جاقىندا قىزىلوردادا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايگىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «قوجىقوۆتار قولتاڭباسى» اتتى عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا وتپەك. بۇل كونفەرەنتسيادا قازاق مادەنيەتى مەن ونەرى تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار قوجىقوۆتار اۋلەتى جايىندا  جان-جاقتى اڭگىمە قوزعالاتىنى تۇسىنىكتى. وسى ورايدا اۋلەت باسىندا تۇرعان اعارتۋشى، قوعام قايراتكەرى، عالىم قوڭىرقوجا قوجىقوۆ حاقىندا بىرەر ءسوز ايتپاقپىز. ويتكەنى ول قازاق مەملەكەتتىلىگىن جاڭعىرتۋدى كوزدەگەن  ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ العاشقى لەگىندە كۇرەسكەن وتە بەلگىلى  تۇلعا. ءبىز بۇگىندە الاش قوزعالىسى دەپ اتالاتىن قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بەلسەندى تۇردە قاتىسقان كورنەكتى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى. مىنە وسىنداي تاريحي قايراتكەر قوجىقوۆ پەن ونىڭ تاماشا اۋلەتى اتقارعان ىستەردى تانىپ-ءبىلۋ، شىنداپ كەلگەندە، قوعامدىق سانانى جاڭارتۋعا باعىتتالعان ەلەۋلى قادام بولارى ءسوزسىز.

قوڭىرقوجا قوجىقوۆ 1880 جىلى بۇرىنعى اقمەشىت, پەروۆسك، قازىرگى قىزىلوردا قالاسى تۇبىندەگى قوعالىكولدە تۋعان. اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان، قالاداعى  قازاق-ورىس مەكتەبىندە وقىپ، تاشكەنتتەگى تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا تۇسكەن.  تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىن يمپەرياداعى ميسسيونەرلىك-اعارتۋشىلىق جۇيەنى جاساعان ايگىلى يلمينسكيدىڭ شاكىرتى، بەلگىلى ميسسيونەر جانە عالىم نيكولاي وستروۋموۆ باسقارىپ جۇرگەندە، سەميناريادا ءبىلىم الۋعا جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن ىلۋدە-شالۋ، يمپەريا ماقساتىنا قىزمەت ەتەدى-اۋ دەگەن ءبىرلى-جارىم عانا شاكىرت قابىلداناتىن. بىراق قوڭىرقوجا قوجىقوۆ قوجايىندار ويىنا قاساقانا، وتارشىلداردىڭ ساناسىز قولشوقپارى بولعان جوق.  وسى ورىس وقۋىن 1900 جىلى ءبىتىرىپ، شىن مانىندەگى اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن شۇعىلدانۋعا كىرىستى. پەروۆسكىدە تەمىرجول جۇمىسشىلارى مەكتەبىندە ساباق بەردى. تىڭداۋشىلارىنا ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى وقيعالارى جونىندە ەركىن پىكىر ايتام دەپ، پوليتسيا قاداعالاۋىنا ىلىكتى. ءبىراز ۋاقىت قوعالىكولدە اشىلعان جەكە مەكتەپتە بالا وقىتتى. سوسىن تۇركىستان قالاسى تۇبىندەگى قارناقتا، ودان، قازىرگى وزبەكستانداعى ءانديجاندا يمپەريا مۇددەسى ءۇشىن اشىلعان ورىس-تۋزەم وقۋ ورىندارىندا مۇعالىم، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى بولعان. پەداگوگيكالىق قىزمەتتى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا دەيىن اتقاردى، ءارى وعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارادى.

الىس قىرىمداعى باقشاسارايدان «ءتارجىمان» گازەتى ارقىلى جەتىپ جاتقان وقۋشىلاردى جاڭا ادىسپەن وقىتۋ ماسەلەسى حح عاسىردىڭ باسىندا تۇركىستاندىقتاردى دا جايباراقات قالدىرماعان ەدى. مۇسىلماندىق ءدىني ءبىلىم بەرۋ ىسىندەگى رەۆوليۋتسيالىق باعىت، ياعني مەكتەپتەر مەن مەدرەسەلەردە زايىرلى عىلىم نەگىزدەرىن دە وقىتۋ ماسەلەسى قوڭىرقوجاعا ۇلكەن وي سالادى. سودان ول ولكەدە ورىستەگەن جاديدشىلەر قوزعالىسىن جاقتايدى. سوعان  وراي ءبىرىنشى كەزەكتە مەكتەپ-مەدرەسەلەردە، اۋىلدارداعى مەشىتتەر مەن مەكتەپتەردە قۇراندى ۇيرەتۋگە نەگىزدەلگەن باعدارلامانى قاراستىرىپ، قازاق بالالارىنىڭ ساۋات اشۋ تاجىريبەسىن زەرتتەيدى. زەرتتەي كەلە، اعارتۋ ىسىندەگى كوپ كەمىستىكتىڭ قازاق تىلىندە ارنايى جازىلعان ساۋات اشۋ كىتابى جوقتىعىنا بايلانىستى ەكەنىنە كوزى ابدەن جەتەدى. قازاق بالالارىنىڭ مەكتەپتە ەكى-ءۇش جىل، ءتىپتى ودان  دا ۇزاعىراق وقىعانمەن، ارەڭ حات تانىپ،  زورعا جازا الاتىن بولىپ شىعاتىنىنىڭ سەبەبى قازاقتىڭ ءوز تىلىندە جازىلعان الىپپە كىتابىنىڭ بولماعاندىعىنان دەپ تابادى. مولدالاردىڭ دا بالالارعا قازاقشا جازۋدى ۇيرەتە الماۋى قولدارىندا ساۋات اشۋعا لايىقتالعان قازاقشا كىتاپتارى بولماعاندىقتان دەپ تۇيەدى. سوندىقتان دا، حال-قادەرىنشە، سول جوقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىسادى. سول ماقساتتا العاشقى قازاق الىپپەسىن جاسايدى. بۇل قوڭىرقوجا قوجىقۇلىنىڭ پاتشالىق رەسەي زامانىندا ءوزىن جاڭاشىل پەداگوگ رەتىندە تانىتۋى ەدى. ول ءوزىنىڭ «الىپپە» كىتابىندا اراب-پارسى الىپبيىندەگى ارىپتەرمەن ءار قازاقى دىبىستى جەكە ارىپپەن بەلگىلەۋ جولىن ۇسىنادى. ءبىر دىبىستى ءبىر ارىپپەن تاڭبالاۋ ادىستەرىن مىسالدارمەن، جۇيەلەپ كورسەتەدى.  ءوزى ۇسىنىپ وتىرعان وسى «قازاق الىپپەسىنەن سوڭ قۇران الىپپپەسىن وقىسا»، بالالاردىڭ «باسىلىمدار جازۋىن تانۋ» مۇمكىندىگى ارتاتىنىن ايتادى. الىپپەنىڭ حرەستوماتيالىق بولىمىنە اركىم بىلۋگە ءتيىس ءتۇرلى ماعلۇماتتار، اڭگىمەلەر، ولەڭدەردى توپتاپ، وقۋعا لايىقتاپ بەرەدى. جاساعان  الىپپەسى العاشقى  تاجىريبە بولۋى سەبەپتى، سىن-ەسكەرتپەلەر تىڭداۋعا ءازىر ەكەنىن ەسكەرتەدى. «ەگەردە ءبىزدىڭ الاشقا ۇسىنعان ءجاديدىمىزدىڭ نە ارتىق، نە جەتپەگەن جەرلەرى بولسا»، وي-پىكىرلەرىن تىكەلەي، نە حات ارقىلى بىلدىرگەندەرگە «كوپتەن كوپ العىس ايتامىز» دەيدى.

اعارتۋشى قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە ارنالعان «الىپپە» كىتابى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ وقۋ بولىمىندە قارالىپ، باستىرۋعا رۇقسات بەرىلدى. سودان ول «الىپپە» كىتابىنىڭ قولجازباسىن ورىنبورعا الىپ باردى دا، سونداعى بەلگىلى قالامگەر، ساياسي قايراتكەر جانە باسپاگەر فاتيح كاريميدىڭ باسپاسىنان شىعاردى. بۇل 1912 جىل ەدى. كاريموۆ سودان ەكى جىل بۇرىن قوجىقوۆتىڭ ءجاديد ۇلگىسىمەن جازىلعان «رومانوۆ ناسىلىنەن حۇكىمرانلىق قىلعان پاديشاھلاردىڭ تاريحلارى ءھام اقتابان شۇبىرىندى زامانىنان بەرى قاراي قازاق حالقىنىڭ احۋالى» دەگەن ءريسالاسىن باستىرىپ بەرگەن بولاتىن. ول العاشقى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى پەتەربۋرگ پەن تومەنگى نوۆگورودتا وتكەن مۇسىلمان سەزدەرىنە قاتىسۋشى، سوندا  ۇيىسقان جالپىرەسەيلىك مۇسىلمان ساياسي پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، ورىنبور مۇسىلماندارى گۋبەرنيالىق جينالىستارىنىڭ تۇراقتى توراعاسى  رەتىندە حالىق مۇڭ-مۇقتاجىن تەرەڭ بىلەتىندىگىمەن جانە باسپاگەرلىگىمەن، ءارى «قۇسايىنيا» مەدرەسەسىندەگى ۇستازدىق قىزمەتىمەن قوسا، «ۋاقىت» اتتى تاتار تىلىندەگى قوعامدىق-ساياسي گازەتتىڭ رەداكتورى لاۋازىمىمەن وتار ەلدى وياتىپ، رۋحاني جاڭعىرتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋى ارقىلى كەڭ تانىلعان تۇلعا بولاتىن. ونىڭ باسپاسىنان  قوڭىرقوجا قوجىقۇلىنىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە جاديدتىك وقۋ ءتاسىلىن ەنگىزۋگە شەشۋشى ىقپال ەتۋى ءتيىس «الىپپە» وقۋلىعىمەن قاتار، رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ پاتشالىق قۇرۋىنىڭ 300 جىلدىعى قارساڭىندا تاعى ەكى اۆتور – ءشادى جاڭگىرۇلى جانە قالياسقار قاسىموۆپەن بىرىگىپ جازعان «رۋسيە پاتشالىعىندا رومانوۆ ناسىلىنەن حۋكيمرانليك قىلعان پاتشالاردىڭ تاريحلارى» («يستوريچەسكايا پوەما تسارستۆوۆانيا دوما رومانوۆىح نا كيرگيزسكوم يازىكە») اتتى داستانى  جارىق كوردى.

فاتيح كاريموۆتىڭ باسپاسىنان كىتاپ شىعارۋ شارۋاسىمەن ورىنبورعا ارنايى كەلگەن قوڭىرقوجا قوجىقوۆ سول باسپادان ۇزاماي جارىق كورمەك «وقۋ قۇرالىنىڭ» اۆتورى، بولاشاق «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى جانە ءىرى لينگۆيست-عالىم، سول شاقتا ورىنبوردا تۇرىپ، گازەت شىعارۋ ءۇشىن دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتقان احمەت بايتۇرسىنوۆپەن كەزدەسەدى. ولار جاقىن تانىسىپ، ەل بولاشاعى حاقىندا كوپ پىكىرلەسەدى.

قوڭىرقوجا تۇركىستان ولكەسىنىڭ قازاقتارى مەن وزگە دە جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ مەملەكەتتىك دۋما جۇمىسىنان شەتتەتىلۋىن ناعىز ادىلەتسىزدىك دەپ باعالاپ، پاتشانىڭ ادىلەتسىز جارلىعىنىڭ كۇشىن جويۋ جولىندا ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالارعا قاتىسىپ جۇرەتىن. وسى رەتتەگى ونىڭ پىكىرى دالا ولكەسىنىڭ كۇرەسكەر وكىلى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ تاراپىنان دا قولداۋ تاپتى. سودان ولار ەكەۋلەپ قورىتقان ويلارىن سونداعى وزگە دە قانداستارىمەن پىسىقتادى، سوسىن ورىنبور گۋبەرنياسىنداعى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ سايلاۋشىلارىنا ارناپ قازاقتار اتىنان اشىق حات جازدى. ءسويتىپ ەكەۋى قازاق قاۋىمى اتىنان فاتيح كاريميگە وتىنىشپەن كەلدى.

ول بۇلاردىڭ وتىنىشىنە تۇسىنۋشىلىكپەن قۇلاق اسىپ، اشىق حاتتى گازەتتە جاريالادى. اشىق  حاتتا ءىى نيكولاي پاتشانىڭ 1907 جىلى ءىى مەملەكەتتىك دۋمانى تاراتقان، «3 ماۋسىم توڭكەرىسى» دەپ باعالانعان مانيفەسى دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرى قازاقتارىن «ازاماتتىق سەزىمدەرى جەتىلمەگەن بۇراتانالار» دەپ، جالپىرەسەيلىك پارلامەنتكە دەپۋتات سايلاۋ قۇقىنان ايىرعانىن ەسكە سالا كەلە،  تاتار-باشقۇرت باۋىرلار وزدەرىنە  ءتورتىنشى مەمدۋماعا دەپۋتات سايلاۋ ءۇشىن بولىنگەن ۇلەستىك مولشەردەن ءبىر ورىندى قيىپ، قازاقتاردىڭ وكىلىنە بەرسە دەگەن ءوتىنىش بىلدىرىلگەن ەدى. اشىق  حات جاقسى سەرپىلىس تۋعىزدى. «ۋاقىت» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا قوڭىرقوجانىڭ تۇركىستاندىق جەرلەستەرىنەن دە اشىق حات مازمۇنىن قۋاتتاعان جەدەلحاتتار كەلىپ جاتتى. الايدا، وزىق پىكىرلى تاتار ازاماتتارى باۋىرلاستار تىلەگىنە قولداۋشىلىق كورسەتكەنمەن، سايلاۋدىڭ ءتۇرلى باسقا شارتتارىنا جاۋاپ بەرە الاتىن  شارالارى جاسالمادى دا، باستاما وڭ شەشىمىن تاپپادى.

بايقاعانىمىزداي، مونارحيا تۇسىندا قوجىقوۆ اعارتۋشىلىقپەن قاتار ۇلتتىق قوزعالىس مۇددەسىنە قىزمەت ەتەتىن باسقا دا قوعامدىق جۇمىستارمەن شۇعىلداندى. اتاپ ايتارلىق ءبىر ءىسى سول، 1916 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە جازالاۋشى جاساقتاردىڭ جاساعان قىلمىستارىن اشكەرەلەيتىن دەرەكتەردى جيناستىرىپ، تۇركىستان ولكەسىنە مەملەكەتتىك دۋما كوميسسياسىن باسقارىپ كەلگەن سولشىل قايراتكەر الەكساندر كەرەنسكيگە تابىس ەتتى.

1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ول ءبىرجولاتا قوعامدىق-ساياسي جۇمىستارعا اۋىستى. فەرعانا وڭىرىندەگى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن «كوشپەندى» اتتى ۇيىم قۇرىپ، وعان جەتەكشىلىك ەتتى. جاڭا ساياسي جاعدايعا وراي تاشكەنتتە ورىن الىپ جاتقان قوعامدىق قوزعالىستارعا قاتىستى. ساۋىردە وتكەن مۇسىلمان سەزىندە قۇرىلعان ۇلتتىق ورتالىقتىڭ توراعاسى مۇستافا شوقاي باسقارعان جۇمىسىنا بەلسەنە اتسالىستى. تامىزداعى تۇركىستان ولكەسى قازاقتارىنىڭ سەزىندە بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتايشى جينالىسقا دەپۋتاتتىققا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى. قاراشا ايىندا قوقان قالاسىنداعى توتەنشە مۇسىلماندار سەزى جاريالاعان تۇركىستان اۆتونومياسىن باسقارۋ ءۇشىن قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەستىڭ  مۇشەسى جانە جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ سايلاندى.

الايدا ولكەدە كەڭەس وكىمەتى ورناعانىن جاريا ەتكەن تاشكەنت بولشەۆيكتەرى قارۋلى كۇشپەن قوقاندى قانعا بوكتىرىپ، اۆتونوميانى قۇلاتتى. بۇل، ارينە، تاريحي ادىلەتسىزدىك ەدى. بولشەۆيكتەر ۇيىمى تابيعاتىنان يمپەريالىق پارتيا بولعاندىقتان، تاپتىق نەگىزدى دۋىلداتاتىن قىزىل اسكەرى كۇشىمەن، سودان جارتى عاسىر بۇرىن جاۋلاپ العان پاتشا اسكەرلەرى سەكىلدى، تۇركىستان ولكەسىن جاڭادان جاۋلاۋدى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان. بۇعان قارسى بولعان تۇركىستان اۆتونومياسى ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى مۇستافا شوقاي  مەن ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەس باسشىسى سەرالى لاپين شەتەل استى. شوقاي سوندا ساياسي كۇرەسىن جالعاستىردى، ال قارۋلى كومەك سۇراۋدى ماقسات ەتكەن  لاپين وڭ ناتيجەگە قول جەتكىزە الماي كەرى ورالىپ، سامارقاندا بەلگىسىز جاعدايدا قازا تاپتى. اۆتونوميانىڭ العاشقى باس ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ استىرتىن قازاق ولكەسىنە ءوتىپ، الاش-وردا قايراتكەرلەرىنە قوسىلدى. ال ۋاقىتشا ۇلتتىق كەڭەستىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ جاڭا بيلىكتى – سوۆەت وكىمەتىن مويىنداپ، تاشكەنتتە قالدى دا، ۇلكەن تەررور جىلدارى قوعامنان وقشاۋلاندىرىلعانعا دەيىن ءتۇرلى مەكەمەلەردە بەلسەندى قىزمەت اتقاردى.

1924 جىلعى ساۋىردە بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ باس حاتشىسى يوسيف ستالينگە كورنەكتى قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ءبىر الاش-وردا تۋرالى قۇپيا بايانداما بەرگەنى بەلگىلى. سونداعى قۇپيا تىركەمەنىڭ 8-ءشى بابىندا مىنانداي مالىمەتتەر ايتىلعان: «قوڭىرقوجا قوجىقوۆ. قازاقتىڭ «قوجا» دەپ اتالاتىن اقسۇيەكتەرىنەن. قوقان اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ بۇرىنعى مۇشەسى. كورنەكتى الاشورداشى، شوقاەۆتىڭ كومەكشىسى. 1913 جىلى، رومانوۆتار ءۇيىنىڭ تويى كەزىندە، پاتشالاردىڭ پورترەتىمەن قازاق تىلىندە كىتاپشا جازدى. فەرعانانىڭ اۋداندارىنىڭ بىرىندە كەرەنسكيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ كوميسسارى بوپ ىستەدى. 1921 جىلى جەر حالكوماتىنىڭ مۇشەسى، سودان سوڭ  جەر حالكومىنىڭ ورىنباسارى بولدى، جەتىسۋ وبلىسىندا جەر-سۋ رەفورماسىن باسقاردى، جۇرتتىڭ بارىنە ورىستاردى «وڭدى سوعۋدامىز» دەپ ايتىپ ءجۇردى. 1922 جىلى جەرگە ورنالاستىرۋدى باسقاردى، قازىر جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىندا ىستەيدى. قوجىقوۆ قوجانوۆپەن ءبىر پاتەردە تۇرادى. وسى قوجىقوۆ، قوجانوۆ، اسفەندياروۆ، توقتىباەۆ – بەلگىلى ءلاپيننىڭ قىزدارىنا ۇيلەنگەن، ءسويتىپ ولار قازاق حالقىن ەڭ الدىمەن وسى تۋىسقاندىق بەلگىلەرى بويىنشا بىرلەسىپ بيلەۋدە. قوجىقوۆ الدەنەشە رەت تۇركتسيك مۇشەلىگىنە سايلاندى جانە قوسشى ورتالىق كوميتەتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. 1921 جىلى قوجانوۆتىڭ جانە اسفەندياروۆتىڭ كەپىلدىگىمەن، ءتىپتى، پارتياعا دا كىردى، الايدا كەيىن شىعارىپ جىبەرىلدى. قازىر تاپ وسى قوجىقوۆ قوجانوۆتى بيلەپ تۇر. (ول وتە تاجىريبەلى ادام). قوجانوۆقا قىزمەتكەرلەر كەلگەندە، ولاردى ەڭ الدىمەن وسى قوجىقوۆقا ماسەلەلەردى كەلىسۋ ءۇشىن جىبەرىپ الادى، ءتۇرلى ۇكىمەتتىك جانە ءتىپتى پارتيالىق حاتتامالار دا وعان پىكىرىن ءبىلۋ ءۇشىن جىبەرىلىپ جاتادى». بۇل قۇپيا جازبادان بايقالاتىنى سول، قوجىقوۆ كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا دا ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ بىرقاتارى اقىل-كەڭەس سۇراپ تۇراتىن بەدەلدى قايراتكەر بولعان.

سوۆەتتىك تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى تۋرالى سىر ايتقان وسى مالىمەتتەردى ستالين وقىپ وتىرعان شاقتا قوجىقوۆ ورتا ازيانى ۇلتتىق-مەملەكەتتىك تۇرعىدا جاڭاشا جىكتەپ-مەجەلەۋ جۇمىستارىنا اتسالىسىپ جۇرگەن. ول ولكە تاريحىنىڭ بىلگىرى بولاتىن، سول سەبەپتى ۆك(ب)پ ورتالىق كوميتەتى ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ (سرەدازبيۋرونىڭ) تەرريتوريالىق كوميسسياسى قۇرامىنداعى قازاق ازىرلىك كوميسسياسىندا  بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋدە بولاتىن. ال قازاق جەر-سۋى حالقىمەن ءبىر شاڭىراق استىنا جينالىپ، ۇلكەن قازاقستان قۇرىلىپ جاتقاندا،  «كيرگيز» دەلىنەتىن حالىقتىڭ تاريحي «قازاق» اتىن قايتارىپ، جاڭا استانانى قىزىلوردا دەپ اتاۋ تۋرالى وي تاستادى. بۇل دەرەك الاش پارتياسى اقمولا وبلىستىق كوميتەتىنىڭ 1917 جىلعى مۇشەسى، 1920–1921 جىلدارى قازاق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، قازاق رەسپۋبليكاسى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارىنىڭ ورىنباسارى، كوميسسار مىندەتىن اتقارۋشى، 1925–1926 جىلدارى قازاق ۇلت تەاترىنىڭ (قازىرگى م. اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىنىڭ) ديرەكتورى دىنشە ءادىلوۆتىڭ وگپۋ تەرگەۋشىسىنە 1928 جىلى بەرگەن كورسەتۋىندە تولىق كەلتىرىلگەن. يدەيانى قازاق ولكەپارتكومىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى سۇلتانبەك قوجانوۆ سوۆەتتەر سەزى مىنبەرىنەن جاريا ەتتى دە، دەلەگاتتاردىڭ قىزۋ قولداۋىمەن ءتيىستى تاريحي قاۋلىلار قابىلداندى. ال كەرەگەسى كەڭەيگەن جاڭا قازاقستاندا قوڭىرقوجا قوجىقوۆ كۇش-جىگەرىن عىلىم مەن مادەنيەت سالاسىنا جۇمسادى. ۇلت مادەنيەتى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى جانە عالىم حاتشىسى بولدى. كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالىنىڭ تاريح سەكتورىندا، ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قولجازبالار بولىمىندە قىزمەتتەر اتقاردى. سيرەك ۇشىراساتىن شىعىس قولجازبالارىن جيناستىردى. ەجەلگى ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ جونىندەگى ەكسپەديتسيالارعا قاتىستى. عىلىمي ماقالالار جازىپ، ولاردى مەملەكەت قورعاۋىنا الۋ حاقىندا ماسەلە كوتەردى. اتاپ ايتقاندا، جەتىسۋ وڭىرىندەگى كونە قورعاندار مەن ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋمەن اينالىستى. ورحون جازۋى، قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ، كەلىنشەكتاس، اقتاس مازارلارى تۋرالى عىلىمي ەڭبەكتەر جاريالادى. اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندەگى  تاريحي جانە ادەبي شىعارمالاردى قازاقشاعا اۋداردى. 1936 جىلى قازاق كسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك كوپشىلىك (قازىرگى قر ۇلتتىق) كىتاپحاناسىنا سۇلەيمەن باقىرعانيدىڭ «حيكمەت حازىرەت سۇلتان ءال-عاريفين» اتتى قولجازبا كىتابىن تاپسىردى. ول – 1935–1936 جىلدارى پروفەسسور سانجار اسفەندياروۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورگەن ەكى تومدىق «قازاقتىڭ وتكەندەگى تاريحى تۋرالى دەرەكتەر مەن ماتەريالدار» اتتى جيناقتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى.

ونىڭ جۇبايى ءلاتيپا مۇڭايتپاسقىزى لاپينا-قوجىقوۆا جاستايىنان قولونەر شەبەرى رەتىندە تانىلعان ىسمەر، اۋەزدى داۋىسى بار ءانشى ەدى. 1921 جىلى تاشكەنتتە ءوتىپ تۇرعان شىعىس كەشتەرىنە قويىلىم ازىرلەۋ بارىسىندا تالانتىنا كۋا بولعان دىنشە ءادىلوۆ 1925 جىلى ونى قىزىلوردادا جاڭادان قۇرىلىپ جاتقان ۇلت تەاترىنا جۇمىسقا شاقىردى. سودان ءلاتيپا كاسىبي ساحنا ونەرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ بىرىنە اينالدى. ول كەيىنىرەك، 1933 جىلى، مۋزىكا تەاترىنىڭ دا ىرگەتاسىن قالاستى. وپەرا تەاترى ونەرپازدارىنىڭ قۇرامىندا 1936 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ماسكەۋدەگى ونكۇندىگىنە قاتىستى. قولدانبالى ونەردىڭ مايتالمان شەبەرى رەتىندە ول ءار كەزدە بيىك دەڭگەيدەگى قۇرمەتتى قوناقتارعا سىيعا تارتىلاتىن ۇلتتىق كوركەم بۇيىمداردى  مەملەكەتتىك تاپسىرىس بويىنشا جاساپ ءجۇردى. كسرو سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولدى.

قوڭىرقوجا مەن ءلاتيپا قوجىقوۆتاردىڭ بالالارى دا قازاق ونەرى تاريحىندا وزىندىك مارتەبەلى ورىندار يەلەنگەن بەلگىلى تۇلعالار بولدى. قوجاحمەت – قازاقتىڭ العاشقى كەسكىندەمەشى، كاريكاتۋراشى، سۋرەتشى-گرافيگى،   قۇلاحمەت  – تۇڭعىش تەاتر جانە كينو سۋرەتشىسى، گرافيك، نۇراحمەت –  ءمۇسىنشى-مونۋمەنتاليست، سۇلتاناحمەت – اتاقتى كينورەجيسسەر رەتىندە ءمالىم. قوجىقوۆتار اۋلەتى، ءسوز جوق، رەسپۋبليكانىڭ ونەرى مەن مادەنيەتى تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى، بىراق، دەگەنمەن، اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ قاي-قايسىسى دا وزدەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن مەيلىنشە اشىپ كورسەتتى دەپ ايتا الماساق كەرەك. ويتكەنى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى ولاردى اينالىپ وتكەن جوق. قوڭىرقوجا قوجىقۇلى 1938 جىلى الماتىدا اتىپ تاستالدى. ارتىندا  ءتورت  ۇلىمەن قالعان  جارى  ءلاتيپا  تاعدىردىڭ  كۇللى تاۋقىمەتىنە توتەپ بەرىپ، وشاق وتىن سوندىرگەن جوق. ساحنا جاساۋلاۋشى جانە ۇلتتىق كيىم-كەشەك ۇلگىلەرىن جاساپ تىگۋشى رەتىندە، ءوزى ىرگەسىن  قالاسقان بۇگىنگى اۋەزوۆ تەاترىندا – ون ءبىر جىل، ودان، تاپ سول كاسىبي ماماندىعىمەن اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا جيىرما ەكى جىل بويى ەڭبەك ەتتى. قازاقتىڭ ساندىك-قولدانبالى ونەرىن الەمگە تانىتقان ونەرپازدار كوشىن باستاپ، العاشقى قارلىعاشى رەتىندە تانىلدى. بالالارىنىڭ تورتەۋى دە قازاق ونەرىنە وزىندىك بەدەر سالعان بەلگىلى دە قادىرلى ادامدار بولدى. بىراق ولاردىڭ ءومىر جولدارى قيىندىقتارمەن استاسىپ جاتتى. اكەسىنىڭ ارتىن الا  قوجاحمەت قوڭىرقوجاۇلى رەپرەسسيالاندى (ستاليندىك لاگەردەن اۋىر ناۋقاسقا ۇشىراعاندىقتان عانا بوساتىلدى). ونىڭ ءۇش ءىنىسى وتانعا ادالدىقتارىن دالەلدەۋ ماقساتىمەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا اتتاندى.  الايدا ۇلتتىق كادرلارعا مۇقتاجدىق ەسكەرىلىپ، قۇلاحمەت قوڭىرقوجاۇلى اسكەردەن شاقىرىپ الىندى دا، ورتالىقتان الماتىعا كوشىرىپ اكەلىنگەن كينوستۋدياعا ورنالاستىرىلدى. دەگەنمەن «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى دەگەن تاڭبا ۇدايى ونىڭ دا، مايدانگەر ىنىلەرىنىڭ دە  ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا اۋىر سالماق ءتۇسىرىپ تۇردى. سوعان قاراماستان اعايىندى قوجىقوۆتار جوعارىدا ايتىلعان سالالاردا ماقتانىش ەتەرلىكتەي جەتىستىكتەرگە جەتە الدى.

باسىندا ءىرى قوعام قايراتكەرى، ۇستاز، عالىم قوڭىرقوجا قوجىقۇلى تۇرعان وتباسى قازاق مادەنيەتى مەن ونەرى تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار ەرەكشە اۋلەتكە اينالدى.  وسى اۋلەتتىڭ ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن لايىقتى باعالاي ءبىلۋ ءلازىم. بۇعان قازىرگى تاڭداعى جاڭا ءھام جاسامپاز «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى دا مىندەتتەيدى. قوجىقوۆتار اۋلەتىن ارداقتاۋ، اۋلەت مۇشەلەرىنىڭ قالدىرعان مۇرالارىن جەتە تانىپ، ەسىمدەرىن ەستە قالدىرۋ شارالارىن كەڭەيتە ءتۇسۋدى ويلاستىرعان ءجون. وسى رەتتە قوجىقوۆتار اۋلەتى اتىمەن مادەنيەت ينستيتۋتى سەكىلدى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرىن، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردى اتاۋ، مۇراجايلاردان ارنايى زالدار، بۇرىشتار اشۋ، قالالار مەن ەلدى مەكەندەردەن كوشە اتتارىن بەرۋ، باسقا دا   ۇلىقتاۋ جولدارىن جۇزەگە اسىرعان ورىندى بولار ەدى. مۇنىڭ ءبارى ۇرپاق تاربيەسىنە قاجەت. قوجىقوۆتار اۋلەتىن مەيلىنشە تەرەڭ تانۋ، ءسوز جوق، بۇگىندە ەلىمىزدە باسىمدىققا يە بولىپ تۇرعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن باياندى ەتۋگە دە رياسىز قىزمەت ەتەدى.

سۋرەتتەردە:

قوڭىرقوجا قوجىقوۆ

ءلاتيپا قوجىقوۆا

قوجاحمەت قوجىقوۆ

قۇلاحمەت قوجىقوۆ

قوڭىرقوجا قوجىقوۆ قازاق اۋىلىندا.

تاشكەنتتەگى 1921 جىلعى شىعىس كەشتەرىنە قاتىسۋشىلار. سول جاقتا وتىرعانداردىڭ ءبىرىنشىسى – ءلاتيپا قوجىقوۆا, تۇرەگەپ تۇرعانداردىڭ ءبىرىنشىسى – رەجيسسەر دىنشە ءادىلوۆ.

بەيبىت قويشىباەۆ،

«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ  ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

9.04.2018

Abai.kz