2017 جىلدىڭ باسىنان باستاپ قىتايدا شىنجاندا ورنالاسقان ەتنيكالىق قازاقتار قىتاي بيلىگى تاراپىنان ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قۋداعالاۋعا ۇشىراپ كەلەدى. ونىڭ ىشىندە ساياسي ۇيرەنۋ، پاسپورتتارىن جيناستىرۋ، ستۋدەنتتەردى قازاقستانعا جىبەرمەۋ، وتباسىلاردىڭ بولشەكتەنۋى سەكىلدى جاعداياتتاو ورىن الۋدا.

وسى ماسەلەلەردى كوتەرىپ، 2017 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ ءبىر توپ ورالمان قازاقتار بەلسەندى جۇمىستار جاساي باستادى. ولار ورازۇلى قىدىرالى، بايتوللا قايرات، سەرىكجان ءبىلياش (جارقىن جەتى) دەگەن ازاماتتار.

جالپى بۇل ازاماتتاردىڭ كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى وتە ورىندى. قازاقتاردىڭ باسىنا تۋعان الەۋمەتتىك اۋىرتپالىقتاردى شەشۋ. قازاقستانعا قازاقتاردى كوشىرۋ، قىتايداعى زاڭسىزدىقتى توقتاتۋ. ارينە قازاق ۇلتى ءوزىن ءوزى قورعاپ قالۋ، تاريح ساحناسىندا «ماڭگى ەل» بولۋ تۇرعىسىندا قوعام بولىپ قىزمەت اتقارۋ ءار قازاق دەگەن جانى بار ازاماتتىڭ مىندەتى. قازىرگى كەزدە جوعارىدا اتالعان ازاماتتاردىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ورالمانداردىڭ «ۆاتساپتا» نەشە ءتۇرلى توپتارى قۇرىلىپ، ورالمانداردىڭ بىرىگۋى تاقىرىبىندا بەلسەندى قىزمەتتەر جاسالىپ جاتىر. كوپتەگەن ازاماتتار قولداۋ ءبىلدىرىپ، قۇرمەتكە بولەۋدە.

جارقىن جەتى اعامىزدىڭ ايتۋى بويىنشا، قالىپتاسىپ وتىرعان جاعدايدا قازاق قوعامى، قازاق ۇكىمەتى، اقىن-جازۋشىلار، قوعام قايراتكەرلەرى، شەتەلدىك جۋرناليستەر، جەرگىلىكتى باق وكىلدەرى، حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارى، دەپۋتاتتار بىرىگىپ، ءار ءتۇرلى قىتاي ساياساتىنا قارسى شارالار ۇيىمداستىرۋلارى كەرەك. سول كەزدە قىتاي بيلىگى ءوزىنىڭ اجداھا جالىنىن ازايتادى-مىس.

2017 جىلى سوڭىندا ورازۇلى قىدىرالى، جارقىن جەتى اعامىزدىڭ باستاماشىلىعىمەن استانا قالاسىندا پرەسس-كونفەرەنتسيا وتكىزىلگەنى بارىمىزگە ءمالىم. ول كەزدە قازاقستاننىڭ ءباسپاسوز قۇرالدارى شاقىرىلىپ، قىتايدا جاپا شەككەن وتباسىلاردىڭ تۋىستارى مەن اعايىندارى تىكەلەي ءسوز سويلەپ، قر ۇكىمەتى مەن ءسىم كومەك سۇرادى. جينالعان ارىزدار قر ءسىم بارىپ تاپسىرىلدى. قازاقستان قوعامى مەن اتقارۋشى بيلىگى تولىق قۇلاعدار بولدى. بۇل سۇراق اياقتالعان سوڭ، «ۆاتساپ» جەلىسى ارقىلى قىتايداعى ناپوس وشىرەمىز دەگەن توپ قۇرىپ، قىتايدا تىركەۋى بار ازاماتتاردىڭ ارىزىن جيناۋدى باستاپ كەتتى. مەن جانە مەنىڭ تانىستارىم الماتى قالاسىندا ورنالاسقان اتاجۇرت جاستار ۇيىمىنىڭ كەڭسەسىنە بارىپ، ەرمەك دەگەن جىگىتكە قۇجاتتارىمىزدى تولىقتاپ تاپسىرىپ بەردىك. جەكە ءوز باسىم بۇل باستامادا دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. الايدا ناتيجەسى كۇماندى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەش جاۋاپ جوق.

سونىمەن وسى ناۋقان باستالعاندا «جارقىن جەتىنىڭ» ماسەلەنى شەشۋ بويىنشا تاسىلىنە قارسى شىققان ازاماتتار پايدا بولدى. ولار قىتايمەن سۇراقتاردى ديپلوماتيالىق جولمەن شەشۋ كەرەك دەگەن پوزيتسيانى ۇستاندى. الايدا بۇل پىكىردى «جارقىن جەتى» قولداماي ورالماندار ورتاسى ەكىگە ءبولىنۋ باستالدى. «ءبولىپ الدا، بيلەي بەر» ساياساتى پايدا بولدى. بۇل كىمگە ءتيىمدى، ويلانىپ كورەيىك؟

«جارقىن جەتى» تۋرالى نەشە ءتۇرلى اڭىز اڭگىمەلەر ەل اراسىندا تاراي باستادى. بىرەۋ ونى دانا، كورەگەن، قوعام قايراتكەرى، قازاق ءۇشىن تۋعان ازامات، بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن تاريحشى، ۇلتشىل ناعىز پاتريوت دەپ جاتتى. ەكىنشى توپ ول ارانداتۋشى، ۇيعىر ماسەلەسىن كوتەرىپ قازاقتاردى دا قىتايدىڭ قۇرىعىنا ءىلىپ بەرۋدى كوزدەپ وتىر دەگەن ويدى ايتۋدا. ءسىز نە ويلايسىز؟

2018 جىلى «Abai.kz» سايتىنا «جارقىن جەتى اعارتۋشى ما، الدە اراڭداتۋشى ما؟» دەگەن ماقالا جاريالاندى. ماقالادا التى سۇراق كوتەرىلگەن. مەنىڭ بىلۋىمشە «جارقىن» اعامىز ول سۇراقتارعا جاۋاپ بەرمەدى. نەگە؟ ناعىز قازاق بولسا، ءومىر جولى اشىق، تازا بولسا نەگە سۇراقتارعا جاۋاپ بەرىپ، قارسى شىققان توپتاردىڭ اۋىزىنا قۇم قۇيمايدى؟

ءبىر قىزىعى «ج7» ەل تاعدىرى ءۇشىن ارپالىسقان ازاماتتار قاي ۋاقىتتا بولسىن قۋدالانادى، سول سەبەپتى ءوزىنىڭ لاقاپ ات قولدانۋىنا تۋرا كەلگەندىگىن ايتۋدا. ول كىسى «الاش ارىستارىن» مىسالعا الا وتىرىپ، ۇندەۋ جاريالادى. بىراق «الاش» زاماڭى مەن قازىرگى ۋاقىت سالىستىرۋعا مۇلدەم كەلمەيدى. ءوز ەلىندە، اتا-بابا جەرىندە ءجۇرىپ، جاسىرىنۋعا نە سەبەپ بولدى ەكەن!؟
مەن تىرناق استى كىر ىزدەپ وتىرعان جوقپىن، قىتايدىڭ ماعان بەرگەن تاپسىرماسى ەمەس، قىتاي بىزگە قاراعاندا «جارقىن جەتى» تۋرالى كوبىرەك بىلەدى، وعان كۇمانىم جوق. سەبەبى ول قىتايدان شىققان ازامات.

ەكىنشىدەن ەل باستايتىن ەرلەردىڭ تاريحىن، ءومىر جولىن ءبىلۋ ارتىنان ەرگەن ازاماتتارعا پايدالى دەپ ەسەپتەيمىن.

ۇشىنشىدەن «ج7» سوڭعى ۋاقىتتا «تۋران دۋنياسى» قورىنىڭ باسشىسى كارلين ماحپيروۆ دەگەن ۇيعىر ازاماتپەن بىرىگىپ سۋرەتكە تۇسۋدە. ۇيعىرلاردىڭ ورتاسىنا بارىپ، استارىنا قاتىسىپ، قىتايداعى جاعدايلار بويىنشا ءسوز سويلەۋدە. سوندا ءسىزدىڭ كوزدەگەن ماقساتىڭىز نە؟ ءسىز قازاق ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇرسىز بە، الدە مۇسىلماندار ءۇشىن كۇرەس جولىنداسىز با

قىتاي قازاقستان ۇيعىرلاردى قولداپ وتىر دەپ ايىپتاماسىنا كىم كەپىل، ەگەر ءسىز ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى اتىنان ءسوز سويلەپ جۇرسەڭىز؟

الدىندا ءبىر سوزىنىزدە قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىمەن ەتەنە جوسپارلى تۇردە جۇمىس جاساپ وتىرمىز دەپ ايتتىڭىز. سوندا قالاي، قازاقستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارى سىزگە تاپسىرما بەرىپ، قىتايعا قارسى جۇمىس جاسا دەپ وتىر ما؟ بۇل تۋرالى قىتاي بىلسە قازاقستانعا نوتا جولدايدى ەمەس پە، سەن نەگە ماعان قارسى ساياسات جۇرگىزىپ وتىرسىن دەپ؟

«جارقىن جەتى» اعا ءسىز ورالمان قازاقتار تولىق كۇمانى بولماسىن دەسەڭىز ءوزىڭىزدىڭ ءومىرىڭىز تۋرالى ايتىپ، ۇندەۋ جاريالاڭىز. «بىزگە ەكى جىل تىنىشتىق بەرىندەر دەگەنىڭىزدىڭ ماعىناسى نە؟ ەكى جىلدا نە وزگەرەدى؟». ورالمان ۇشكە ءبولىندى. ءبىرى توپ-توپ بولىپ بولىنگەننەن قازاققا كەلەر پايدا جوق.

قازىرگى دامىعان زاماڭدا كورىپ وتىرعاندارىڭىزداي، الەمدە نەشە ءتۇرلى سۇمدىق وقيعالار ورىن الۋدا. ءبىر مەملەكەت ءبىر جىلدا تالقانى شىعىپ، ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، كىرىپتار ەلگە اينالۋدا. مىسالى ۋكراينا، سيريا، يراك، ت.ب. وسى مەملەكەتتەردىڭ تاريحىمەن تانىسىپ كورىڭىزدەر، وتە قىزىق. حالىق ءوز ىشىنەن ەكىگە ءبولىنىپ، ارتى مايدانعا ۇلاستى.

مىسالى قىتايداعى تيبەت ماسەلەسى، الەم جۇرتشىلىعى تاراپىنان كوپ قوزعالعان تاقىرىپ، نەشە ءتۇرلى حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارى ات سالىسىپ، جۇگىردى. سۇراق شەشىلدى مە، جاۋاپ ىزدەپ كورىندەرشى؟ كىم ۇتتى؟ تيبەت ەلىنە، حالقىنا پايدا كەلدى مە؟ مەنىڭ بىلۋىمشە حالىقارالىق مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءبارى بەلگىلى ءبىر ەلدەردىڭ قاراجاتىمەن قارجىلاندىرىلادى. سوندا ول ەلدەر نەگە جاسىرىن تۇردە ۇيىمدار ارقىلى ارەكەت ەتەدى. قانداي پايدا؟

اعايىن جوعارىداعى سۇراقتاردى ەسى دۇرىس، سانالى ازاماتتار وزدەرىنە قويۋ كەرەك. جالعان پاتريوت بولىپ، ءوزىمىزدى الدامايىق.

«ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم» دەگەن ءسوزدى كوپ ايتامىز، قىتايدان باسقا جاقتان كوشىپ كەلىپ قارا نان مەن سۋ ءىشىپ وتىرعان قازاقتار قازاق ەمەس پە؟ ولارعا نەگە كومەك كورسەتپەيمىز؟ ءبىز قىتاي ورالماندارى ءوزىمىزدى ءبولىپ الىپ قارايمىز، بۇل دۇرىس ەمەس.

التىنبەك عازيزۇلى

Abai.kz