پرەزيدەنت سايلاۋى جاريالانعاندىقتان ەندىگى جەردە باق اتاۋلى اتالمىش ساياسي ناۋقانعا بىلەك سىبانىپ كىرىسەرى ايدان انىق. ونىڭ ىشىندە ەڭ ىقپالدى كۇش - تەلەارنالار بولارى تاعى بەلگىلى جايت. ولاي بولسا، سالا ماماندارىنا بالكىم، ساباق بولار دەگەن نيەتپەن ءبىر-ەكى اۋىز ءۇن قاتۋدى ءجون كوردىك. بەلگىلى ءبىر تەلەارنانىڭ ماقساتى مەن باعىتىنا نەگىزدەلگەن اقپاراتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىسى تەلەحاباردىڭ ىشكى مازمۇنى جانە ونى كورسەتۋدەگى شىعارماشىلىق فورماسىنا ساي قالىپتاسىپ، وزىندىك تۇرپاتىن ايقىندايدى دەسەك،  ونىڭ تۇرپاتى  ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ماقساتى مەن باعىت-باعدارىن كورسەتە الاتىنداي الەۋمەتتىك پوزيتسياسىنا نەگىزدەلگەن ءتول باعدارلامالارى بولۋعا ءتيىس.                                                                                    قوعام ومىرىندە سان-سالالى ءارى وزەكتى پروبلەمالار دا شاشەتەكتەن. بىرەر تەلەارنا قوعام ءومىرىن جان-جاقتى كورسەتۋگە تىرىسسا، كوبى بەلگىلى ءبىر باعىتتى ۇستاناتىنى بەلگىلى. «حابار» اگەنتتىگى مەن «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ مۇمكىندىگى مەن كۇش-قۋاتى وزگە تەلەارنالارعا قاراعاندا الدەقايدا باسىم بولعاندىقتان كوبىنەسە ءومىردى ءار تاراپىنان كورسەتۋگە تولىق جاعدايى بار. دەگەنمەن، كوپ جىلدار بويى تەك ماداقتاۋدى العا شىعارعاندىقتان حالىق اراسىندا اتالمىش ارنالار جايىندا «تەلەديداردا كورسەتىلەتىن قازاقستاندا تۇرعىم كەلەدى» دەگەندەي ءازىل اڭگىمە دە تاراعان.

پرەزيدەنت سايلاۋى جاريالانعاندىقتان ەندىگى جەردە باق اتاۋلى اتالمىش ساياسي ناۋقانعا بىلەك سىبانىپ كىرىسەرى ايدان انىق. ونىڭ ىشىندە ەڭ ىقپالدى كۇش - تەلەارنالار بولارى تاعى بەلگىلى جايت. ولاي بولسا، سالا ماماندارىنا بالكىم، ساباق بولار دەگەن نيەتپەن ءبىر-ەكى اۋىز ءۇن قاتۋدى ءجون كوردىك. بەلگىلى ءبىر تەلەارنانىڭ ماقساتى مەن باعىتىنا نەگىزدەلگەن اقپاراتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ۇدەرىسى تەلەحاباردىڭ ىشكى مازمۇنى جانە ونى كورسەتۋدەگى شىعارماشىلىق فورماسىنا ساي قالىپتاسىپ، وزىندىك تۇرپاتىن ايقىندايدى دەسەك،  ونىڭ تۇرپاتى  ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ماقساتى مەن باعىت-باعدارىن كورسەتە الاتىنداي الەۋمەتتىك پوزيتسياسىنا نەگىزدەلگەن ءتول باعدارلامالارى بولۋعا ءتيىس.                                                                                    قوعام ومىرىندە سان-سالالى ءارى وزەكتى پروبلەمالار دا شاشەتەكتەن. بىرەر تەلەارنا قوعام ءومىرىن جان-جاقتى كورسەتۋگە تىرىسسا، كوبى بەلگىلى ءبىر باعىتتى ۇستاناتىنى بەلگىلى. «حابار» اگەنتتىگى مەن «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ مۇمكىندىگى مەن كۇش-قۋاتى وزگە تەلەارنالارعا قاراعاندا الدەقايدا باسىم بولعاندىقتان كوبىنەسە ءومىردى ءار تاراپىنان كورسەتۋگە تولىق جاعدايى بار. دەگەنمەن، كوپ جىلدار بويى تەك ماداقتاۋدى العا شىعارعاندىقتان حالىق اراسىندا اتالمىش ارنالار جايىندا «تەلەديداردا كورسەتىلەتىن قازاقستاندا تۇرعىم كەلەدى» دەگەندەي ءازىل اڭگىمە دە تاراعان. ورىنسىز ماقتاۋدىڭ ءوزى كەيدە كورەرمەنىن مەزى ەتىپ قانا قويماي ءارى-بەرىدەن سوڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىراتىنىن دا ۇمىتپاعان ءجون سياقتى. ال، وزگە ارنالاردا ءار وبلىستا مەنشىكتى ءتىلشى ۇستاۋعا دا مۇمكىندىكتەرى جەتە بەرمەيدى. سوعان قاراماستان ەلدىڭ قوعامدىق-ساياسي، ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىگىن تولىق قامتۋعا ءبارى دە اتسالىسىپ كەلەدى. مىسالى، «استانا» جانە «الماتى» تەلەارنالارى ءوز باعدارلامالارىن ءبىر قالانىڭ ومىرىمەن شەكتەپ وتىرعان جوق. كەرىسىنشە، ەل كورەرمەندەرىنىڭ بارىنە ورتاق تاقىرىپتاردى قامتۋدى كوزدەۋدە. ال، «كتك» - تۇرمىستىق، الەۋمەتتىك ماسەلەلەرگە باسىمدىق بەرسە، «اسىل ارنا» - ءدىندى ناسيحاتتايدى، "31 ارنا»، «7 ارنا» ويىن-ساۋىق پەن كوركەم فيلمدەر سەكىلدى كوڭىل كوتەرۋ باعىتىنا بەيىمدەلىپ العان.

الايدا، قوعام ءومىرىن بەلگىلى ءبىر تەلەارنا تۇگەلدەي قامتىپ، تولىققاندى كورسەتىپ وتىرۋى مۇمكىن بولماسى حاق. ەڭ باستىسى، قازىرگى زامان اۋانىن، ساياساتىن، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك وزەكتى ماسەلەلەردى تۇيىندەپ كورسەتىپ وتىرسا جەتىپ جاتىر. وسى سەبەپتەن ەلىمىزدەگى ونشاقتى تەلەارنانى جالپىلاما تۇردە قوعامدىق-ساياسي نەگىزگى اقپارات قۇرالدارى رەتىندە تانۋعا بولادى. الايدا، بۇل جەردە قوعام ءومىرىنىڭ بەلگىلى ءبىر سالاسىنا باسىمدىق بەرگەن تەلەارنالاردىڭ سىڭارجاق تار شەڭبەردە قالىپ قويۋىن قۇپتاۋعا بولمايدى. كەرىسىنشە، سول ءبىر عانا تاقىرىپتىڭ اياسىنىڭ وزىندە قوعامدىق، الەۋمەتتىك كۇردەلى ماسەلەلەر ءومىر كورىنىستەرىمەن استاسىپ جاتۋى مۇمكىن. ايتالىق، «الماتى» ارناسىنىڭ تاريحي-تانىمدىق باعدارلامالارى، «استانا» ارناسىنىڭ ارنايى رەپورتاجدارى ەل تۇرعىندارىنىڭ بارلىعىنا ورتاق ماسەلەلەردى ەفيرگە شىعارۋ ارقىلى اۋديتورياسىن كەڭەيتە تۇسەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

بەلگىلى ءبىر ماسەلەمەن تىكەلەي شۇعىلدانىپ، وعان ارنايى باعدارلاما جاساپ كورەرمەندەر اراسىندا سونىسىمەن تانىمال بولعان تەلەحابارلار دا بولادى. مىسالى، «حابار» اگەنتتىگىنىڭ «بارمىسىڭ، باۋىرىم!» باعدارلاماسى ءبىر-بىرىنەن كوز جازىپ قالعان تۋىستاردى تابىستىرۋدى ماقسات ەتسە، «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنىڭ «ىلىك سەپتىگى» كورسەتىلىمى تاريحي تانىمدىق ماعلۇمات بەرۋدى كوزدەيدى. حالىققا كورسەتىلگەن وسى ساپالى قىزمەتتەرىنىڭ ارقاسىندا  اتالمىش تەلەحابارلار تارتىمدىلىعىمەن كورەرمەندەردىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ وتىر. سونىمەن قاتار «بارمىسىڭ، باۋىرىم!» باعدارلاماسىنىڭ باسىلىمدىق نۇسقاسى دا پايدا بولىپ، «ايقىن»، «ليتەر» گازەتتەرىندە جارىققا شىعارىلىپ كەلەدى.

اقپاراتتىق ساياساتتى قۇرايتىن تاعى ءبىر فاكتور ءارتۇرلى ساياسي ناۋقاندارعا ارنالعان تاقىرىپتىق باعدارلامالار بولىپ تابىلادى. مىسالى، سايلاۋ، زاڭ جوبالارىن تالقىلاۋ، حالىقارالىق ايتۋلى وقيعالار نەمەسە داتالى مەرەكەلەرگە ارنالعان ارنايى تەلەحابارلار جاسالىپ، سول كورىنىستىڭ ءمانىن، ماڭىزدىلىعىن، تاريحىن حالىققا تۇسىندىرەدى. 2009, 2010 جىلدارى قازاقستاننىڭ ەقىۇ-نا توراعالىق ەتۋى مەن تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان دەرەكتى تەلەفيلمدەر مەن ارنايى باعدارلامالار ەفيرگە كوپتەپ شىعارىلدى. مۇنداعى نەگىزگى ساياسات ەلدىڭ ىشكى-سىرتقى جاعىمدى ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ، حالىقارالىق ارەناداعى ابىرويىن ارتتىرۋدا جاتسا كەرەك. ال، وتكەن جىلدىڭ سوڭى مەن جاڭا جىلدىڭ باستاپقى ايىندا تەلەارنالار زاڭسىز ەكەنىن بىلە تۇرا رەفەرەندۋممەن قاتتى «اۋىرىپ» بارىپ، تاياۋدا عانا ايىققانداي بولدى.

بەلگىلى ءبىر اقپاراتتىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا تەلەارنا ءۇشىن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى تاقىرىپتى ورگە سۇيرەيتىن ماتەريالداردى جوسپارلاۋ، دايىنداۋ، ەفيرگە شىعارۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولماق. سونىمەن بىرگە تەلەارنانىڭ اۋديتوريامىن قارىم-قاتىناسى، كورەرمەن قاۋىممەن كەرى بايلانىس ورناتۋ دا ماڭىزى زور ماسەلەلەر. الايدا، باتىستىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىندە كۇنتارتىبىنەن تۇسپەيتىن مۇنداي ىسكە ەلىمىز تەلەارنالارى ايتارلىقتاي ءمان بەرىپ جاتقان جوق.

دەگەنمەن، قازاق تەلەۆيزياسى باعدارلامالارىنىڭ دەنى بەلگىلى  ءبىر وقيعاعا، كورىنىستەر مەن دەرەكتەرگە جاعىمدى باعا بەرگەن باعىتتا كورىنىس تاباتىندىعىن اڭعارۋعا بولادى. اسىرەسە، مۇنداي جايتتى «نۇر وتان» ساياسي پارتياسى ۇيىمداستىرعان ءىس شارالار جايىنداعى رەپورتاجدار مەن تەلەحابارلاردان كورەمىز. جاسالعان جۇمىستىڭ مازمۇنى جاعىمدى اسەر قالدىرسا، ونى نەگە ماقتاماسقا. الايدا، ونى جاپپاي جالاڭ ماداققا بولەپ، بوس ۇرانعا نەگىزدەلگەن داڭعازا شۋعا اينالدىرىپ جىبەرەتىن بولسا، ءىستىڭ مازمۇنىن تومەندەتىپ جىبەرۋى ىقتيمال. سوندىقتان، ءاربىر ءىس شاراعا شىنايى ادىلدىكپەن قاراۋ، باردى بار، جوقتى جوق كۇيىندە كورسەتۋ ماڭىزدى. قاجەت بولسا، ىسكەرلىك ءارى شىن سىننان تىس تۇرماعانىمىز ابزال.

جۋرناليست شىعارماشىلىعىنىڭ سىني باعىتى  تەلەارنا مەن قوعامنىڭ دامۋىنا يگى ىقپال ەتەتىن ەلەۋلى قادام. الايدا، سىن دەرەكسىز-دايەكسىز، بىرەۋدى مۇقاتۋعا، كەلەمەجدەۋگە، شۋ كوتەرگەن سيپاتتا بولماۋى كەرەك. سىننىڭ وتكىرلىگى، جاۋىنگەرلىك قاسيەتى وعان نىسانا ەتىپ الىنعان كورىنىستىڭ مىنىمەن ءدال سايكەستىك تاپقانى ءجون. بولماشى عانا ۇساق-تۇيەك بىردەمەلەردى دابىرايتۋدىڭ، ول ءۇشىن بەيكۇنا جانداردى ورىنسىز جازعىرۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. سىني باعدارلامالاردا ىسكەرلىك پىكىر، ۇسىنىستار ايتىلىپ، جاعدايدى تۇزەۋدىڭ جولدارى كورسەتىلسە، ءىستىڭ وڭتايلى نۇسقاسى جاسالىپ تالقىلانسا قۇبا-قۇپ. ەگەر جاي عانا قارسىلاسقان، ءمىن تاققان، ىلىك ىزدەگەن سيپاتتا بولسا، ول تەلەارنادا اقپاراتتىق ناقتى ساياساتتىڭ، ساپالى جاسالعان ناقتى جوسپاردىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. جالپى جۋرناليستيكا سىنىنىڭ تۇرلەرى كوپ.

تەلەارناداعى سىني باعدارلامالاردىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى ساتيرا. ول ءازىل-ءاجۋا، اششى مىسقىل مەن كۇلكى سەكىلدى ءوزىنىڭ بەلگىلى ەلەمەنتتەرى ارقىلى ارتتا قالۋشىلىقتىڭ، ناداندىقتىڭ ادىلەتتىككە، ىلگەرى دامۋعا تۇساۋ بولىپ وتىرعانىن سۋرەتتەپ، بەينەلەۋدى كوزدەيتىن تارتىمدى جانر. پروفەسسور ت. قوجاكەەۆ مارقۇم ايتسا ايتقانداي، «ساتيرانىڭ كۇشتىلەر قارۋى» ەكەنى راس جانە ول سىبايلاس-جەمقورلىقپەن، الاياقتىقپەن، كوزبوياۋشىلىقپەن كۇرەستە وراسان زور مىندەت اتقارا الادى.  الايدا، كۇلكى قارۋىن قولدانۋدا دا اباي بولعان ابزال. بىرەۋدىڭ ار نامىسىن قورلاۋعا، ابىرويىنا، ىسكەرلىك بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋگە بولمايتىنى بەلگىلى. جالپى ساتيرا ەلەمەنتتەرىن ءتيىمدى ءارى ورىندى قولدانا ءبىلۋدىڭ ءوزى ءجۋرناليستىڭ قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ، ازاماتتىق پوزيتسياسىنىڭ، جەكە باسىنىڭ ادالدىعىنىڭ كورىنىسى بولماق.

سىننىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە ءتۇرى پىكىرتالاس، تالقىلاۋ تۇرىندەگى باعدارلامالار. بۇلار تەلەارنالاردا كوبىنەسە توك-شوۋ تۇرىندە دە كورىنىس تاۋىپ جاتادى. قازىرگى توك-شوۋلاردىڭ ءوزى نەگىزىنەن پىكىرسايىسقا نەگىزدەلىپ وتىر. شىندىقتىڭ ءوزىن پىكىرسايىس ارقىلى تانۋعا بولاتىندىعىن ەسكەرسەك، تەلەجۇرگىزۋشى ءۇشىن ەشكىمدى جاقتاماي جانە الالاماي ءبارىن تىڭداي وتىرىپ، ورتاق مۇددەنى قاتاڭ ۇستانا وتىرىپ، دايەكتى تۇجىرىم جاساۋى قاجەت بولادى. كەيدە تۇجىرىم جاساماي، جۋرناليست سۋبەكتيۆتىك كوزقاراسىنا سۇيەنبەي-اق پروبلەمانى كوپتىڭ تالقىسىنا تاستاپ، كورەرمەنگە وي سالاتىن تۇستارى دا پراكتيكادا كەزدەسەدى. ايتالىق، «حابار» اگەنتتىگىنىڭ «تارازى» باعدارلاماسى جوعارىداعىداي ءۇردىستى ءساتتى قالىپتاستىرىپ كەلەدى.

قالاي بولعاندا دا پىكىرسايىس بارىسىندا ايتىلعان سىننىڭ دا ۇسىنىستىڭ دا نەگىزى اۋانى وزەكتى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنىن شەشۋگە، ءمانىن ايقىنداپ، پروبلەمانى وڭتايلى جاققا قاراي بۇرۋعا باعىتتاعان ابزال. پىكىرسايىستىڭ سىنمەن ۇندەستىگى دە، ىسكەرلىك سيپاتى مەن ناتيجەسىنىڭ پايدالى بولاتىندىعى دا وسىندا بولسا كەرەك. سوندىقتان، قوعام ومىرىندەگى ەڭ ماڭىزدى ءارى حالىقتى تولعاندىرىپ وتىرعان وتكىر ماسەلە عانا تاڭدالىپ الىنۋعا ءتيىس.

شەشىمىن كۇتكەن وزەكتى ماسەلەلەردى تالقىلاۋداعى پروبلەمالىق تەلەحابارلاردىڭ الار ورنى ايىرىقشا. قوعامدىق دامۋ پروگرەستەرى، الەۋمەتتىك كۇردەلى نىسانداردىڭ احۋالى، ادام مەن تابيعات اراسىنداعى قارىم-قاتىناس سەكىلدى ماسەلەلەر تەوريالىق جانە پراكتيكالىق شەشىمدى تالاپ ەتەدى. وزەكتى ماسەلەلەردى ەفير ارقىلى كورسەتكەندە ونى بىلىكتىلىكپەن دۇرىس بەينەلەپ كوتەرۋ، مازمۇنى مەن سيپاتتارىن ناقتى انىقتاۋمەن قاتار وعان ىقپال ەتۋشى فاكتورلاردى ايقىنداپ بەرۋ قاجەت. وعان ءجۋرناليستىڭ مۇمكىندىگى جەتپەگەن جاعدايدا كاسىبي مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. ولارمەن بىرلەسىپ نەمەسە تىكەلەي كەڭەسشىلىگىمەن باعدارلامانى يگەرۋگە بولادى.  جالپى پروبلەمالىق، پىكىرسايىستىق، تالقىلاۋ تۇرىندەگى تۋىندىلار پىكىرالۋاندىققا قول جەتكىزگەن باق ءۇشىن عانا مۇمكىن بولماق. ونىڭ ماڭىزدىلىعى «ەركىن پىكىر الماسۋ ارقىلى مامiلەگە، ورتاق شەشىم قابىلداۋعا جەتكىزەتىندىگىمەن» (پروحوروۆ ە.پ. جۋرناليستيكا ي دەموكراتيا. م. 2000. c.210) ەرەكشەلەنەدى.

ءجۋرناليستىڭ تۋىندىسى تەلەارنا اياسىندا ءاردايىم ۇجىمدىق سيپاتقا يە بولىپ كەلگەن. ەندى بۇل ينتەگراتسيا ەلدىك جانە الەمدىك سيپات الىپ بارا جاتىر. ءارتۇرلى باعىتتاعى باق پەن جۋرناليستەر ءوزارا ىنتىماقتاسۋدى، پىكىرلەر مەن تاجىريبە الماسۋدى العا شىعارۋى بۇقارالىق اقپارات ساياساتىنان تۋىنداپ وتىرعان وسى ماماندىقتىڭ نەگىزگى تالاپتارى بولىپ وتىر.

تاقىرىپتىڭ وزەكتى بولۋىنىڭ ماڭىزدىلىعى مىنادا:

• ۋاقىت اعىمىنداعى نەگىزگى ماسەلەلەر جانە ءومىر باعىتىن تۇزەۋگە ىقپال ەتەتىن قوعامدىق تىرشىلىك كورىنىستەرى;
• تەوريالىق كەلەلى ءارى كەشەندى ماسەلەلەر;
• وتكەن كەزەڭدەردەگى تاريحي وقيعالار;
• كەلەر بولاشاقتىڭ باعىت-باعدارى.

سوندىقتان، جۋرناليست ءاربىر دەرەك، وقيعا، مالىمدەمە سىندى ماتەريالدارمەن ۇشىراسقاندا ەڭ الدىمەن ونىڭ باق ءۇشىن ماڭىزى بار ما، كەزەكتى باعدارلاما دايارلاۋعا ونىڭ قاجەتتىلىگى بولا ما دەگەندى انىقتاپ الۋى قاجەت بولادى. ونىڭ وزەكتى بولارلىقتاي سۋبەكتيۆتى سيپاتى (اقپارات قابىلداۋشى ءۇشىن سول وقيعا، دەرەكتىڭ، ماسەلەنىڭ ماڭىزدىلىعى) مەن وبەكتيۆتى سيپاتىنىڭ (قوعامدىق، الەۋمەتتىك ءومىر ءۇشىن وقيعا مەن كورىنىستىڭ ماڭىزدىلىعى) ارا جىگىن اجىراتۋى كەرەك. ونىڭ ءوزى اينالىپ كەلگەندە ءجۋرناليستىڭ قوعامدىق پوزيتسياسىنا، تۋىندى جاساۋ سانا-سەزىمىنىڭ، بىلىكتىلىگى مەن تۇيسىك-تانىمىنىڭ كوكجيەگىنە تىكەلەي قاتىستى تۋىندايدى. ياعني، وقيعا قانشا جەردەن ماڭىزدى بولىپ، تاقىرىپقا سۇرانىپ تۇرسا دا «ىمدى تۇسىنبەگەن دىمدى دا تۇسىنبەيدى» دەمەكشى جۋرناليست ونى سەزىنە الماسا ەشبىر تۋىندى جاسالماسى بەلگىلى. تەلەارنالاردا تاقىرىپتىڭ ۇساقتالىپ كەتەتىنى، جۋرناليستەردىڭ جەكە ادامدار تۋرالى ەستەلىك ايتۋدان، دەرەكتى سىرتتاي عانا دارىپتەۋدەن اسا المايتىنى ءبىرىنشى تابيعي تۇيسىكتىڭ جوقتىعىنان بولسا، ەكىنشى جاعىنان بىلىكسىزدىكتەن تۋىندايتىن السىزدىك.

سايىپ كەلگەندە، ەڭ باستىسى، تەلەتۋىندى اتاۋلىنىڭ تارتىمدى جانە مازمۇندى جاسالۋى ءۇشىن حالىققا بەرەرى مول ناتيجەلى، يگىلىكتى ىستەر تاڭدالىپ الىنۋعا ءتيىس. سول سياقتى سايلاۋ ناۋقانى سىندى ماڭىزدى ءىس-شارالاردى كورسەتكەندە سىڭارجاقتىققا بوي ۇرماي سالماقتىلىق تانىتا بىلسەك، قانەكي!

«اباي-اقپارات»