تاياۋدا تالايدى باستان كەشكەن بەلگىلى جۋرناليست ءاليحان جانالتايمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە انا ءتىلى تۋرالى ايتقان ءبىر اڭگىمەسى مەنى تولعاندىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، ءوزىنىڭ ۇلتىن مەنسىنبەگەن، باسقا ۇلتتارعا ەلىكتەگەن ادام انا ءتىلىن ۇمىتۋعا بەيىم تۇرادى ەكەن. ونى مۇنداي قورىتىندىعا اكەلگەن كاشمىردە ورتا مەكتەپتە سىنىپتاسى بولعان پاكىستاندىق ەسكى دوسىنىڭ جاعدايى بولىپتى.

الەكەن فەيسبۋكتا ىزدەپ ءجۇرىپ وسىدان ءبىر نەشە جىل بۇرىن، 1960 جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا مەكتەپتە دوسى بولعان ءبىر تانىسىن شۆەتساريادان تابادى. ول سوندا جوعارى وقۋ ءبىتىرىپ، ماماندىق يەسى بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتىر ەكەن. دەرەۋ بايلانىسقا وتەدى. سويتسە الگى دوسى ءوزىنىن انا ءتىلى ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتىپ اعىلشىن نەمەسە نەمىس تىلدەرىندە سويلەتىن بولىپتى. بىراق، الگى دوسى جاستىق شاقتا تۇركياعا، ودان گەرمانياعا كەتىپ قالعان قازاق دوسىنىڭ ءالى ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتپاعانىن بىلگەندە شالقاسىنان قۇلاي جازداپتى.

“بۇل قالاي؟ ءوزى پاكىستاندىق بولا تۇرا جوعارى وقۋ ءۇشىن كەلگەن ەۋروپا ەلىندە 40 جىل ىشىندە انا ءتىلىن ۇمىتادى. جات جۇرتتىق ءبىر ادام وزىنەن بۇرىن كاشمىردەن كەتىپ قالسا دا، ەكىنشى ءتىل رەتىندە ۇيرەنگەن ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتپاي جۇرەدى؟ بۇعان اڭ-تاڭ بولعان الەكەننىڭ دوسى مۇنىڭ سىرىن سۇرايدى: “ايتشى، سەن ۇردۇ ءتىلىن، كاشمىردەن كەتكەنىڭە 50 جىلدان اسسا دا قالاي ۇمىتپاي ءجۇرسىڭ؟ مەن نەگە ۇمىتىپ ءوزىمنىڭ انا تىلىمدە سويلەي الماي ءجۇرمىن؟ سەبەبى نە؟” دەيدى.

الەكەڭ دە اڭ-تاڭ. ادام ءوزىنىڭ انا ءتىلىن قالاي ۇمىتادى؟ بۇل مۇمكىن بە؟ ءارى بەرى ويلانعاننان كەيىن جاۋابىن تاپتىم دەيدى دە ءسوزىن بىلاي دەپ باستايدى: “مەن جاستىق شاقتا ءۇش تىلدە سويلەدىم. الدىمەن انامنان دارىعان، كوزىمدى تىرناپ اشقاننان ۇيرەنگەن جانە وتباسىمدا سويلەگەن قازاق ءتىلى، جەرگىلىكتى بالالارمەن ويناپ ءجۇرىپ ۇيرەنگەن ۇردۇ ءتىلى، سوسىن مەكتەپتە ۇيرەنگەن اعىلشىن ءتىلى. ودان كەيىنگى جىلدارى تۇركيا مەن گەرمانيادا بۇلارعا تۇرىك جانە نەمىس تىلدەرى قوسىلدى. ءسويتىپ بەس ءتىلدى مەڭگەردىم. ايتكەنمەن، ۇردۇدان باسقا ءتورت تىلدە سويلەيتىن ورتا بار دا،ۇردۇ ءتىلىن بىلەتىن ەش ادام جوق ەدى. مەن ۇردۇ حالقىن جانە ونىڭ ءتىلىن جاقسى كورىپ كەتىپ ەدىم. سوندىقتان، ونى ۇمىتپاۋعا ءتيىستى بولدىم. نە ءۇشىن؟ ارى ويلانىپ، بەرى ويلانىپ جۇرگەندە 1973 جىلى پاكىستانعا بارعان ساپارىمدا وسىنىڭ جاۋابىن تاپتىم.

تۇركيا قازاقتارىنىڭ كوش جەتەكشىلەرىنەن اكەم مارقۇم دالەلحان جانالتاي سول جىلى مەنى تولەگەن الانيالى دەگەن اعامىز بەن بىرگە پاكىستانعا جىبەردى. قازاقتار 1952 جىلى پاكىستاننان تۇركياعا كوشكەندە ورازاي (كەرەي، كەرەي ىشىندە مولقى) ءبىر جاس جىگىت قالىپ قويىپتى. سونىڭ مەكەن-جايى تابىلىپ جاعدايىن ءبىلۋ جانە مۇمكىن بولسا تۇركياعا كوشىرىپ اكەلۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋعا تاپسىرما بەردى. بارساق، ورازاي يسلام حان دەگەن ءبىر اكىمنىڭ قول استىندا قىزمەت ىستەپ ءجۇرىپتى. بالالى شاعالى بولىپتى. باستاپقىدا قازاقشا سويلەي المادى. ءۇش كۇننەن كەيىن بارىپ ءتىلى اشىلىپ قازاقشا سويلەي باستادى. ءبىز دە تاڭ قالدىق. جالعىز ءجۇرىپ ءتىلدى قالاي ۇمىتپادىڭىز دەپ سۇرادىق. سونداعى جاۋابى: “مەن يسلام حاننىڭ قويىن تاۋعا اپارىپ باعىپ ءجۇردىم. سوندا ءتىلىمدى ۇمىتپاۋ ءۇشىن ءوز وزىمە قازاقشا سويلەۋدى ادەتكە اينالدىردىم. ءوز-وزىمە قازاقشا ءبىر دەمەلەر ايتام. سوسىن جەرىمدى اۋىستىرىپ سوعان جاۋاپ بەرگەن ەكىنشى ادام بولىپ تاعى قازاقشا سويلەيمىن. ءسويتىپ قوي باققان كەزدەرىمدە قانشا جىل ءوز وزىمە سويلەپ انا ءتىلىمدى ساقتاۋعا تىرىستىم. بىراق سوڭعى جىلدارى بالالى شاعالى بولىپ قوي باعۋدان قالعانىم ءۇشىن ءوز وزىمە قازاقشا سويلەگەندى توقتاتقان ەدىم. انە سىزدەر العاش كەلگەن كۇندەرى ءتىلىم كۇرمەلىپ سويلەي الماي جۇرگەنىم سودان.”

مىنە، سول شالدىڭ ايتقانىنان كەيىن ۇردۇ ءتىلىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەكتىگىن ۇيرەنگەن ەدىم. ءسويتىپ مەن دە جالعىز بولعان ساتتەرىمدە ءوز وزىمە ۇردۇ تىلىندە سويلەسەتىن بولدىم. بىراق مەن باسقا ءبىر ءتاسىل تاعى تاپتىم. كۇندە ۇردۇ تىلىندە ولەڭ تىنداۋدى دا ادەتكە اينالدىردىم. ءتىپتى مۇسىلمانشىلىقتىڭ بەس پارزى بولسا، ءار كۇنى تۇندە جاتار الدىندا پاكىستان ۇلتتىق اندەرىن تىنداۋدى وزىمە مۇسىلمانشىلىقتىڭ التىنشى پارزى سىياقتى مىندەت سانادىم. ءسويتىپ ۇردۇ ءتىلىن ساقتادىم. فەيسبۋك اشىلعاننان كەيىن سودان كاشمىردەگى جاستىق شاقتاعى دوستارىمدى تاۋىپ ولارمەن دە ۇردۋشا سويلەسەتىن بولدىم.

مەنىڭ ءتىلىمدى ساقتاۋىم وسىلاي بولعان ەدى. ال ەندى سەنىڭ ءتىلدى قالاي ۇمىتقانىنا كەلەر بولساق، مەنىڭشە سەن دامىعان ەۋروپالىق ەلدەردى كورگەننەن كەيىن ءوزىننىڭ ۇلتىنان جيىركەنگەن ەكەنسىڭ، ونى قور كورىپسىڭ، بەزىپسىڭ. وزگە ۇلتتارعا ەلىكتەپ سولارداي بولامىن دەپسىڭ. سودان انا تىلىڭنەن بەزىپ، ونى ۇمىتىپسىڭ.” وسى سوزدەردى ايتقاننان كەيىن الگى ادام ويلانىپ قالعان ەكەن.

الەكەڭ تەلەفونداعى اڭگىمەسىن “تۋعان ۇلتىنان بەزگەن ادام قانا انا ءتىلىن ۇمىتادى. ۇلتىن سۇيگەن ادام قايتسە دە انا ءتىلىن ساقتايدى” دەپ تۇيىندەدى. راحمەت الەكە كەلەلى اڭگىمەنىز ءۇشىن. ماعان كوپ وي سالدىڭىز.

ابدىۋاقاپ قارا

Abai.kz