كىم دەسەڭىز،  وندا رەكتور جوق. ديپلوم كورولەۆا اتىنان بەرىلەدى. رەكتور ءرولىن كانتسلەر، نە ۆيتسە-كانتسلەر اتقارادى. ءار كوللەدجدىڭ ءوز اۆتونومياسى بار. كوللەدج دەگەن ەڭ الدىمەن جاتاقحانا، ەڭ الدىمەن تاربيە. ءار كوللەدجدىڭ ءوز گيمنى،  ءوز گەربى،  ءوز ءانۇرانى بار.  دۇنيەدەگى تراديتسياعا، سالت-ساناعا،  نامىس دەگەن ۇعىمعا،  تاربيەگە ەڭ مۇقيات قارايتىن ۇلت شاماسى اعىلشىندار مەن جاپوندار بولسا كەرەك.  بىزدەگى ۋنيۆەرسيتەت دارەجەسىنەن ءجۇز ەسە ارتسا دا تراديتسيا بويىنشا كوللەدج دەپ اتالادى. كوللەدجەردىڭ قۇرىلۋى،  ىنتىماقتاسا جۇمىس ىستەۋى،  ءدال ءسىز ايتقان جۇيە بويىنشا قۇرىلعان.  ءبىر كوللەدجدە فيزيك تە، ماتەماتيك تە، حيميك تە، جۋرناليست تە، مەديك تە وقي بەرۋى مۇمكىن. مىسالى، فيزيك يسااك نيۋتون، ينديانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى دجاۆارحالال نەرۋ، ۆينني-پۋحتى ويلاپ جازۋشى ميلن-- ءبارى ترينيتي كوللەدجدىڭ تۇلەكتەرى. سوندىقتان انا كوللەدجدىڭ بىرنەشە ماتەماتيگى، مىنا كوللەدجدىڭ بىرنەشە ماتەماتيگى قوسىلىپ ءبارى ءبىر جەرگە بارىپ ساباق وقيدى. فيلولوگتارى، مەديكتەرى دە سول سىقىلدى ءارتۇرلى كوللەدجدەردە تىركەلسە دە ءبارى ءبىر پروفەسسورعا  بارىپ ساباق وقي بەرۋى مۇمكىن. وندا ستۋدەنت پروفەسسوردى تاڭدايدى. قازىرگى ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن كرەديتتىك جۇيە وسىنداي نارسەلەرگە اكەلۋى كەرەك ەدى، بىراق ءىس جۇزىندە ولاي بولماي تۇر. ءسىز ايتقانداي جەنپي ستۋدەنتى كازگۋگە كەلىپ، كازگۋ ستۋدەنتتەرى اگۋ نە بارىپ دەگەندەي، ستۋدەنت پروفەسسور ارتىنان ءجۇرۋى كەرەك ەدى. بۇل تەك قانا فينانستىق ۇنەمگە كەلمەي، عىلىم قۋار ستۋدەنتكە دە، عىلىم جاسايتىن پروفەسسورعا دا  پايدالى بولار ەدى.  ويتكەنى عىلىممەن شىن اينالىسقىسى كەلەتىن ستۋدەنت كوپ بولمايدى، كوبى قيىنشىلىققا شىداماي كەتىپ قالادى. انە جەردەن ءبىر-ەكى مىنا جەردەن ءبىر-ەكى دۇرىس ستۋدەنت تابىلسا، ولاردىڭ باسى قوسىلسا،  ولارعا عىلىم جايلى دۇرىس اڭگىمە ايتۋعا بولار ەدى، دۇرىس سپەتسكۋرس جاساۋعا بولار ەدى، ەڭ عانيبەتى وسى بولار ەدى. بىراق ءبىزدىڭ رەكتورلار مەن دەكاندار ۋنيۆەرسيتەتەرىن  وزدەرىنىڭ فەودالدىق مەنشىگى بولعانىن قالايتىنداي.  ءبىزدىڭ دەكاندار ءوز سۋدەنتتەرىنىڭ باسقا ۋنيۆەرسيتەتكە بارىپ لەكتسيا تىڭداپ ەمتيحان تاپسىرعانىن قالامايدى. ماعان وزدەرى ءۇشىن ساباعىما قاتىسىپ،  ەمتيحان تاپسىرىپ جۇرگەندەر از ەمەس. بىراق ولاردىڭ بۇل ەڭبەگى ءوز ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ەسەپكە الىنبايدى.  سول سەبەپتى ماعان ماگيستراتۋراعا، اسپيرانتۋراعا تۇسكىسى كەلگەن، بىراق وسىنداي فەودالدىق جۇيە سەبەبىمەن تۇسە الماعان ستۋدەنتتەر بارشىلىق.  وكىنىشكە وراي ءسىزدىڭ باسىڭىزعا كەلگەن يدەيا ۇكىم شىعارار شەنەۋنىكتەردىڭ باسىنا  كەلمەي تۇر.
-اسسالاۋماعالەيكۇم اسقار اعا،
قازاقتار كىرىپ جاتار بوس قوراعا.
سۇراعىم وسەم دەگەن ەلدى ءوشىرىپ
ءبىر ادام عۇمىر بويى باسقارا ما؟
ءوي، اگي-گا-گي-گاي، گا-گي-گاي...
ەل باسشىسىن اۋىستىرسا،
ول حالىقتىڭ باعى ار.
بىزدە بيلىك باسقاشا،
ساپسا جوق سانى بار.
«ءالاۋلايىم تاۋسىلسا،
ءحالاۋلايىم تاعى بار»
ءحايلايلىم، ءحايلىم، ءحايلايلىم-اي!

-ءالاۋلايىم تاۋسىلسا،
ءحالاۋلايىم تاعى بار»

ءحالاۋلايىم ايتاتىن

بۇل قازاقتىڭ باعى بار.  
بۇل قازاق كىرىپ جاتىر بوس قوراعا،

نەڭ قاپ ەد  قوراداعى ماسقارادا؟

“ەڭبەك ەت، عىلىم جاسا، تىرلىگىڭ قىل”

دەپ ايتار ەم ءسوزدى ۇعار جاس بالاعا.

- ءانۇراندى قاي ماتىنمەن ايتاسىز، بۇرىنعى جۇمەكەن ناجمەدەنوۆ جازعان سيپاتپەن بە، الدە اقىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ وزگەرتكەن جولدارمەن ايتاسىز با؟
لاۋرا 5 سىنىپ وقۋشىسى
-لاۋرا قىزىم !  مەن 5 سىنىپتا وقىعانىمدا ءان-كۇيدەن بۇرحان دەيتىن اعاي «مەنىڭ ەلىم» دەيتىن ءاندى ۇيرەتكەن.  وسى ءاندى ايتىپ مەن  5  دەگەن باعا العانمىن. بۇل ءاندى 7  نويابردە، 1   مايدا مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبارىن دەمونستراتسياعا شىعارتقاندا ايتاتىنبىز. بۇل ءاندى موسكۆادا وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرى جينالا قالعاندا ايتاتىنبىز. بۇل ءاندى 1986  جىلى جەلتوقساندا برەجنەۆ الاڭىندا ايتقانبىز. ۇستازىم ۇيرەتكەن ءماتىن  مەنىڭ جۇرەگىمدە قالىپتى. بىراق رەسمي جيىنداردا قازاقستان زاڭىن قۇرمەتتۋشى ازامات رەتىندە قازاق پارلامەنتى قابىلداعان ءماتىندى پايدالانامىن.
- اسسالاماعالەيكۋم، اسقار اعا! كەزىندە زىكىرشىلەر نەمەسە يرانيتتەر تەلەارنانى جاۋلاپ العاندا تەلەۆيزوردىڭ بەتىنەن تۇسپەيتىن ەدىڭىز سولاردىڭ قولشوقپارى بولىپ قالدىڭىز با؟ الدە سولارمەن بىرگەسىز بە؟
-كۇلتوبە دەيتىن حاباردىڭ جابىلعانىنا 4-5  جىلداي وتكەن بولار. شاماسى جامان باعدارلاما بولماعان بولۋ كەرەك، ءالى كۇنگە دەيىن كوشەدەن بىرەۋلەر ۇستاپ الىپ، سول حابارلاردان ايتقان سوزدەرىمدى كەلتىرىپ جاتادى. بىرەۋلەر تەلەۆيزوردان تۇسپەيسىڭ دەپ جاتادى. شىندىعىندا تەلەۆيزورعا سودان كەيىن جولاۋدى قويعانمىن. سول حابارلاردىڭ ينەرتسياسى ءالى كۇنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتسا،  وعان مەنىڭ كىنام جوق. سونداي حابار ۇيىمداستىرا الماعان ءوزىڭىز كىنالى بولارسىز. حابار ۇيىمداستىرۋشىلاردى يرانيتتەر دەيسىز بە، قاپ، ونى سول ۋاقىتتا بىلمەگەن ەكەنمىن. ەگەر ولار يرانيتتەر بولسا، بۇل ءبىر دۇرىس اعىم ەكەن، ونى قايدان بىلۋگە بولادى ؟
- سىزدەر اعا بۋىن وكىلدەرىسىزدەر! ورىندارىڭىزدى جاس جالىندارعا بوساتاتىن كەز كەلدى دەپ ويلايسىزدار ما؟ مەن بۇگىنگى قوعامىمىزداعى ءوزى بىلمەيدى، زاماننان، عىلمنان، ونەردەن، شىعارماشىلىقتان ارتتا قالعان، سۇيتە تۇرا بىلدەي ءبىر مەكەمەلەردى باسقاراتىن، وزىنەن نەشە ەسە قابىلەتتى جاستارعا بۇيرىق سوققاندى عانا بىلەتىن كوكسوققان اعالاردى ايتىپ وتىرمىن، قاتە ويلاپ قالماڭىز؟ (سۇراعىم ءزىلدى شىقسىن دەپ، وزىمشە ادەيى انىقتاۋىشتار مەن العىشارتتاردى ارتىنان جازعانىم عوي!)
داۋىل
-ءتۇھ !  داۋىل ءىنىمنىڭ ءوزى دە داۋىل، ءسوزى دە داۋىل ەكەن ! باياعىدا بالالارعا  ء“اپشۋدى اكەل، ناسىبايىڭ كۇشتى ەكەن،  ءتۇھ !”  دەپ جاتاتىن ءبىر اتامدى ەسىمە ءتۇسىردىڭ عوي : )

- 1ح0= 0
2ح0= 0
3ح0= 0
سوندا 1=2=3 بولگانى ما؟
- جوق. ويتكەنى  0 گە بولۋگە بولمايدى.
- ءسىز عىلىمداعى ادىلەتسىزدىككە قارسىلىق رەتىندە پۋانكار گيپوتەزەسىن دالەلدەگەن پەرەلمان قۇساپ 2 ملن. دوللاردان باس تارتا الار ما ەدىڭىز؟
- الدىمەن پەرەلمان سىقىلدى پۋانكارە گيپوتەزاسىن دالەلدەپ الايىق. وعان مەنىڭ ورەم  جەتپەدى. مۇمكىن جىگەرلى جاس ۇلان سەنىڭ اقىلىڭ جەتەر، سەنىڭ باتىلىڭ جەتەر !
- ساحاروۆ قۇساپ عالامدىك دەڭگەيدە ادىلەتسىزدىك ءۇشىن كۇرەسە الاتىن قابىلەتكە يەسىز بە؟
- جوق. مەن بار بولعانى ماتەماتيكپىن.  ەڭ بولماعاندا ءبىر  عىلىمدى دۇرىستاپ يگەرىپ السام  دا جامان بولماس.
- اسەكە، فەتحۋللاھ گۇلەن جونىندەگى پىكىرىڭىز. بۇل كىسىنىڭ ىلىمىنە قالاي قارايسىز؟
-ءدىن دەگەن دە ءتىرى اعزا.  مولدالار مەن سۆياششەننيكتەر دە  زامان تالابىنا سايكەس  بەيىمدەلەدى.  ءدىن دە رەفورماتسياعا،  مودەرنيزاتسياعا ءتۇسىپ جاتادى. بۇل دۇرىس،  بۇل  دۇرىس ەمەس دەگەن پىكىرتالاس كەيدە قانتوگىسكە ۇشتاسىپ جاتادى. مەنىڭ بىلۋىمشە فەتحۋللاھ گۋلەن يسلام ءدىنىن ۇستاۋشىلاردىڭ وسى كۇنى تەحنولوگيا سالاسىنان ارتتا قالىپ بارا جاتقانىن سەزەتىن عۇلاما. نوبەل سيلىعى بەرىلەتىنىنە 100  جىلداي ۋاقىت بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇسىلماننان  1  عانا نوبەل سيلىعى لاۋرەاتى شىقتى. ونىڭ اتى ابدۋس سالام. ونىڭ ءوزى دە احماديا دىنىندە ەكەنىن، كەيبىر ەلدە، مىسالى پاكيستاندا،  بۇل ءدىن مۇسىلمان دىنىنە جاتپايدى دەپ ەسەپتەلەتىنىن ەسكەرسەك، مۇسىلماننان نوبەلدى العان فيزيك بولمايتىن بولىپ شىعادى.
مەديتسينا دەگەن ءسوزدىڭ قازاقشاسى  -- يبن سينانىڭ مەدەتى،  يبن سينانىڭ شاپاعاتى، يبن سينانىڭ شيپاسى دەگەن ءسوز. بۇدان مىڭ جىل بۇرىن مەديتسينا كانوندارىن جازعان يبن سينانىڭ قۇرمەتىمەن دارىگەرلىك عىلىم بۇكىل الەمدە وسىلاي اتالادى. الگەبرا دەگەن ءسوز “ال دجەبر ۋال مۋكابالا” دەگەن سوزدەن شىققان. بۇل كىتاپتى جازعان ءبىزدىن دە بابامىز دەۋگە بولادى، ارال تەڭىزى ماڭىندا  حورەزمدە تۋىلعان يبن مۇسا ال-حورەزمي.  الگوريتم، ياعني  عىلىمي ءادىس ۇعىمى وسى بابامىزدىڭ لاتىندالعان  اتىمەن اتالادى.  وسى سىقىلدى يسلام الەمىندە تۋعان عىلىمي تەحنولوگيالىق جاڭالىقتار وتە كوپ.  بۇل جاڭالىقتاردىڭ ورتاق ءبىر قاسيەتى بار. ولاردىڭ بارلىعى وسىدان كەم دەگەندە جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن اشىلعان.
نەگە الگەبرانى ويلاپ تاپقان، مەديتسينانى ويلاپ تاپقان يسلام الەمى سوڭعى عاسىرلاردا ءبىر تەحنولوگيالىق جاڭالىق بەرە المادى ؟ نەگە سوڭعى كەزدە يسلام دەگەندە يبن سينا مەن ال حورەزمي ەمەس، ساقالدىلار مەن پارانجىشىلار، تەرروريستەر مەن جانكەشتىلەر عانا ەسكە تۇسەدى ؟ بۇل سۇراق كوزى اشىق مۇسىلمانى بار، مۇسىلمان ەمەسى بار كوپ ادامداردى تولعاندىرادى. وسىنداي ويلاۋشى ادامداردىڭ ءبىرى فەتحۋللاھ گۇلەن. ۇلتى تۇرىك بولسا دا  ورتودوكستاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا، تەرىس ويلايسىڭ  دەگەن جەلەۋمەن  ەلىنەن قۋىلىپ كەتكەن. قازىر امەريكادا تۇرادى. مەكتەپتەر اشىپ، وندا  جاراتىلىس تانۋ عىلىمدارىنا ۇلكەن ءمان بەرىپ، يسلامدى تەحنوكراتتىق سانامەن ۇشتاستىرۋعا ىقپال جاسايدى.
مەنىڭ بىلۋىمشە قازاققا جەتپەي تۇرعان تەحنوكراتتىق سانا. حالۆانى ءجۇز رەت حالۆا دەگەننەن اۋزىڭ ءتاتتىنى سەزبەيدى. ءجۇز جەردەن رۋح قايدا دەپ ايقايلاعاننان ۇيقتاپ قالعان رۋح كۇشەيمەيدى. تەك قانا “نە بوپ قالدى ءوزى ، بۇل نە شۋ” دەپ بەس مينۋتقا سەلك ەتىپ كوزىن اشۋى مۇمكىن،  سودان كەيىن قايتادان ۇيقىعا كوشەدى. مەنىڭ بىلۋىمشە قازاق تەحنوكراتتىق ۇلتقا اينالماي، ونى جاپوندار، اعىلشىندار، ەۆرەيلەر سىقىلدى ءوز تىلىمەن، ءوز دىنىمەن، ءوز سالت-ساناسىمەن ۇشتاستىرماي كوسەگەسى كوگەرەر ەل بولا المايدى. وسى  باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن بارلىق ادام مەنىڭ كوڭلىمنىڭ قوشىنا كەتەدى.
-ءومىر تەك ماتەماتيكامەن تۇرمايدى. جىگىت سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى بولۋى شارت دەگەن قازاق. جانە دە كوبىنە، دارىندى ادامنىڭ بارلىق قىرلارى جاقسى دامىعان بولادى.
1. ءبىز بىلمەيتىن قىرلارىڭىز جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز؟
اعا بولىپ، وسيەت ايتاتىن جاستاسىز.
2. بارلىق قازاقتىڭ قۇلاعىنا جەتەتىن جايدا، قانداي وسيەتتى قازاق بالاسىنا ايتاتىن ەدىڭىز؟
جاقسى ما، جامان با، بۇل زاماننىڭ ءبىر ەتەگىن ۇستاپ، بۇگىنگى تاريحتى قالىپتاستىرىپ كەلەمىز.
3. لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتى باسىم ادام رەتىندە، نە دۇرىس، نە بۇرىس ءسىز سياقتى ءبىلىمدى ادامداردىڭ ىسىندە؟ وعان كىم نەمەسە نە كىنالى؟
ىزگى نيەتپەن ايگۋل كوحاەۆا!
-جىگىت اعاسى جاسىنا جەتكەنىمدى بىلەمىن، بۇنى ەسكە سالعانىڭىزعا راحمەت.  بىراق وسيەت ايتۋعا اقىلىمنىڭ تارلىعىن بايقايمىن.  بۇعان «كىنالى» قۇنانبايۇلى يبراھيم دەگەن كىسى. نە ايتسام دا،  نە ويلاسام دا،  ءبىرازدان سوڭ بۇل ويدى يبراھيم مىرزانىڭ بۇرىنىراق ايتىپ كەتكەنىن بايقايمىن. يبراھيم مىرزا ۋنيۆەرسيتەت بىتىرمەسە دە، كومپيۋتەردى بىلمەسە دە، ونىڭ عىلىمي اتاعى بولماسا دا، يبراھيم مىرزانىڭ  قاسىندا ءوزىمدى تەك وقۋشى رەتىندە سەزىنەمىن. وسيەت ايتۋ ابايعا عانا جاراساتىن سىقىلدى. ابايدى وقىڭدار دەگەننەن ارتىق اقىل ايتا الماسپىن.
-اسقار اعا وزىڭىزگە تەك قانا ساتتىلىك تىلەيمىن.
- راحمەت. ءسىز دە باقىتتى بولىڭىز.
-بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ تۇلەكتەرىمىەن سويلەسىپسىز. قارنىڭىز اشىپتى. قارنىڭىزدىڭ اشقانىن اشىپ ايتساڭىز.

- بولاشاق باعدارلاماسىن بىتىرگەندەرىمەن سويلەسكەنىم جوق. بولاشاق بىتىرگەندەردىڭ ءبىر دە ءبىرى ماتەماتيكاعا كەلمەگەنىنە تاڭدانىس ءبىلدىردىم.
-اسسالاۋماعالايكۇم اسقار اعا! مەنىڭ ساۋالىمنىڭ عىلىمعا دا، ساياساتقا دا قاتىسى جوق. قازىر قىزىلورداعا مىقتىلار ءجيى كەلگىش بولىپ كەتتى. وتكەندە يران-عايىپ، ونىڭ الدىندا كەلگەن تاعى سونداي «قايراتكەرلەر» اكىمنىڭ قولىنان ءۇي الىپ، جىرعاپ جاتىر. سولاردىڭ اراسىندا ءسىز جوقسىز...نەگە؟
سىر بالاسى
-قۇرمەتتى سىر بالاسى !
مەن دە ءوزىڭىز سىقىلدى سىر بالاسىمىن.  بۇل جەردە مەنىڭ اتالارىمنىڭ ءىزى جاتىر. بۇل جەردە مەنىڭ ءىنى قارىنداستارىم تۇرادى. ەرتەڭ پەنسياعا شىقسام ەلگە بارىپ، بايگەقۇمنىڭ ماڭىندا وقشى اتانىڭ تۇبىندە تۇرسام دەيتىن ارمانىم بار. وتكەن جىلى اۋىلعا بارعاندا اكىمنەن 8  سوتىق جەر ساتىپ الۋعا ءوتىنىش ايتتىم. ماعان سول جەر دە جەتەدى.
يران-عايىپ قازاقتىڭ مىقتى اقىنى. وعان قاي قالادان ءۇي بەرىلسە دە سول قالانىڭ  مارتەبەسى كوتەرىلەدى.   كەزىندە يمانعالي الماتىدا تۇراتىن  اتىراۋدان  شىققان اقىن -جازۋشىلاردى، اكادەميكتەردى  قايتا ەلىنە شاقىرتىپ، كوتتەدجدەر بەرىپ قالانىڭ دەڭگەيىن ءبىر كوتەرىپ تاستاپ ەدى. سول ءۇردىستى سىر بويى اكىمدەرى قولعا السا نەسى ايىپ ؟
- مەنىڭ ويىمشا، ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا ەڭ ۇزدىك مينيستر جاقسىبەك قۇلەكەەۆ بولدى. ءسىز مەنىڭ بۇل ويىما قالاي قارايسىز؟
- كەلىسەمىن. بىراق ول ءبىر قاتەلىك جاسادى. عىلىم اكادەمياسىن جاۋىپ تاستادى.
- قاي جولعا تۇسكەن دۇرىس؟ ۋاحابيتتەردىڭ بە الدە «سۇرىلاردىڭ » با؟
-نەگە بۇل ەكى جول؟ باسقا جول جول جوق پا؟ مەن ءدىندارلاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىنە تاڭىم بار. ەڭ دۇرىسى - وزىڭمەن-ءوزىڭ بولعان ءجون.
-قوسپاسىز يسلاممەن جۇرگەن ءجون.
- نەگە ؟ مۇمكىن اتەيست بولعان دۇرىس شىعار 
- ار ما اسقار اعا؟ تەلەارنالاردان ۇلتتىق يدەولوگيا حاقىندا ءجيى پىكىرلەر ايتقانىڭىز ەسىمىزدە. بۇرناعى جىلدارى كۇلتوبەنىڭ باسىنا جينالعان قاۋىم وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندە تالاي قىزىلكەڭىردەك اڭگىمە قۇردى. اقىرى قوعامدا ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىراتىن ناقتى جوبانى ياكي يدەولوگيانى جۇزەگە اسىرۋ تەتىگىن ەشكىم كورسەتىپ بەرە المادى. جابۋلى قازان سول كۇيىندە قالدى، كەزىندە قوعامدا باسى قىلتيعان وسى تاقىرىپتى كوپتەگەن اقپارات قۇرالدارى جامىراي جازىسىپ ەدى. اقىرى ناقتى جولدارىن كورسەتىپ بەرە المادى. دەەنمەن بۇل تاقىرىپ ءالى وزەكتىلىگىن جويعان جوق. قازىرگى ءولىارا شاقتا قازاقتىڭ جىگەرىن جانيتىن، ماقساتتى ىستەرگە جەتەلەيتىن ۇلتتىق دامۋ باعدارلاماسى كەرەك. وندا دامۋدىڭ ناقتى تەتىكتەرىن، پۋنكتتەرى مەن ارەكەتتەرىن كورسەتۋ قاجەت. سىزدەي ادام باستاعان ۇلتشىل ازاماتتار وسىنى ىسكە اسىرسا ارتتان ەرەتىن جاستاردىڭ دەنى كووووپ ەكەنىنە ءوز باسىم سەنەمىن. اعا ورەلى وي، ءوتىمدى ءسوز ايتىپ جۇرگەنىڭىزدى جاقسى بىلەمىز. ەندى سوزدەن ىسكە كوشەتىن ۋاقىت جەتتى. سىزگە وزەكتى ساۋالدار جولداعانداردىڭ دەنى جاستار. ءوزىڭىز دە بايقاپ وتىرعان بولارسىز. وندا تىزگىن سىزدە. جاستاردىڭ رۋحاني جەتەكشىسى بولۋعا دايىنسىز با؟
-مەن ءوزىمدى لوگيكاسى تۇزۋلەۋ قاراپايىم ماتەماتيك ەسەبىندە عانا سەزىنەمىن.  ەشكىمنىڭ رۋحاني جەتەكشىسى ەمەسپىن. بىرەۋ ءسوزىمدى تىڭداسا ول ونىڭ ءوز شارۋاسى. تىڭداماسا دا ءوز شارۋاسى.
- سالاماتسىزبا، اسقار اعا! بالالارىڭىز قايدا قىزمەت ىستەيدى؟ ءوزىڭىز سياقتى عىلىم جولىن تاڭداعاندارى بار ما؟ الدە، ولارعا مىناداي الماعايىپ زاماندا عىلىمنان اۋلاق ءجۇر دەپ تاربيە بەردىڭىز بە؟
- ۇلكەن قىزىم مگۋ-ءدىڭ باكالاۆرىن ءبىتىرىپ، ماگيستراتۋرانى گەرمانيادا ءبىتىردى. قازىر جۇمىس تاپپاي ۇيدە وتىر. كىشى قىزىم گوللانديادا وقيدى. ەكەۋىنىڭ دە   بولاشاق پروگرامماسىنا قاتىسى جوق. ەكى ۇلىم جاس. ءالى مەكتەپكە بارعان جوق
سوڭى