«ەت قات دۇنيەگە اينالىپ، شارتاراپ شاندىر شاينادى دەيىك. ءتىسى قىشىعان ەلدەردىڭ الدى قىتايشىلاپ باقا-شاياندى كوجە-قاتىق قىلسا، ەندى بىرەۋلەرى كارىستەر قۇساپ يت جەي باستادى دەپ قويايىق. بىراق سونداي زامان تۋعاننىڭ وزىندە قازاقستانداعى ەتتىڭ قۇنى ءدال وسىلايشا كوتەرىلۋگە ءتيىستى ەمەس. بۇگىنگى باعا - قولدان جاسالعان باعا. ۇكىمەتتىڭ قازىرگى جۇمىسىنان ونى ارزانداتۋدىڭ امالىن كورمەك تۇرماق، نىشانىن دا سەزبەيسىز. دەمەك، بيلىكتىڭ ءوزى ەت باعاسىنىڭ شىعانداپ كەتۋىنە مۇددەلى سياقتى»، - دەيدى اتى-ءجونىن اتاماۋدى وتىنگەن اكادەميك اعامىز. سونىمەن، ەت باعاسىن قالاي ارزانداتۋعا بولادى؟

اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قاراپايىم ەسەپكە جۇگىنەمىز. ەسەپتەۋگە وڭاي بولۋى ءۇشىن، 1 قويدىڭ باعا­سىن 10 مىڭ تەڭگە (ارينە، نا­رىق­تاعى باعا بۇدان الدەقايدا قىمبات) دەپ بەلگىلەپ قويايىق. ال ەندى وسى 10 مىڭ تەڭگە قاي­دان شىعادى؟ بازاردان قوي الىپ كورگەن قالالىق بولساڭىز، ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، قويدى سويامىز، تەرىسىن تاستايمىز، باس-سيراعى مەن ىشەك-قارنى دا قالادى جايىنا. ۇشاسىن (تۋشا) ولشەيمىز، باعاسى - 10 مىڭ تەڭگە. مىنە، بىزدەگى قوي باعاسى وسىلاي ولشەنەدى. ەگەر ىشەك-قارىن مەن تەرىنى كادەگە جارات­ساق، قوي قۇنىنىڭ 25 پايىزىن ەنشىلەر ەدى. سوندا تازا ەتتىڭ ءوزى 7500 تەڭگەگە تومەندەيدى. ال ناتيجەلى كورسەتكىش - 50 دە 50. ويتكەنى تەرى مەن ىشەكتىڭ باعاسى ەتتەن الدەنەشە ەسە قىمبات. نە ايتپاعىمىزدى ءتۇسىندىڭىز دەپ ويلايمىز. ال ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋ­دىڭ قاجەتى جوق.

«ەت قات دۇنيەگە اينالىپ، شارتاراپ شاندىر شاينادى دەيىك. ءتىسى قىشىعان ەلدەردىڭ الدى قىتايشىلاپ باقا-شاياندى كوجە-قاتىق قىلسا، ەندى بىرەۋلەرى كارىستەر قۇساپ يت جەي باستادى دەپ قويايىق. بىراق سونداي زامان تۋعاننىڭ وزىندە قازاقستانداعى ەتتىڭ قۇنى ءدال وسىلايشا كوتەرىلۋگە ءتيىستى ەمەس. بۇگىنگى باعا - قولدان جاسالعان باعا. ۇكىمەتتىڭ قازىرگى جۇمىسىنان ونى ارزانداتۋدىڭ امالىن كورمەك تۇرماق، نىشانىن دا سەزبەيسىز. دەمەك، بيلىكتىڭ ءوزى ەت باعاسىنىڭ شىعانداپ كەتۋىنە مۇددەلى سياقتى»، - دەيدى اتى-ءجونىن اتاماۋدى وتىنگەن اكادەميك اعامىز. سونىمەن، ەت باعاسىن قالاي ارزانداتۋعا بولادى؟

اعامىزدىڭ ايتۋىنشا، ونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن قاراپايىم ەسەپكە جۇگىنەمىز. ەسەپتەۋگە وڭاي بولۋى ءۇشىن، 1 قويدىڭ باعا­سىن 10 مىڭ تەڭگە (ارينە، نا­رىق­تاعى باعا بۇدان الدەقايدا قىمبات) دەپ بەلگىلەپ قويايىق. ال ەندى وسى 10 مىڭ تەڭگە قاي­دان شىعادى؟ بازاردان قوي الىپ كورگەن قالالىق بولساڭىز، ءوزىڭىز دە جاقسى بىلەسىز، قويدى سويامىز، تەرىسىن تاستايمىز، باس-سيراعى مەن ىشەك-قارنى دا قالادى جايىنا. ۇشاسىن (تۋشا) ولشەيمىز، باعاسى - 10 مىڭ تەڭگە. مىنە، بىزدەگى قوي باعاسى وسىلاي ولشەنەدى. ەگەر ىشەك-قارىن مەن تەرىنى كادەگە جارات­ساق، قوي قۇنىنىڭ 25 پايىزىن ەنشىلەر ەدى. سوندا تازا ەتتىڭ ءوزى 7500 تەڭگەگە تومەندەيدى. ال ناتيجەلى كورسەتكىش - 50 دە 50. ويتكەنى تەرى مەن ىشەكتىڭ باعاسى ەتتەن الدەنەشە ەسە قىمبات. نە ايتپاعىمىزدى ءتۇسىندىڭىز دەپ ويلايمىز. ال ونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن، ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋ­دىڭ قاجەتى جوق.

كەشەگى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ تىرلىگىنە نازار اۋدا­رى­ڭىز: ءبىر قازاقستاننىڭ وزىن­دە 40-قا جۋىق ەت كومبيناتى بولعان. الماتى ەت كومبيناتىندا كۇنىنە 2-3 مىڭ قوي سويىلسا، سەمەيدىڭ ەت كومبيناتىندا ءار كۇن سايىن 10 مىڭ قوي قاساپحانادان وتكەن ەكەن. سوندا نە ىستەلگەن دەيسىز  عوي: ىشەك­تىڭ ءبارى مەملەكەتتىك باعدارلا­ما بويىنشا قازان قالاسىنا جونەلتىلگەن. تاتارستاندا بۇكىل وداقتان جيىلعان ىشەكتەن كەتگۋد ءجىبى ازىرلەنگەن. ونىڭ قا­سيە­تى سول، ادامعا وپەراتسيا جا­سا­عان كەزدە كەتگۋدپەن تىكسە، ءجىپ­تى قايتىپ الۋدىڭ قاجەتى جوق. جانە پىشاق تىلگەن جەردە تىرتىق قالمايدى. ال مالدىڭ قانىنان قۇراما جەمگە كەرەكتى قوسپا دايىندالعان. تەرىنى بىلاي قويعاندا، سۇيەكتىڭ ءبارى وڭ­دەۋ­دەن وتكەن. الدىمەن جىلىكتى سۇيەكتەردەن سۇيەك مايى الىن­عان. سودان كەيىن بارلىق سۇيەك اتاۋلى جوعارى تەمپەراتۋرامەن قىزدىراتىن ارنايى قا­زان­دىقتاردا وڭدەۋدەن ءوتىپ، سۇيەك ۇنى شىعارىلعان. بۇل نە؟ بۇل - قىپ-قىزىل كالتسي.

قا­زىر ەلىمىز ەڭ كوپ مولشەر­دە يمپورتتايتىن ەت ءتۇرى - قۇس ەتى. مەم­لەكەت قولداۋ بىلدىر­گەننىڭ وزىندە بۇل سالا قاناتىن جايا الماي كەلەدى. ءتىپتى شىعىنعا ۇشىراپ، قايتا جابىلىپ جاتقان قۇس فەرمالارى بار. نەلىكتەن؟ ونىڭ ءبىر سەبەبى - قۇس وسىرۋ­شىلەر جەم قوسپالارىن سىرتتان تاسيدى. جالپى، قۇس جەمى جيىرمادان استام قوسپادان تۇرسا، سونىڭ 70-80 پايىزى شەتەلدەن اكەلىنەدى. ال ونىڭ ىشىندە وسى سۇيەك ۇنى دا بار. سونداي-اق، قۇس فەرمالارى شەتەلدىڭ ۆاكتسيناسىنا دا تاۋەلدى. ۆاكتسينا دەمەكشى، ەت كومبيناتتارىنىڭ جانىندا سول كەزدە ءدارى-دارمەك وندىرە­تىن زاۋىتتار دا جۇمىس ىستەگەن. مالدىڭ قانى­نان، جۇلىنىنان، وتىنەن مەدي­تسي­ناعا قاجەتتى دارىلەر دايىن­دالعانىن قازىر بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى.

ماسەلەن، پەپسين، پەپسيديل پرەپاراتتارى كەڭىنەن وندىرىل­گەن. ال ينفاركت العان ادامنىڭ جۇرەگىندەگى ۇيىعان قاندى ىدىراتاتىن اسا قىمبات ءدارى بۇكىل وداق بويىنشا لەنينگراد (قا­زىرگى سانكت-پەتەربۋرگ) پەن الماتى ەت كومبيناتتارىندا عانا جاسالىپتى. ول ءدارى ءىرى قارا مالدىڭ جۇرەك قانتامىر­لارى­نان الىنعان. جيىلعان قانتا­مىر­دىڭ سالماعى 200 كەلى­گە جەتكەندە، ودان ءبىر فلاكون ءدارى جاسالعان. سوعان وراي ونىڭ باعا­سى قۇندى ءارى تاپتىرمايتىن پرەپاراتقا اينالعان. سونىمەن قاتار بۇگىن ءبىز جۇرتتا قالعان دەپ جۇرگەن كەڭەستىك تەحنولوگيا ءمۇيىزدىڭ ءوزىن كادەگە جاراتقان ەكەن. سوڭعى جىلدارى بەزدىڭ وزىنەن مەديتسينالىق ءدارى-دارمەكتەر جاساپ جۇرگەن ەلدەر بار.

ەندى وسىنى بۇگىنگى تاڭدا جۇزە­گە اسىرۋعا بولا ما؟ بۇل جەردە ەڭ الدىمەن «بىزدەگى مال سانى سونداي جۇمىستار ىستەۋگە جەتكىلىكتى مە؟» دەگەن ورىندى ساۋال تۋادى. عالىمنىڭ پىكىرىن­شە، قازاقستاندا 19 ميلليونعا جۋىق ۋاق مال بار. 150 ميلليون حالىقتى اسىراپ وتىرعان رە­سەي­دەگى قوي مەن ەشكىنىڭ سانى 20 ميلليوننان اسپايدى ەكەن. دەمەك، 16 ميلليون حالقى بار قازاقستان ءۇشىن 19 ميلليون باس مال - قىرۋار بايلىق. تاعى دا ەسەپكە جۇگىنەيىك. قويدىڭ جىل سايىن شامامەن 20 پايىزى سويىسقا كەتەدى. بۇل دەگەنىڭىز، 3 ملن 800 مىڭ باس. وسى 3 ملن 800 مىڭ قويدان 3 ملن 800 مىڭ دانا تەرى شىعادى. ونىڭ 800 مىڭى ستاندارتقا سايكەس كەل­مەيدى دەگەننىڭ وزىندە 3 ملن تەرى قولدا قالادى. 6 قويدىڭ تەرىسى - 1 تون. بۇل - سوندا قازاقستان­دا جىل سايىن 500 مىڭ تون تىگە­تىن شيكىزات دالادا قالىپ جاتىر دەگەن ءسوز.

وسى جەردە تاعى ءبىر ماسە­لەنىڭ شەتى شىعىپ تۇر. كەڭەستىك كەزەڭدە مال مەملەكەتتىكى بولاتىن، قازىر جەكەنىڭ قولىندا. ەندەشە، ەت كومبيناتتارىن ومىرگە قايتا اكەلگەندە، وعان اۋىلداعى اعايىن مالىن وتكىزە قويا ما؟ عالىمنىڭ پىكىرىنشە، قۋانا-قۋانا وتكىزەدى. ويتكەنى مالشى قاۋىمعا كەرەگى، جوعارى­داعى ەسەپكە سالساق، - 10 مىڭ تەڭگە. ياعني اۋىلدان قالاعا اكەلىپ، 10 مىڭ تەڭگەگە ساۋدا­لاعانشا، جاقىن جەردەن سول اقشاعا بەرە سالعان الدەقايدا ءتيىمدى. جاقىن جەردەن دەۋىمىز­دىڭ سەبەبى - ونداي ەت كومبيناتتارى مال شوعىرلانعان ايماق­تاردان سالىنعانى ءجون. ول ءۇشىن مامانداردان ارنايى توپ قۇرى­لىپ، قاي وڭىردە قانشا مال بار، ول قانداي تۇلىك دەگەن ساۋ­ال­دارعا ناقتى جاۋاپ الىنۋعا ءتيىس. سودان كەيىن عانا بولاشاق ەت كومبيناتىنىڭ ورنى بەل­گىلەنەدى. ەگەر بۇل جۇمىستار اتقارىلا قالسا، مالدى ايماق­تاردان جاڭا جۇمىس ورنى اشىلادى، تەرى-تەرسەك، ءجۇن-جۇرقا جۇرتتا قالمايدى، جەڭىل ونەر­كا­سىپتىڭ تامىرىنا قان جۇگىرەدى، وڭدەۋ ىسىنە جان بىتەدى جانە ەت باعاسى ارزاندايدى. بۇگىنگىدەي ءتورت تۇلىكتى توپىرلاتىپ قالاعا ايداۋ تىيىلادى.

وسى شارۋا قولعا الىنا قال­سا، وتاندىق عالىمداردىڭ ەت وندىرىسىنە قوسار وزىندىك جا­ڭا­لىقتارى دا جوق ەمەس. ايتا­لىق، كەز كەلگەن ەت ءتۇرىنىڭ قۇرا­مىندا ماي قىشقىلدارى، امين قىشقىلدارى، ميكروەلەمەنتتەر، دارۋمەندەر بولادى. بىراق سونىڭ بارلىعى كەيدە ادام اع­زاسىنا قاجەتتى دەڭگەيگە جەت­پەيدى. ماسەلەن، قوي ەتىندە ماي قىشقىلدارىنىڭ ىشىندە ارا­حي­دون، لينون، لينولەن قىش­قىل­دارى - جوقتىڭ قاسى. بۇل - ادام­نىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتاتىن ەلەمەنتتەر. مىنە، وسى­عان بايلانىستى الماتى تەحنولوگيا ۋني­ۆەرسيتەتىنىڭ عالىم­دارى قوي ەتىن كەرەكتى ماي قىش­قىل­دارىمەن بايىتۋ ءىسىن مەڭ­گەر­گەن. ياعني دارۋمەندەر مەن ميكرو­­ەلەمەنتتەردى جانە وسىم­دىك كومپوزيتسيالارىن پايدالانۋ ارقىلى باۋىر مەن اسقازان­نىڭ جۇمىسىن جاقسارتاتىن، قان اينالىمى جۇيەسىن رەتتەي­تىن، ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىراتىن با­يىتىلعان ەت وندىرۋگە بولادى. ءبىر قىزىعى، مۇنداي ەتتىڭ باعا­سى كادۋىلگى ەتتەن قىمبات ەمەس. ويتكەنى بايىتىلۋ كەزىن­دە ەتتىڭ شىعىمى ءسال دە بولسا ارتادى. وسى سالماق بايىتۋعا كەتكەن شىعىندى جابادى. وكىنىش­كە قا­راي، دامىعان شەتەل عالىمدارى دا قول جەتكىزە الماعان بۇل جا­ڭالىق ەلىمىزدە وندىرىسكە ەنبەي تۇر.

بۇل ءوز الدىنا، ەت وندىرىسىن­دەگى سەلقوستىق حالىقتىڭ ساپاسىز تاعام تۇتىنۋىنا دا سەبەپكەر بولىپ وتىر. ماسەلەن، بۇ­گىن­دە دۇكەن سورەلەرىن جاۋلاعان شۇجىق ونىمدەرىنىڭ دەنى ادام اعزاسىنا اسا قاۋىپتى. وقىر­مانعا قۇلاققاعىس رەتىندە ايتا كەتەيىك، شۇجىق ساتىپ الاردا تاۋار بەلگىسىندەگى كانتسەروگەندى زاتتار تۋرالى مالىمەتكە مۇقي­يات نازار سالعان ءجون. ساپاسى تو­مەن، كانتسەروگەنى وتە جوعارى ءونىمدى تۇراقتى تۇردە پايدالانىپ جۇرگەن كىسى ءارتۇرلى دەرتكە تەز شالدىعادى. ءتىپتى قىلتاماق سياقتى ەمى جوق اۋرۋلاردىڭ ءبارى دە وسى كانتسەروگەندىك زاتتاردان تۋاتىنىن عىلىم الدە­قاشان دالەلدەگەن. جىلدار بويى ۋلى زاتتار جينالعان ادام­­نىڭ اعزاسى گەنەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. ال گەننىڭ وزگەرۋى ادامنىڭ ازۋىنا، كوڭىل-كۇيىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوعادى. باۋىر، بۇيرەك قاتەرلى ىسىگىنىڭ پايدا بولۋىنا دا ەڭ ءبىرىنشى سەبەپكەر - وسى كانتسەروگەندەر. ەگەر تاعامنىڭ تاۋار بەلگىسىندە قۇرامىندا «ە» دەگەن زات بار دەپ كورسەتىلسە، وندا ونىمگە ازىقتىق قوسپالار، حيميالىق دامدەۋىشتەر، جاساندى بوياۋلار قوسىلعان دەپ ۇعىڭىز. ولار - ءونىمدى بۇزىلۋ­دان ساقتايتىن كۇشتى رەاگەنتتەر، سونداي-اق ساۋ ادامدى ناۋقاس قىلاتىن قوسپالار.

ەندەشە، شاعىن جانە ورتا كاسىپورىندار نەلىكتەن جوعا­رى ساپالى ءونىم شىعارا المايدى؟ تاعى دا ايتايىق، مۇنىڭ ءبارى ۇكىمەتتىڭ بۇل سالاعا مويىن بۇرماي وتىرعاندىعىندا. ويت­كەنى وتاندىق وندىرۋشىلەر شەتەلدىڭ شيكىزاتىنا تىكەلەي تاۋەلدى.

ال شۇجىققا قو­سار دام­دەۋىشتەردى بىلاي قوي­عاندا، تابيعي قاپتامالاردى دا (ىشەك) سىرتتان تاسيدى. پولشا مەن چەحيادان جانە گەرمانيادان ىشەك تاسىعان سوڭ، جۇمىستا قانداي بەرەكە بولادى؟ شۇجىق وندىرىسىنە «كليپسي» دەگەن اتاۋ­دىڭ ەنگەنىنە دە ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. ول نە؟ ول - شۇجىقتىڭ شەتىن قىسىپ قوياتىن قىسقىش تەمىر. وندا ءونىمنىڭ شىققان مەرزىمى كورسەتىلەدى. وسى كىش­كەنتاي ءاليۋمينيدى دە شۇجىق وندىرۋ­شىلەر شەتەلدەن ساتىپ الادى. قىل اياعى ەلىمىزدە شۇ­جىقتىڭ شەتىن تۇيەتىن ستاندارت­قا ساي­كەس ءجىپ شىعاراتىن دا ءوندىرىس جوق. وسىدان كەيىن شۇ­جىق ون­دىرۋشىلەردىڭ جۇمى­سىنا سىن ايتۋدىڭ، حالىقتى نەگە الداي­سىڭدار دەپ جازعى­رۋدىڭ ءوزى قانشالىقتى ورىندى؟..

سوڭعى كەزدەرى ەتتىڭ قىم­بات­تاۋى اۋىلعا پايدالى دەي­تىن­دەر كوبەيدى. شىندىعىندا، سولاي ما؟ مال باعاسى كوتە­رىلىپ، ەتتىڭ قۇنى ارتسا دا، اۋىل جۇرتى سول باياعى جۇپىنى قال­پىندا. مال باعىپ، ەزۋىنەن اق ماي اعىپ جۇرگەن ەشكىم جوق. جىل ون ەكى اي جانعا تىنىم بەرمەيتىن ءتورت تۇلىك وسىرگەندەر قانشا جەردەن داۋلەت جيسا دا، قالالىق كاسىپكەرلەرمەن يىق تەڭەستىرە المايدى. نەلىكتەن؟ سەبەبى، اۋىلدان قالاعا مال جەتكىزۋ دەگەنىڭىز - ناعىز توزاق­تىڭ ءوزى. ەڭ الدىمەن ءار باس مال­دىڭ جەكە قۇجاتى بولۋى شارت. ودان كەيىن مال دارىگە­رىنەن قاعاز الاسىز. تاسىمالعا اكىمشىلىكتىڭ ءمورى دە قاجەت. وسىنىڭ ءبارى - شىتىرلاعان اقشا. جول پوليتسەيلەرى دە مال تاسىعانداردان «تيىن ساۋىپ» ابدەن قۇنىعىپ العان. جانە مۇنىڭ ءبارى - قالاعا جەتكەنگە دەيىنگى عانا شىعىندار. بازارعا كىرۋ مەن تۇراتىن ورىنعا تولەۋ دە مال يەسىنىڭ قالتاسىن ءبىر­شاما قاعىپ تاستايدى. سوندا ەت باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنەن اۋىل قازاعىنا كەلگەن پايدا قايسى؟

وكىنىشكە قاراي، قازىرگى ۋاقىتتا كارىم ءماسىموۆتىڭ ۇكى­مەتى ەت باعاسىن ارزانداتۋدىڭ جولىن ىزدەپ جاتقان جوق. اسۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى مۇلدە باسقا دۇنيەمەن باس قاتىرىپ كەتتى. 2010 جىلى 1,4 مىڭ توننا ەتتى اۋستراليادان، 4,3 مىڭ توننا ەتتى ارگەنتينادان تاسىمالداعان قازاقستان الىنە قاراماي، ەندى برازيليامەن باسەكەلەسۋگە بەل بۋدى. نە ءۇشىن دەيسىز بە: رەسەي نارىعىنا تالاسۋ ءۇشىن. ەڭ قىزىعى، بۇل ماقسات ەشقاشاندا ورىندالمايدى. ويتكەنى رەسەي سىرتتان كەلەتىن ەتتىڭ تەڭ جارتىسىن برازيليادان تاسىمالدايدى. ال برازيليا قانداي ەل؟ ءبىر سوزبەن ايتساق، جاسىل ايماق. ياعني قىس بولمايدى، مال جىل ون ەكى اي جايىلىممەن كۇنەل­تەدى. جانە تاۋارىنىڭ ءبارىن سۋ جولى ارقىلى تاسىمالدايدى.

ال قازاقستاندا جەم-ءشوپ ماسەلەسى - ەڭ كۇيىپ تۇرعان شارۋا. شەتەلمەن سالىستىرعاندا، بىزدەگى مال ازىعىنىڭ قۇنى ءۇش ەسە قىمبات. سوعان قاراماستان، ارقايسىسى 4,5 مىڭ دوللار تۇراتىن امەريكا سيىرىن تاسىپ جاتقان قازاقستان رەسەيگە 60 مىڭ توننا ەت ساتىپ، اقشا­نىڭ استىندا قالماق نيەتتە. كۇلكىلى مە، كۇلكىلى. ال ەت كومبيناتتارىن قالپىنا كەلتى­رىپ، اۋىلعا دا، قالاعا دا پايدالى، ەڭ باستىسى، حالىققا ءتيىمدى تىرلىك جاساۋ ازىرگە بيلىكتە­گىلەردىڭ قاۋاشاعىنا كىرەر ەمەس. جوعارىدا ايتقان اكادەميك اعامىز، مىنە، وسىعان جىلايدى.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 01 (84) 12 قاڭتار  2011 جىل.