(بيىل شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ تۋعانىنا 160 جىل)

1931 جىلدىڭ كۇزىندەگى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بولعان "شىڭعىستاۋ كوتەرىلىسى" مەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ اتىلۋىنا بايلانىستى وقيعا ءالى ەلدىڭ ەسىندە. شاكارىم قاجىنىڭ ەلدەن وڭاشا، شاقپاقتاعى سايات قوراسىندا ءبىراز جىلدار ءومىر سۇرگەنى  اركىمگە ايان. كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى شىڭعىستاۋدا 1931 جىلدىڭ 3 قىركۇيەك كۇنى كوتەرىلىس بولعانى، كوتەرىلىستەن سوڭ، تۇپ-تۋرا ءبىر اي وتكەندە، 3 قازان كۇنى شاكارىم قاجىنىڭ گپۋ قولىنان اتىلعانى دا انىق. حالىقتىڭ كوتەرىلۋىن كۇنى كەشەگە دەيىن «شاكارىم كوتەرىلىسى» دەپ اتاقتاپ كەلگەنى دە راس. شاكارىم قاجى تەرەڭ وي، كەمەل اقىلدىڭ ادامى.

شىڭعىستاۋلىقتاردىڭ بەس-ون سويىلى مەن بىرەر مىلتىعىنا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇلامايتىنىن بىلمەدى دەۋگە بولمايدى. كوتەرىلىستىڭ باستالۋى مەن شاكارىم اتىنىڭ قارالانۋىنا بەردەش باستاعان ءازىمباي بالالارى كىنالى بوعانىنا شەجىرەلى قارتتاردىڭ ەستەلىگى، احات شاكارىمۇلىنىڭ، بەكەن يساباەۆتىڭ جازبالارى  كۋا. اباي مۇراجايىندا قىزمەت اتقارىپ ءجۇرىپ، قۇندى قۇجاتتارمەن ەتەنە تانىسىپ، «شاكارىم» اتتى داستان جازعان ەدىم. كوركەم ادەبيەتتە  استارلى ويمەن بەرىلەتىن تاريحي وقيعالار كوپشىلىككە تۇسىنىكتى بولا بەرمەيدى. شاكارىم قاجىنىڭ تۋعانىنا 160 جىل تولۋ مەرەيتويى قارساڭىندا اقىن جايلى تاعى ءبىر ايتقانىمىز ورىندى شىعار.

كوتەرىلىستىڭ باسشىسى سولتابايدىڭ ۇلى قاسىمبەك، ونىڭ ءىنىسى – سانيقاس، جاپپارقوجاۇلى راحمانقۇل (جالعان اتى قارابالا) بولعان. سول كەزدەگى تاكەجان بالالارىنىڭ باسشىسى، قۇنانباي ۇرپاقتارىنىڭ قاجىدان كەيىنگى ۇلكەنى بەردەش ەدى.

1947 جىلى سىبىردە قاشىپ ءجۇرىپ ۇستالعان قاسىمبەك سولتابايۇلى، 1950 جىلداردىڭ باسىندا كەشىرىم الىپ، «حرۋششەۆ جىلىمىعى» اتالعان كەزدە ەلگە ورالادى. سول كوتەرىلىسكە شاكارىمنىڭ قاتىسى جايلى وزىمەن ماجىلىستەس بولعان اقساقالدارعا ايتىپ بەرەدى. اسىرەسە ولجابايدىڭ تورى جورعا اتىنىڭ شاكارىم قاجىعا قالاي تۇسكەنى تۋرالى ءجيى سۇرالادى. سوندا قاسىمبەككە ەڭ وتكىر سۇراقتى الىمبەت اقساقال قويادى:

- قاسىمبەك، سەنىڭ قىتايعا قاشپاي، سىبىرگە شىعىپ كەتۋىڭنىڭ سەبەبى نە؟ سەمەيدەن قالاي ءوتتىڭ؟ ساعان مىنانداي كۇيەك ساقال، جەبەلى مۇرت بىتپەك تۇگىلى بەتىڭدە قىلتاناق جوق، شىبىن تايىپ جىعىلارداي كوسە ەمەس پە ەڭ؟ شاكارىم قاجىنىڭ سول كوتەرىلىسكە قانداي قاتىسى بولدى؟ شاكارىم اتىلعاندا استىنداعى تورى جورعانى قايدان، كىمنەن الىپ ءمىنىپ جۇرگەنىن تابا الماي قايرانبىز، - دەيدى.

سوندا قاسىمبەك.

- ءاي، اقساقالدار-اي، ول ۋاقىتتى ءتاڭىر ۇرپاق باسىنا قايتىپ كەلتىرمەسىن. جۇرت جاپپاي اشىقتى. مالدان تۇقىم قالۋى نەعايبىلگە اينالدى. قالاي قارمانساق تا، قۇتىلار جول جوق. اسىرەسە، قازاقستان باسشىسى ەلتاي ەرنازاروۆتىڭ كەلۋى كەلەشەكتەن كۇدەر ءۇزدىرىپ جىبەردى. «بەلدەۋدە بۇزاۋ قالماسىن» دەگەن نە ءسوز؟ قازاقتىڭ جانى مالىندا. ەرىكتى، ەرىكسىز شۇعىل قيمىل كەرەك بولدى. ءبىر تۇياق سەرپىپ كورۋگە بەل بايلادىق. ميليتسياسى، بەلسەندىسى كۇننەن-كۇنگە قاعىنىپ بارا جاتتى. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ، بەردەش ەكەۋمىز شاقپاقتاعى قاجىعا كەلدىك. ەكى جاقتاپ ويىمىزدى جايلاپ جەتكىزىپ جاتىرمىز. قاجىنىڭ ءوڭى قاشىپ، ەكەۋمىزگە كەزەك-كەزەك قاراي بەردى.

وسى كەزدە قاجىنىڭ ۇلى زيات كىرىپ كەلدى. اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ، قاجى ۇلىنا:

- زيات، سەن مىنالاردىڭ كەلىسىنەن حاباردارسىڭ با؟ - دەدى.

- ءيا، قاجى. ەرتە مە، كەش پە ءبىر ارەكەت كەرەك قوي...

- ە، سويقاندى بەلسەندىلەر ويىنى وسىعان اكەلدى دەڭدەر. ولار وينايدى، ال سەندەردىڭ ويىندارىڭ وسىلادى. سونىڭ سوڭىنان حالىقتىڭ سورى قايناپ، سورپاسى توگىلەدى... مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭدار، بۇل ءسوز وسى جەردە قالسىن! سەندەر ايتقان جوقسىڭدار، مەن ەستىگەن جوقپىن! سەندەردىڭ بىرەر ءجۇز سويىل، ونشاقتى مىلتىقتارىڭنان قۇلايتىن ۇكىمەت جوق! مۇنىڭ تامىرى تەرەڭدە. توقتاڭدار، تىيىلىڭدار قاراقتارىم! ەندى قايتىپ ءسوز جاساماڭدار! بىرەۋدەن-بىرەۋ ەستىپ، گپۋ تۇقىمدارىڭدى قۇرتىپ جىبەرەدى. جالپاق جۇرتتىڭ قانىنا قالماڭدار. بۇدان كەيىن ماعان كەلمەڭدەر! كەلسەڭدەر، ءوزىم ۇستاتام سەندەردى! بارىڭدار! - دەپ ايداپ تاستادى.

زيات اكەسىنىڭ قاسىندا قالدى. بىرەر كۇن ارالاتىپ، قاجىنىڭ قاسىنان زيات كەلدى. ءبىز كەتكەننەن سوڭ دا قاجى ايتقانىنان قايتپاپتى.

ەندى ءبىز باسقا ارەكەتكە كوشتىك. اقىلداسا كەلىپ، جۇرتقا شاكارىم اتىنان ءسوز تاستايتىن بولدىق. ءار رۋداعى بۇرىنعى ەل يەلەرىنە ارنايى كىسى اتتاندىرىپ، كوتەرىلۋگە شاقىردىق. كۇنىن 2-قىركۇيەكتىڭ كەشىنەن باستاپ، 3-ءى كۇنى دەپ بەلگىلەدىك. باستالۋى شۇبارتاۋمەن شەكتەس باقاناس اۋىلى بولسىن. سوڭىمىزعا ەرگەن ەلدى ءبىرجولا اشىندىرىپ الۋ ءۇشىن بۇل ەلدىكى ەمەس، كوممۋنيستەردىڭ ءبىر-ەكەۋىن قۇربان ەتەيىك  دەستىك. قارابالا (سانيقاس) باقاناستا تۇراتىن. ونىڭ ءوشى سونداعى مۇعالىم رامازان ەكەن. مەنىڭ ءوشىم رككي-ءدىڭ باستىعى ولجاباي ەدى. سونىمەن نە ايتارى بار، سونى ىستەدىك قوي... امال قانشا،  قاراسارتوۆتىڭ وعىنان 2-3 ادام مەرت بولىسىمەن،  ەل دۇركىرەي قاشتى. توقتاتا المادىق. وزگەسى بەلگىلى... زيات قاشقان بەتىندە قاجىعا بارعان.

سونىمەن قاشقىنعا اينالدىق. گپۋ سوڭىمىزعا ءتۇستى. ۇستاماي قوياتىن ەمەس. جەر ءجونىن بىلەتىن ەكى ادامدى قىتاي مەن اراداعى شەكاراعا جىبەرىپ ەدىك، «جورعالاعان تىشقاندى وتكىزەتىن ءتۇرى جوق» دەپ كەلدى. ەندىگى اقىلىمىز مىناعان سايدى. «قايتسەك تە قىتايعا ءوتۋ كەرەك». جان قالاتىن دا، جاندى ساقتايتىن دا جەر سول. ول ءۇشىن ءبىرىنشى، جەر جايىنا ابدەن قانىق ادام كەرەك. ەكىنشى، قىتايعا بارعاندا ءبىزدى قاي اكەمىز قارسى الادى. وندا بارعاندا دا كۇنكورىس كەرەك. قىتايعا پاسپورتىمىزبەن بارساق قانا سىيلى بولامىز، قورشىلىق كورمەيمىز. پاسپورتىمىز - شاكارىم قاجى بولۋ كەرەك.

قايتكەندە دە قاجىنى بىرگە الىپ ءوتۋىمىز – ەكى ماقساتىمىزدى دا ورىندايدى. قاجىدان ارتىق جەر جادىسىن بىلەتىن كىسى جوق. ەكىنشى، ول جاققا دا قاجىنىڭ داڭقى جەتكەن، كولەڭكەسى ءبىر توپقا عانا ەمەس، مىڭعا جەتەدى.  قاجىنىڭ بۇل جاقتا دا قيمايتىنى جوق. ءبايازيتى بۋىنىپ، عافۋرى تۇرمەدە باۋىزدالىپ ولگەن. احاتى مەن قابىشى تۇرمەدە. ولاردى دا جوققا ساناۋ كەرەك. قاجى تۋعان جەر مەن ارۋاقتى قيماي، شىڭعىستاۋدان توپىراق بۇيىرسىن دەپ قانا وتىر. شەكارادان امان ءوتۋدى اللا جازسىن. الاساپىران باسىلىسىمەن بالا شاعانى اكەتۋ ءوزىمىزدىڭ قازىرگى وتۋىمىزدەن قيىنعا تۇسپەيدى.

وسىعان «ءجا» دەسكەنمەن الدىمىزدا ءوتۋى قيىن وتكەل تۇر. قاجى ايتقانىمىزعا يلانسا جاقسى. مۇنىڭ ءبارىن بەردەش ەكەۋمىز وڭاشا شەشتىك.

ۇزاق جول جۇرىسكە جايلى دەپ ولجابايدىڭ تورى جورعا اتىن زياتقا جەتەكتەتىپ، وزىمىزدەن بۇرىن جىبەرەمىز دە، سوڭىنان ىلە ءوزىمىز بارامىز دەپ كەلىستىك.  قاجىعا:

- ءسىز قىتايعا بىزبەن ەرىپ جۇرەسىز. ءجۇرىسى جايلى تورى جورعا اتتى مىنەسىز. مۇندا قيمايتىن ەشتەمە قالعان جوق. قالعان بالا-شاعانى ازىرشە ءبىر تاڭىرگە تاپسىرايىق. مىنا زوبالاڭ باسىلىسىمەن الىپ كەتۋگە ءبىز كەپىلمىز. ءبىزدىڭ اياناتىنىمىز جوق، ءبارىبىر ولگەن كىسىمىز. ءسىزدى الماي كەتپەيمىز. سۇيەگىڭىزدى بولسا دا، قىتايعا اپارامىز. وندا بارعاندا قاي اكەمىز كۇتىپ وتىر؟ ءبىز پاسپورتىمىزدى الا بارماقپىز. ول پاسپورتىمىز – ءسىزسىز! – دەدىك.

ءسوزىمىز دە، ءىسىمىز دە وسىلاي بولدى. قاجى زارلاپ-زارلاپ اقىرى ەردى بىزگە. قاجى ەرگەن سوڭ، جاڭا كۇش ءبىتتى. ءجۇرىس-تۇرىستا، جەر-جول تابۋدا قىسىلىسىمىز جوق. ءبارىن قاجى نۇسقايدى. قۋعىن كۇشەيدى، كەتكەننەن باسقا جول قالمادى. ايالداۋعا بولمايتىن بولدى.

شىڭعىستىڭ باۋىرىنا – ارشالىعا قۇلاپ، ودان جايلاۋعا شىعىپ، قىتايعا بەت العان جولدا قاجى اتىلدى عوي... «كىتاپتارىمدى الا كەتەمىن» دەگەن سوڭ، ءبىر ىنگەن تۇيەگە ازىق-تۇلىك پەن كىتاپتاردى ارتىپ العانبىز. قاجى اتىلعان سوڭ، قاشقاننان-قاشىپ، قامباردىڭ كوكشەتاۋىنا شىعىپ كەتىپپىز.  قاجى، «مۇقانشيدى باسىپ جۇرمەۋ كەرەك. وندا كۇزەت كۇشتى. ءبىز جوعارى ورلەپ بارىپ، ىلەنىڭ قالىڭ قامىسى ارقىلى وتكەنىمىز دۇرىس بولادى» - دەپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» كىتابى مۇقاباسىنىڭ ىشكى بەرىنە كارتا سىزىپ كورسەتكەن. سوندا ماعان وي ءتۇستى: «شەكارادا ءبىزدى كۇتىپ، جاسانىپ اسكەر تۇر. قىسىلشاڭدا اقىل تاباتىن قاجى جوق. كوپپەن جۇرگەننەن جالعىز جۇرگەن سىيىمدى بولار. مەنىڭ ءجونىم سىبىردەگى قازاقتار. بيسك، رۋبتسوۆكا، بارناۋىل كەتكەنىم دۇرىس». شىڭعىستاۋ – سەمەي جولىنا جولاماي، دەگەلەڭدى سىرتتاپ، قيىق (لەبياجى) قالاسىنا ويىسىپ، ءسىبىر ءتۇستىم دە كەتتىم.

ەندىگى قيىندىق - كوسەلىگىم بولدى. ءبىر ەمشى ورىس كەمپىرىن تاۋىپ، قولدان ءدارى جاساتىپ، ءبىر اي جاعىپ، ساقال-مۇرتتى كازاك بولدىم دا شىقتىم.

- قاسىڭدا كىمدەر بارىن ايتپادىڭ-اۋ قاسىمبەك.

- قاسىمدا كوپ ادام بولعان جوق. بەردەش پەن ەكەۋمىز، زيات، ابايدىڭ گۇلبادانىنان تۋعان كوكشە ءدۇتبايدىڭ مۇقتارى جانە ەكى كەرەي جىگىتى بار ەدى. قارابالانى گپۋ ۇستاپ، قاراۋىلدا ءوز ەتىن وزىنە جەگىزىپ، ازاپتاپ ولتىرگەن، - دەپ اڭگىمەسىن اياقتايدى.

بەردەش اقساقال بۇل ءسوزدىڭ ءبىرىن دە ايتپاعان. اۋەلى شاكارىم اتىلعاندا: «بۇل توپتىڭ ىشىندە مەن جوقپىن» دەپ مويىنداتپاعان.

1954 جىلى رازاق، قابدەش، بەردەش ۇشەۋى مۇحتار اۋەزوۆكە سالەم بەرە بارعانداعى مۇقاڭنىڭ ءسوزىن امەن ازيەۆ ءسال جاسىتىپ جازعان. ايتپەسە، مۇحتار بەردەشكە: «ويپىر-اي، بەردەش-اي، سەن دە جەر باسىپ ءتىرى ءجۇرسىڭ بە؟!» دەگەن عوي. بەردەشتىڭ شاكارىم اتىن جامىلىپ، ەلدى كوتەرىلىسكە شاقىرۋى، شاكارىمدەي اقىندى اداستىرۋىن مۇحاڭ قايتىپ كەشىرسىن؟!.

ەستەلىكتەردەن جيناقتاعان الماحان مۇحامەتقاليقىزى، استانا

Abai.kz