ءاي، زامان-اي  دەسەڭشى! اتىڭ وشكىر كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 70 جىل بويعى سانامىزعا سىنالاي قاققان يدەولوگياسىنا سەنسەك، «حالقىم!» دەپ قان كەشكەن قاھارلى حانىمىز كەنەسارى  اق پاتشاعا قارسى شىققان بۋنتار (بۇلىك شىعارۋشى) ەكەن. «قازاعىم!»  دەپ قان جۇتقان ماحامبەت پەن يساتاي، كەيكى باتىرلار  باسكەسەر بانديتتەر بولىپتى. «ال الاشىم دەپ، التىن باستارىن اجالعا تىككەن ارىستارىمىز كىم؟» دەسەڭىز، ولار - كادىمگى وتانىن ساتقان وپاسىزدار، جاپوننىڭ جانسىزدارى مەن قىتايدىڭ تىڭشىلارى. قىسقاسى، بارلىعى –  حالىقتىڭ، حالىق بولعاندا دا، قازاقتىڭ جاۋلارى. استاپىراللا!

«ونى جۇرت پايعامبارداي كورگەن»  دەيدى…

بۇل قارا كۇيە جاعىلعان قازاق تاريحى دەيتىن الىپ مۇزدىقتىڭ (ايسبەرگ) سۋ بەتىنە قىلتيىپ شىعىپ تۇرعان توبەسى عانا. ونىڭ سۋ استىنداعى بولىگىن زەرتتەپ-زەردەلەۋ، تاريحي قۇجاتتارمەن دالەلدەپ، بۇرمالاپ-جىرمالاماي اقيقاتىن جازۋ – ەل تاريحشىلارىنىڭ جۇمىسى. جۇمىسى ەمەس، مىندەتى مەن پارىزى.

وسىنداي جىمىسقى جولمەن ءوز ۇلتىنا، ءبىر عاسىر بويى مۇقىم ۇرپاعىنا وگەي ەتىپ، وگەيىڭىز نە، «قۇبىجىق» ەتىپ كورسەتىلىپ، ناقاقتان-ناقاق كۇيگەن – ۇلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى، ساحارا ساردارى اتانعان – قۇنانباي بابامىز. كادىمگى ۇلى ابايدىڭ اكەسى – قۇنانباي قاجى وسكەنبايۇلى (1804-1886 جج.).

ونى كىم دەمەدى؟ جەر يەلەنۋشى، قۇل يەلەنۋشى فەودال دا دەدى. كوپتىڭ كوزىنشە كىسى ءولتىرۋشى قىلمىسكەر دە قىلدى (قامقا مەن قودار جازاسى). جەر داۋىن، جەسىر داۋىن جانە ت.ب. دالا زاڭدارىن قاتاڭ تارتىپپەن ورىندايتىن جازالاۋشى، جانالعىش، دالانىڭ جابايىسى دا ەتىپ كورسەتتى. ءبىر عاجابى، وسىنىڭ ءبارىن ءوز ۇرپاعىنىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ، قولىمەن جازعىزدى. سوسىن توم-توم ەتىپ باستىرتىپ، سول ۇرپاقتارىنا، اڭقاۋ حالقىنا تاراتتىردى...

ال، شىن مانىندە، قۇنانباي كىم ەدى؟

ءبىز «قۇنەكەڭ پالەن بولعان، تۇگلەن بولعان!» دەپ لەپىرىپ، كوپىرمەي-اق، قازاقتىڭ قالامگەر قىزى، تاريح زەرتتەۋشىسى مارفۋعا شاپياننىڭ «قازاقتا كىم بار ەدى، قۇنانبايداي؟» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسىنا زەر سالايىق. وندا قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ شىققان تەگىنەن باستاپ، اتا-بابالارىنىڭ دۋالى اۋىز بي بولعاندىقتارى، بوزبالا قۇنانبايدىڭ ءوز زامانىندا جاۋىرىنى جەرگە تيمەگەن بالۋان، قول باستاعان باتىر، جويقىن قامشىگەر، قارا سوزگە سۋ توگىلمەس جورعاداي شەشەن بولعاندىعى، بەرتىن ەل تىزگىنىن قولىنا الىپ، اعا سۇلتان بولعان كەزەڭدەردە دە قارا قىلدى قاق جارعان ادىلدىگىمەن شوقتىعىنىڭ ءوز زامانداستارىنان الدەقايدا بيىك تۇرعاندىعى ءتۇرلى دالەلدەرمەن باياندالادى. ءوز قاراجاتىنا «ەسكى تامدا» مەكتەپ اشتىرعانى، قارقارالىعا سالدىرعان مەشىتى مەن مەككەدەگى، ەلدەن كەلگەن قولى قىسقا مۇسىلمان بالاسىنا ارناپ سالدىرعان تاقياسى (قوناق ءۇي) بولەك اڭگىمە.

اعا سۇلتاننىڭ ءوز ەلىندە عانا ەمەس، كورشىلەس دۋاندارعا دا اسا ابىرويلى بولعاندىعىن وسى ماقالاداعى ب.ساپارالين ەسىمدى قارت شەجىرەشىنىڭ اڭگىمەسىنەن دە اڭعارۋعا بولادى.

سول تۇستا، سوناۋ جەزقازعاننىڭ اقتوعاي وڭىرىندە ءبىر كەدەي ادام ءومىر ءسۇرىپتى. قۇنانبايدىڭ ناۋقاستانىپ، ءال ۇستىندە جاتقانىن ەستىگەن الگى كىسى قولىنداعى جالعىز سيىرىن سويىپ، قۇران وقىتىپ، «قۇنانباي مىرزانىڭ دەرتىنە شيپا بولسىن، ساۋابى ءتيسىن» دەپ، بارلىق ەتىن اينالاسىنداعى جوق-جىتىككە تاراتىپ بەرىپتى.

اۋىل-ايماقتىڭ ۇلكەندەرى تاڭداي قاعىسىپ:

- قاراعىم، قۇنانباي كىمىڭ بولاتىن ەدى. جالعىز سيىرىڭدى سويعانىڭ نە قىلعانىڭ؟ – دەسە، الگى ادام:

- قۇنانباي مەنىڭ ەشكىمىم دە ەمەس. ول – حالىقتىڭ ادامى. قازاقتىڭ قاسيەتتى پەرزەنتى. مەندەي ءسىڭىرى شىققان جانداردىڭ تالايىنا بولىسقان، ادال، قولى اشىق مىرزا دەپ ەستيمىن. قۇنانباي ءتىرى جۇرسە، ءالى تالاي جوق-جىتىككە كومەك قولىن سوزار. ءارى «رۋلاسىم، قانداسىم» دەپ، وزگە اعايىنداردىڭ الدىندا ايبىنىمدى اسىرىپ جۇرمەيمىن بە. ايەل-بالامنىڭ اۋزىنان جىرىپ، جالعىز مالىمدى قۇرباندىققا شالۋىما سەبەپ بولعان وسى جاعداي، - دەگەن ەكەن. كەيىن ناۋقاسىنان ايىققان قۇنانباي بولعان وقيعانى ەستىپ، جاڭاعى كەدەيگە كوپتەگەن تارتۋ-تارالعى، جىلقى، قوي سىيعا بەرگىزگەن ەكەن دەسەدى.

نەمەسە رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق جەرىنە ۇيىمداستىرعان ەكسپەديتسياسىنىڭ مۇشەسى ادولف يانۋشكەەۆيچتىڭ كۇندەلىگىندەگى مىنا ءبىر جازباسىنا كوز جۇگىرتەلىك:

«قاراپايىم قارا حالىقتان شىققان قۇنانباي – جاراتىلىسىنان اقىل-پاراسات دارىعان، كەرەمەت زەرەك، قارا تىلگە شەشەن، بايىپتى دا تىڭعىلىقتى كىسى. حالقىنىڭ قامىن ويلايدى. وعان جاقسىلىق جاساسام دەيدى. ەلىنىڭ ەجەلگى جول جوباسىنا، قۇراندا جازىلعان شاريعات جولىنا اسا جۇيرىك. رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قىرعىزدار جونىندەگى زاڭ ەرەجەلەرىنە وتە جەتىك. قارا قىلدى قاق جارعان ءادىل، ادال ازامات. قۇنانباي –حالقىنىڭ قامقورى. ونى جۇرت پايعامبارداي كورەدى. سوندىقتان  ودان اقىل-كەڭەس الۋعا ءتىپتى ءبىر قيىرداعى اۋىلداردان جاس پەن كارى، باي مەن كەدەي اعىلىپ كەلىپ جاتادى»، دەپ جازىلعان.

سونىمەن قاتار قۇنانبايدىڭ مىنەز-قۇلقى، اتقارعان ەڭبەكتەرى جونىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ سىيلىققا ۇسىنعاندىعى جايىندا سانكت-پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، ومبى مۇراعاتتارىندا دەرەكتەر ساقتالعان دەسەدى.

قۇلازيدى قۇلان جورتقان قۇلا ءتۇز

سيرەك كەزدەسەتىن، جاريالانا بەرمەيتىن مۇراعاتتار وسىلاي سويلەيدى. الايدا قۇنانباي بابامىزدىڭ كەلمەسكە كەتكىر كەڭەس ۇكىمەتى ۋاعىزداعانداي، «سۇمىراي ادام بولعاندىعىن» بەلىنەن ءبىر-اق سىزعان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى، ول – تانىمال اكتەر، دارىندى رەجيسسەر دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ تۇسىرگەن «قۇنانباي» كوركەم ءفيلمى. ول فيلمدە دە قايران قۇنەكەمنىڭ نە نارسەنى ارىدەن بولجايتىن ستراتەگيالىق ويلاۋ قابىلەتى، قانداي جاعدايدا بولماسىن «اقتى اق، قارانى قارا!» دەپ، ادىلدىكتەن اتتامايتىن، ەل بىرلىگى ءۇشىن ءوز اتالاستارىنا دا بۇيرەگى بۇرمايتىن ادالدىعى، ناقاقتان-ناقاق جالالى بولىپ، كەيىننەن نيەتتەس، تىلەكتەس اعايىنداردىڭ ارقاسىندا اقتالىپ شىعاتىندىعى بارىنشا كورىنىس تاپقان.

قۇنانباي قاجى وسكەنبايۇلى قاجىلىق ساپاردان كەلگەننەن كەيىن ەل ىسىنە ارالاسپاي، وقشاۋلانىپ، قۇدايعا تەك ءوزى عانا قۇلشىلىق ەتىپ قويماي، ماڭايىنداعىلاردى دا سوعان شاقىرىپ، باياندى عۇمىر كەشىپتى. كوزىنىڭ تىرىسىندە مۇسىلماندىقتىڭ بارلىق شارتتارىن ورىنداپ، شاريعات جولىمەن امال ەتكەن قاجى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن حالقىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن جانداردىڭ بىرەگەيى.

ال وسى كۇنگە دەيىن ەل اۋزىندا جۇرگەن: «قۇنانبايداي اكە بولماسا، ابايداي ۇل قايدا؟» - دەگەن قاناتتى ءسوزدى، قاراپايىم حالىقتىڭ جۇزجىلدىقتا ءبىرتۋار سۇيىكتى پەرزەنتىنە دەگەن قۇرمەتى دەپ قابىلداماسقا لاج جوق.

مەن 1995 جىلدىڭ كوكتەمىندە جولىم ءتۇسىپ، اقشوقىدا جاتقان قۇنانباي قاجىنىڭ باسىندا بولعاندىعىمدى بۇرناعى ءبىر جازبالارىمنىڭ بىرىندە جازعان بولاتىنمىن. ول جەردە قاجى جالعىز جاتقان جوق. ول كىسىنىڭ باسىنا قويىلعان بەلگىتاستان بولەك، ىسقاقتىڭ، ماعريپانىڭ جانە تاعى دا باسقا تۋىس-تۋعاندارىنىڭ بەلگىتاستارى بار.

وكىنىشتىسى سول، ادامزاتتىڭ اقىنى اتانعان، دانىشپان ابايدى دۇنيەگە كەلتىرگەن اكەسى،  ۇلى ويشىل، فيلوسوف شاكارىمنىڭ اتاسى، ءوز زامانىنىڭ كوشباسشىسى اتانعان دالا كوكجالىنىڭ باسى وسى كۇنگە دەيىن سوڭىندا جوقتاۋشىسى جوق، جەتىم شالدىڭ كۇيىن كەشىپ، ادام ايارلىق بەيشارا كۇيدە قۇلازىپ جاتىر. بەيىتى سول جەردەگى تاۋ تاستارىمەن اينالدىرا قورشاپ، قالانعان. قاراۋىلعا باعىت العان كۇرە جولدان بار بولعانى 25 شاقىرىمدا عانا جاتقان وسى ءبىر ءوز عاسىرىنىڭ عاجايىپ تۇلعاسىنىڭ بەيىتىنە اپارار جول دا ايتا قالارلىقتاي ءماز ەمەس...

مىنە، ارادا اتتاي ءبىر جىل ءوتتى. قازاقستان حالقى «رۋحاني جاڭعىرۋ!» دەپ ۇرانداتقالى. ءار جەردە، ءارتۇرلى نارسەلەر جاڭعىرىپ جاتىر. انشىلەر ءار نارسەنى ءان قىلىپ، ەندى ءبىر  جەرلەردە بىرەۋلەر كوكپار تارتىپ جەر-كوكتى شاڭ قىلىپ جاتىر دەگەندەي...

ال بارشا قازاققا قادىرلى، قاسيەتتى قۇنانباي قاجىنىڭ باسى قۋ دالادا قۇلازىپ جاتقانى قالاي؟

«ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىماس» دەپ جاتامىز. ءدال وسىدان داۋلەتىمىز تاسىپ، بايىپ كەتپەسە دە، قۇنانبايداي قۇندىمىزدىڭ باسىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋ ەلدىگىمىزگە سىن سەكىلدى. ەندىگى جەردەگى بۇگەجەكتىك ەرتەڭگى جاس ۇرپاقتىڭ الدىندا اقتالۋعا جاتپايدى.

سوندىقتان قۇنانبايداي ارىسىمىزدى ارداقتاپ، بۇگىنگى تاسپەن قورشالىپ جاتقان قورىمىنا سوناۋ ماڭعىستاۋداعى ءپىر بەكەتتىڭ، باياناۋىل وڭىرىندەگى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، جيدەبايداعى اباي مەن شاكارىم، جەتىسۋداعى ءسۇيىنباي مەن جامبىلدىڭ كەسەنەلەرىندەي كورىكتى كەسەنە ورناتىپ، جولىن جوندەپ، قۇرمەت كورسەتەتىن ۋاقىت كەلگەن سەكىلدى.

جالپى، جيدەبايداعى اباي مەن شاكارىمدەي عۇلامالاردىڭ باسىنا زيارات ەتۋشىلەر اۋەلى سول الىپتاردىڭ التىن باستى اتاسى جاتقان جەرگە ات باسىن بۇرىپ جاتقانى قانداي جاراسىمدى.

«كەيدە وسى ءبىر شەتىن ماسەلەنى بيلىكتىڭ بيىگىندەگىلەر بىلە مە ەكەن؟ بىلمەسە، قاراماعىنداعى «رۋحاني جاڭعىرۋ!» دەپ، الاۋلاتىپ، جالاۋلاتىپ جۇرگەندەرگە، وسى باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىنا جاۋاپتى جاندارعا تاپسىرما بەرىپ، ەرتەڭگى كۇنى كۇللى قازاق قاۋىمى العىس ايتارلىقتاي ساۋاپتى ىسكە نەگە مۇرىندىق بولماسقا؟»  دەگەن وي كەلەدى.

الدە بۇل دا ءبىر كەم دۇنيە مە؟!.

سەرىك قۇسانباەۆ

 وسكەمەن

سۋرەتتە: اقشوقىداعى قۇنانباي قاجىنىڭ بەيىتى.

Abai.kz