كۇنى كەشە عانا قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا پلەنۋم ءوتتى. VI پلەنۋم. 800-گە جۋىق مۇشەنىڭ 80-گە جۋىعى جينالعان القا-قوتان جيىن تۇپ-تۋرا 5 ساعاتقا سوزىلدى.

پلەنۋمنىڭ قاراۋى ءتيىس قوس ماسەلەنىڭ ءبىرى: جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتى قۇرىلتايىنىڭ ۋاقىتىن بەلگىلەۋ; ەكىنشىسى، سوڭعى 5 جىلدا وداق ورىنداعان جۇمىستاردى جيىنتىقتاۋ بولاتىن.

دەگەنمەن، وداقتاعى وي تالاس قىزىپ، جارىسسوزگە شىققان جازۋشىلار جو-نى 22 جىل باسقارىپ كەلگەن نۇرلان ورازالينگە جەكە ارازدىقتارىن دا، وعان دەگەن جەكە رازىلىقتارىن دا ءبىلدىرىپ جاتتى.  ال نۇرلان ورازالين جازۋشىلار وداعىن 22 جىل باسقارعانىن ايتا وتىرىپ، كەلەسى سايلاۋعا كانديداتۋراسىن ۇسىنبايتىنىن بىردەن ايتتى.

ءسويتىپ، ەسكى وداقتا جاڭا توراعا سايلاناتىن بولدى. پلەنۋم مۇشەلەرىنىڭ 5 ساعاتتا ءبىر كەلىسكەنى – جالپى قۇرىلتايدى 12-ناۋرىزعا بەلگىلەدى. سەزد سول كۇنى وتەدى. جاڭا توراعا سول كۇنى سايلانادى.

سونىمەن جازۋشىلار وداعىنا جاڭا توراعا كەلەدى. «توراعا پالەنباي بولادى ەكەن، جوق تۇگەنباي بولادى ەكەن» دەگەن گۋ-گۋ وسەك قازىر جازۋشى قاۋىمنىڭ ورتاسىندا قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر. اركىم وزىنشە پىكىردە.

بىزدەگى قالامگەر ورتادا جاس قالامگەرلەر كوبىنە كوپ اعا بۋىن قالامگەرلەردىڭ تاساسىندا قالىپ قويا بەرەتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ ۇنىنە قۇلاق اسىپ جاتقان كىم بار دەيسىز، تاعى. وداقتىڭ توڭىرەگىندەگى ەكى-ءۇش جىگىتتى ايتپاعاندا، جاعداي سولاي.

دەسە دە، ءبىز بۇل جولى ساۋالنامانى ءدال وسى ورتا بۋىن مەن جاس بۋىننىڭ اراسىندا جاساعاندى ءجون كوردىك. بۇل جاڭا بۋىننىڭ پىكىرى. كەڭەستىك كەسىر يدەولوگيادان ساناسى ازات بۋىننىڭ پىكىرى. ال ساۋال مىناۋ: وداق توراعالىعىنا كىم كەلسە دە، ءسىز جاڭا توراعادان قانداي جاڭالىق كۇتەسىز؟ وداققا قانداي رەفورما جاسالۋى كەرەك؟ وداق جايلى ويىڭىز قانداي؟

جازۋشىنى وسىرەتىن وداق ەمەس...

قۋاندىق شاماحايۇلى، قر مادەنيەت قايراتكەرى، جازۋشى-اۋدارماشى:

- قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ سوۆەت زامانىنداعى ءداۋىرىن ساعىنا ەسكە الۋشىلار كوپ. ول جىلدار شىنىمەن دە قازاق-سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ التىن ءداۋىرى بولدى. ەندى، ول ءداۋىر قايتا كەلمەس، جازۋشىلار وداعى ساقتالىپ قالسا دا ءدال سولاي «ويناپ كۇلمەس». ونى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا كوزبەن كوردىك قوي. جالپى، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ قاتال زاڭىنا قالاساڭ دا، قالاماساڭ دا باعىنۋىڭا تۋرا كەلەدى. قازىرگى وقىرمان كەشەگىدەن وزگەشە. سەبەبى، تاڭداۋ كوپ. الەم ادەبيەتىنىڭ ءىنجۋ-مارجاندارىن اۋدارما ارقىلى عانا ەمەس، تۇپنۇسقادان تىكەلەي وقيتىنداردىڭ قاتارى دا وسكەن. بۇعان ساي تالعام دا بيىكتەپ بارادى. وداقتى جەلەپ-جەبەپ كەلگەن كومپارتيا دا، ونىڭ قىزىل يدەولوگياسى دا قۇرىدىمعا كەتكەن. سوندا دا دەم بەرىپ وسى كۇنگە دەيىن جەتكىزگەن قازىرگى ۇكىمەتكە جازۋشىلار العىس ايتۋلارى كەرەك شىعار.

ۇكىمەت جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن از تارالىممەن بولسا دا شىعارىپ كەلدى، وتكەن جىلدان باستاپ قالاماقى تاعايىندادى. ەندى، وسىدان  ارتىق قامقورلىقتى ەشبىر مەملەكەت جاساي المايدى. جاساۋعا ىقىلاسى دا كورىنبەيدى. جازۋشىلار وداعى ءوزى سەكىلدى قوعامدىق بىرلەستىكتەر سانالاتىن قازاقستان اسسامبلەياسى جانە «نۇر وتان» پارتياسى سەكىلدى  ۇيىمدارمەن باسەكەلەسە المايدى. شىنايى جاعداي وسىنداي.

ولاي بولسا، جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىنان نۇرلان ورازالين كەتكەننەن وزگەرەتىن دۇنيە شامالى. «باياعى جارتاس سول جارتاس» بولىپ قالا بەرەتىن شىعار. بۇل مەنىڭ سۋبەكتيۆتىك پىكىرىم. مەنىڭ ايتقانىم كەلمەي، مۇلدە باسقاشا باعىت الىپ كەتسە ارينە، قۋانامىن.

وتكەن پلەنۋمدا ايتىلعان سىندارعا نازار اۋدارىلعانى دۇرىس شىعار. دەگەنمەن، جازۋشىلاردىڭ وداققا قاراپ قالعان نەسى بار؟ جازاتىن شىعارمالارىن وداقسىز دا جازىپ، جاساي بەرۋلەرىنە بولادى عوي. وداقتىڭ قاجەتتىلىگى، شىعارماشىلىق ورتا بولا الاتىندىعى بولسا كەرەك. مۇنداي ورتا ءار جازۋشى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە قاجەت. بىراق، ول بۇگىنگىدەي الدە ءبىر بيۋروكراتيالىق اپپارات ەمەس، شىن مانىندەگى شىعارماشىلىق وداق بولعانى ابزال.

جازۋشىلاردىڭ سويلەگەن سوزدەرىنەن، جازعان ماقالالارىنان اڭعارىلاتىنى، وداققا مۇشە 800 جازۋشىنىڭ ءبارى كەرەمەت ىنتىماقتاسىپ كەتپەگەندەرى انىق اڭعارىلىپ تۇر. وسىنشاما كوپ «قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيىپ» كەتۋنىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەسى انىق. جىككە، توپقا بولىنگەندەرى اشىق كورىنىپ تۇرادى. «اناۋ انانى جاقتايدى، مىناۋ مىنانى جاقتايدى» دەگەندى سىرتتاي قاراپ، كورىپ-ءبىلىپ تۇرامىز. ولاي بولسا، سول مۇددەلەس توپتار باس قوسىپ نەگە جەكە وداق بولىپ ءبولىنىپ كەتپەيدى؟ قىرىق پىشاق بولىپ، ءبىر وداققا سىيىسپاي جۇرگەنشە وڭاشا وتاۋ تىگىپ ءوزارا باسەكەگە تۇسۋلەرىنە نە كەدەرگى؟

جازۋشىنى وسىرەتىن وداق ەمەس، باسپا ءىسى مەن كىتاپ ساۋدا مەنەدجمەنتى  دەپ ويلايمىن. باسپاحانالاردىڭ ەشبىرىنە  مونوپوليا بەرىلمەي شىنايى باسەكەلەستىك ورتا قالىپتاسۋىمەن قاتار كىتاپ ساۋداسى مەنەدجمەنتى جەتىلدىرىلسە، قازاق جازۋشىلارىنىڭ اراسىنان تالايى العا سۋىرىلىپ شىعارى انىق.

وداق پرولەتاريات جازۋشىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءسوتسياليزمنىڭ يدەولوگياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اشىلعان

اينۇر تولەۋ، ادەبيەتتانۋشى:

- الدىمەن بىزگە جازۋشىلار وداعى نە ءۇشىن كەرەك؟ وداق باسىندا پرولەتاريات جازۋشىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ءسوتسياليزمنىڭ يدەولوگياسىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن اشىلعان دەپ ەسەپتەيمىن. بىلەمىن، وداقتىڭ كەرەك ەكەنىن دالەلدەيتىندەر تابىلادى. ءبىرى ادەبي ۇدەرىستىڭ باعىت-باعدارىن ءبىلىپ وتىرۋىمىز كەرەك دەيتىن شىعار، ەندى ءبىرى جازۋشىلاردىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىراتىن ورتا بولۋى كەرەك دەگەن سەبەپتى الدىعا تارتاتىن بولار. وندا وسىنىڭ بارلىعىن جۇزەگە اسىرا الاتىن، مەنەدجمەنتتەن حابارى بار، ناعىز ۇيىمداستىرۋشى توراعالىق ەتۋى ءتيىس. قالامگەرلەردىڭ قوعامداعى ورىنىنا قاتىستى زامانعا سايكەس ارەكەتتەر جاسالۋى ءتيىس. جازۋشى دەگەن بەلگىلى ءبىر جيىن-تويلاردا ادەمى سوزدەردى مونشاق سەكىلدى ءتىزىپ بەرەتىن، جاي كەزدە ەشكىمگە كەرەگى جوق مۇراجايداعى ەكسپونات سەكىلدى بولماۋى كەرەك.

ادەبيەتتى تيپتىك بەينە دەگەن بار عوي. وداقتىڭ توراعاسى دەسە، ءبىزدىڭ ويىمىزعا اعا بۋىن، ءتىپتى اقساقال بۋىن كەلەدى. نەگە؟ جاس قالامگەرلەردىڭ الگى اتاپ وتكەن ەكى بۋىنعا ءسوزى وتپەيتىن بولعاندىقتان با؟

توراعا سايلاۋ، جازۋشىلار وداعى، قالامگەرلەر ماسەلەسى - ايتا بەرسەڭ، تاۋسىلماس جىرداي. بىراق قوعامعا ماسەلە ەمەس، ناتيجە كەرەك. ارى-بەرى تارتقىلاعاننان ءبىز مىقتى ادەبيەت جاساي الامىز با، الدە ۋاقىت جوعالتامىز با؟ بۇگىنگى وقىرماننىڭ تالعامىنا ساي ەڭبەك جازىپ جاتقان جازۋشىلاردان بالكىم وقىرمان بەيحابار شىعار. نەگە وداق مىقتى جازۋىشىلاردىڭ ءيميدجىن قالىپتاستىرىپ، شىعارمالارىن ترەندكە اينالدىرمايدى. كۇلكىلى بولسا دا، مەن ەندىگى توراعادان وسىنداي جاڭالىق كۇتەمىن.

جاس قالامگەرلەردى شەتەلگە تاجىريبە الماسۋعا جىبەرۋدىڭ جولىن قاراستىرسا

تىلەك ىرىسبەك، جاس اقىن:

- قازاق ادەبيەتى نە سەبەپتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلە المايدى نەمەسە الەم وقىرماندارى قازاق جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىمەن نە سەبەپتى تانىس ەمەس دەگەن سىندى ابدەن جاۋىر بولعان ساۋالداردىڭ كوپتەن بەرى كوپتىڭ ويىن مازالاپ جۇرگەنى  انىق.  جانە، قيت ەتسە بولدى وعان جازۋشىلار وداعان كىنالاي جونەلۋدى ادەتكە دە اينالدىرىپ العاندايمىز. ارينە، بۇل قايشىلىقتاردىڭ تۋىنداۋى ءبىر جاعىنان دۇرىس تا شىعار، بىراق قۇدايىم-اۋ بۇگىندە ءبىز ءححى عاسىردا عاسىردا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي (جانە، وسى تۇستا پوستكەڭەستىك ەل ەكەنىمىزدى تاعى ءبىر مارتە ەسكە سالا كەتكىم كەلەدى), قازاق ادەبيەتى نە سەبەپتى دامىماي وتىر؟ بىلايشا ايتقاندا، نەگە ءبىزدىڭ ادەبيەت الەمدىك كەڭىستىكتە جوق؟

جاۋابىن ءوزىمنىڭ سۋبەكتيتۆتى پىكىرىممەن بىلدىرەتىن بولسام ونىڭ جاۋابى قاراپايىم عانا، ياعني بىزدە ونداي جازۋشى جوق! جانە، الداعى ۋاقىتتا وسى جۇيەنى بەتكە الىپ  كەتە بەرەتىن بولساق پايدا بولۋى دا ەكىتالاي! سەبەبى، بىزدە ادەبي اگەنتتىكتەر ءالى قالىپتاسپاعان. سوندىقتان، جازۋشىلار وداعىنا مىڭ جەردەن باستىق كەلسە دە، ادەبي اگەنتتىكتەر قاشان جۇمىسىن باستامايىنشا، وعان جارناما جۇمىسى جاسالمايىنشا، جازۋشىلارىمىز جۋرناليست بولعانى بولعان. سوندىقتان، الداعى ۋاقىتتا وداقتى ءوز تىزىگىنىنە الار، اينالىپ كەتەيىن قۇرمەتتى بولاشاق «توراعا» ەگەردە عالامتوردان حابارىڭىز بولىپ، وسىنى وقىپ وتىرساڭىز سىزگە مىنا ءبىر ءوتىنىشىمدى ايتا كەتكىم كەلەدى. تىم بولماعاندا جىلىنا ءبىر مارتە كەۋدەسىندە ساۋلەسى بار-اۋ دەپ توپشالاعان تالانتتى جاستاردى شەت ەلگە ءبىلىم اسىرىپ، تاجىريبە الماسۋعا جىبەرىپ وتىرۋدىڭ امالىن قاراستىرساڭىز.

سەبەبى، امەريكاندىق اقىن توماس ستەرنز ەليوت «ءاربىر جاڭا بۋىن ءوزىنىڭ ادەبي سىنىن قالىپتاستىرۋ كەرەك نەمەسە ءاربىر ۇرپاق ونەرگە ءوز تۇرعىسىنان كەلەدى، وعان ءوز تالاپتارىن قويادى جانە جاڭا مىندەتتەر جۇكتەيدى»،- دەگەن ويىن العا تارتقان بولاتىن. مەنىڭ نەنى مەڭزەپ وتىرعانىمدى جاقسى تۇسىنگەن بولارسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن.  ەگەر دە سول جاس قالامگەرلەردىڭ ىشىندە شىن مانىندە تالانتتى ادەبيەتشى شىعاتىن بولسا، سول جاقتىڭ قالامگەرلەرى ونى وزدەرى اق ءوز تىلدەرىنە اۋدارىپ الارى ءسوزسىز.

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىنى، بۇگىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى داڭقتى كوزى ءتىرى جازۋشىلاردى، اتاپ ايتقاندا ماريو ۆارگاس لوسانى، ورحان پامۋكتى، پاتريك مودينونى، گيۋنتەر گراسستى، كازۋو يشيگۋرونى، حارۋكۋ مۋراكاميدى جانە ت.ب سول سەكىلدى الەم نازارىن اۋدارتا الاتىن تۇلعالاردى ۇكىمەت ارالاسۋىمەن، قالامگەرلەرىمىزبەن بايلانىس ورناتۋدىڭ  جولىن قولعا الساڭىزدار. ونسىز دا، پايداسىز ءىس-شارالار مەن ءونىمسىز مۇشايرالارعا كەتىپ جاتقان اقشا عوي. ودان دا، اۋدارما ماسەلەسىن جۇيەلى قولعا الىپ، الداعى ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرسەڭىز ءبىز سىزگە شەكسىز ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەتىن ەدىك.

جازۋشىلار وداعىنا جازۋشى ەمەس، فينانسيست كەرەك!

ەدىلبەك دۇيسەن، جاس اقىن:

- الدىمەن ايتارىم، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا مەنىڭ التى الاسىم-بەس بەرەسىم جوق. ولار مەنى، مەن ولاردى نەگە ىزدەۋىمىز كەرەك؟ اربىردەن سوڭ، باعىت-باعدارىنان ايىرىلىپ قالعان وداقتان ۇلى ادەبيەتكە قوسىلار ۇلەستى كۇتۋدىڭ ءوزى بەكەرشىلىك. اۋىل اراسىنداعى توي-تومالاقتاردى ۇيىمداستىرۋشى ۇيىم دەسەڭىز، ول ەندى بولەك اڭگىمە. مەن كوزىنىڭ نۇرى ءوشىپ، ايباتى قاشىپ، سۇرەڭسىز، تىم سوراقى كۇيگە تۇسكەن وداقتى «ارداگەرلەر ءۇيى» دەپ قابىلدايمىن. ويتكەنى، ونىڭ ساحناسىنان، ساحناسى تۇرماق عيمارات الدىنان ءبىز ەستي قالعان توپتاسقان جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبىرىن دە كورمەيمىن. بەس ساۋساعىڭىزدى تولتىرا دا المايسىز. بالكىم، مەن قاتەلەسىپ وتىرمىن: وداق ءۇشىن «جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ» جاس مولشەرىن ەسەپتەۋ ولشەمى مۇلدەم بولەك تە بولار. كەشەگى پلەنۋمداعى سوزدەر سىڭايىنان وداقتىڭ ەمەس، عيماراتتىڭ عانا كەرەكتىگىن اڭعاردىم.

ماعان دەسەڭىز، ەندىگى، جازۋشىلار وداعىن ءتۇرلى-ءتۇرلى كىشىگىرىم كلۋبتارعا ۇلەستىرىپ، تاراتىپ تىنۋ كەرەك. ونسىز دا ول، اعالارىمىزدىڭ از ابىرويىنىڭ ءوزىن توگىپ بولدى. ال، جاڭا باسشى جايلى ەشتەڭە ايتا المايمىن. ءبىر اعام ايتادى «جازۋشىلار وداعىنا جازۋشى ەمەس، فينانسيست كەرەك!» دەپ. سونىكى دۇرىس!

پىكىرلەردى ازىرلەگەن نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz