قازىرگى قازاق عالىمدارى مەن تاريحشىلارىنىڭ باستى كەمشىلىگى ەجەلگى ءبىرتۇتاس قازاقتى ءجۇز، رۋ-تايپالارعا ءبولىپ، جەكە-جەكە زەرتتەۋلەرى بولىپ تابىلادى. بۇل باعىتپەن كەتە بەرسەك، شىندىقتىڭ تۇبىنە ءتىپتى دە جەتە المايمىز. «تەگىن بىلمەگەن تەكسىز»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەپ اتا-بابالارىمىز ايتقانداي شىققان تەگىمىزدى ۇمىتىپ بولشەكتەنگەن سايىن شىندىقتىڭ اۋىلىنان الشاقتاي بەرەتىن بولامىز.

شەجىرە – بۇل قازاق حالقىنىڭ اتا تەگىنىڭ باستاۋىن، تارالۋىن جانە ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىنىڭ كىمدەر ەكەندىگىن ايعاقتايتىن اسا سەنىمدى اقيقات جول. شەجىرەنىڭ قاينار بۇلاعى قازاقتىڭ انا ءتىلى، ءداستۇرلى ءدىنى، رۋلىق شەجىرەسى، شەجىرە-داستاندارى، ەپوستىق جىرلارى، ماقالدارى مەن ماتەلدەرى، تياناقتاپ تۇيىندەلگەن ءبىر اۋىز ءسوزى، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزشا بەرىلەتىن قاناتتى سوزدەرى، وسيەتتەرى، سالتى مەن داستۇرلەرى، ادەتى مەن عۇرىپتارى، جەر-سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن سياقتى توپونوميكالىق اتاۋلار. شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ اۋقىمى وتە كەڭ جانە ولاردىڭ ءبارى ءبىرتۇتاس دۇنيە بولۋىنا بايلانىستى ارالارىنا شەكارا قويىلماعان. شەجىرە اتادان بالاعا جۇرەك پەن قان ارقىلى جالعاسىپ كەلە جاتقان دۇنيە بولعاندىقتان، اراسىندا ەشقانداي جالعان ءسوز بولمايدى. ۇلى دالانىڭ دانا قاريالارى ءوز ۇرپاقتارىنىڭ قامى  ءۇشىن ەشقاشان وتىرىك ايتپاعان. اعىن اق، قاراسىن قارا دەپ، جاماندىق اتاۋلىدان قالاي قورعانۋ، قالاي الدىن الۋ جولدارىن ءوز تاجريبەلەرى ارقىلى ەسكەرتىپ وتىرعان. مىنا مەنىڭ جازىپ جۇرگەن دۇنيەلەرىمدە سول ۇلى جولدىڭ جالعاسى دەپ بىلگەيسىزدەر.

قازىرگى تاريح عىلىمى مۇنىڭ بىردە-ءبىرىن مويىندامايدى. «تار» دەپ ءتۇبىرى ايتىپ تۇرعانداي، تاريح عىلىمىنىڭ زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ اۋقىمى دا تار. سونىڭ سالدارىنان، قازىرگى تاريح بۇكىل ەلدى ورىس ايتتى، ورمان ايتتى، قىرىم ايتتى، قىتاي ايتتى، اراپ ايتتى، پارسى ايتتى دەپ ابدەن شاتاستىرىپ ءبىتتى. تۋرا ءبىر قازاقتىڭ تاڭى سولارسىز اتىپ، تاۋىعى شاقىرماعان سياقتى. ولاردىڭ بار زەرتتەۋ تاقىرىبى ۇنەمى سوعىستى جارنامالاپ، كىمنىڭ كىممەن سوعىسقانى، كىمدى كىمنىڭ ولتىرگەنى، تاريحي تۇلعالاردىڭ قاشان تۋىپ، قاشان ولگەنى سياقتى ادام بالاسىنا كوك تيىندا پايداسى جوق دۇنيەلەر. قازىرگى تاريح وقۋلىقتارىن وقىپ وتىرساڭ ادام بالاسى مىنا دۇنيەگە تەك قانا سوعىسىپ ءولۋ ءۇشىن كەلگەندەي بولىپ سەزىنەرى حاق. رۋلىق شەجىرە دە سوعىس اۋىزعا الىنباي، وتكەنگە سالاۋات ايتىلادى. ال، تاريحشىلار ۇنەمى سوعىس جايلى تىنباي جازىپ، «ۋاقىت (ۋاقىت بارىنە ەمشى)» دەگەن ەم ارقىلى ءبىتىپ كەلە جاتقان جارانىڭ اۋزىن تىرناپ قاناتا بەرەدى. شەجىرەنى جادىنا توقىپ وسكەن ادامنىڭ (رۋدىڭ، ەلدىڭ)  اراسىنا ەشكىم ەشقاشان، ەشقانداي جىك سالا المايدى. ال، تاريح وقىپ وسكەندەردىڭ باسى ەشقاشان بىرىكپەيدى جانە ولاردىڭ كوزى اقيقاتقا ەشقاشان جەتپەيتىن بولادى. ءبىر قىزىعى تاريحشىلاردىڭ ءوزى مۇنى سەزبەيدى. مىسالى، كاسىبي تاريح عىلىمى مەكتەپ وقۋلىقتارىنان ادامزات مايمىلدان جاراتىلعان، ادامزاتتىڭ اتاسى مايمىل (ايۋان) دەگەن جالعان ءىلىمدى الىپ تاستاۋعا; بارلىق بولمىسى، اتى-ءجونى، رۋلىق قۇرامى، ءدىنى، ءتىلى، سالتى مەن ءداستۇرى، ادەتتەرى مەن عۇرىپتارى تۇگەلدەي حاتتالىپ جازۋلى تۇرعان كۇنى كەشەگى  شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ قازاق ەكەندىگىن زەردەلەپ جاريالاۋعا دا دارمەندەرى جەتپەي وتىر. سوندىقتان كاسىبي تاريح عىلىمىنا ءوز باعىتتارىن 180 گرادۋسكا وزگەرتىپ، ەلىمىزدە قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسى مەن شەجىرە-داستاندارىن زەرتتەيتىن ارنايى عىلىم ورتالىعىن اشۋ قاجەت.

شەجىرە مەن تاريحتىڭ اسا ايرىقشا ايىرماشىلىعى شەجىرەنى ەشكىم بۇرمالاپ جەكە ءبىر توپتىڭ "قولجاۋلىعى" جاساي المايدى. شەجىرە تەك قانا قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعىنا قىزمەت ەتەدى. ءارتۇرلى جاعدايلارمەن ارالارى اشىلىپ كەتكەن رۋ، تايپالاردى دا وپ-وڭاي قايتا قوسا الادى. ال، تاريح جوعارىدا ايتقانىمداي، بيلەۋشى توپ قالاي بۇرمالاسا سولاي بۇرمالانىپ كەتە بەرەدى.

تاريحاتقا (سوپىلىق ىلىمگە) نەگىزدەلگەن شەجىرە-تاريحىمىزدى زەرتتەۋ بارىسىندا قازاق دانالىعىنىڭ شەگى جوق ەكەندىگىنە كوزىم ايقىن جەتتى. قولىمدى جۇرەگىمە قويىپ وتىرىپ مالىمدەيمىن، قازاق تاريحىندا ءبىز ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جوق. قازاقتىڭ وتكەنىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلگەن سايىن ولاردىڭ الەمگە ۇلگى بولعان ۇلى مادەنيەتىن كوردىم. سوندىقتان قازاق تاريحشىلارىنا وزگە ەلدەردىڭ قالامگەرلەرىندەي (مىسالى، باتىس (ورىس) ەلدەرى سياقتى) تاريحتى بۇرمالاۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. بار-جوعى اتا تاريحتى ءوز سوزىنەن ىزدەسەڭ بولدى. قازاق تاريحىنا تەرەڭدەگەن سايىن قازاق بولىپ تۋعانىڭا قۋاناسىڭ، مارقاياسىڭ، شاتتاناسىڭ. ۇلى اتالارىمىزدىڭ ۇرپاعى ءۇشىن جاساعان جانكەشتى  ۇلى ىستەرىنە ءتانتى بولاسىڭ. ارۋاعى الدىندا باس يەسىڭ. ال، بىزدەر شە؟ ۇرپاعىمىز ءبىز ءۇشىن ءدال وسىلاي ماقتانا الا ما؟ قۇرمەتتى وقىرمانىم! بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن وزدەرىڭىزگە قالدىردىم.

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz