ادامنىڭ تىرشىلىگى مىنا دۇنيەدەگى كەڭىستىك پەن ۋاقىتتىڭ اياسىندا ءوتىپ جاتادى. ادام ءۇشىن وسى دۇنيەنى يگەرۋ، ساقتاۋ، قورعاۋ تەك فيزيكالىق شارت قانا ەمەس، ول كيەلى مەتافيزيكالىق مىندەتتى تۇعىر.

يسلام تەولوگياسى بويىنشا بۇل دۇنيە، ادامنىڭ ءومىر مەن ءولىم اراسىنداعى سىناقتان ءوتۋى ءۇشىن جارالعان. جەكە ادامنىڭ سىناق ۋاقىتى ونىڭ تاريحى. ال ءاربىر ادامنىڭ جەكە تاريحى، ول تۇتاس ءبىر مادەنيەتتىڭ دە، ءدىننىڭ دە، ۇلتتىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە تاريحى. قازاقتىڭ تاريحي تانىمىندا ۋاقىت پەن كەڭىستىك، كادىمگى فيزيكا مەن مەتافيزيكا سياقتى جان مەن ءتان قاتىناسىنداي سيپاتقا يە. سوندىقتان قازاق دۇنيەتانىمىندا ۋاقىت پەن كەڭىستىك تۇتاس قاراستىرىلادى.

ءاربىر ادامنىڭ قۇداي الدىنداعى جەكە سىناعى ونىڭ ولىمىمەن اياقتالعانىمەن، مىنا دۇنيەدەگى ءىزى كەيىنگى قالعان تىرىلەرگە ونەگە، تاجىريبە، جول، سالت، جورا بولىپ قالاتىنى ءمالىم. بۇل ۋاقىت سونىمەن قاتار ونەگە، ۇلگى ياعني ادامنىڭ اقىلىن، ارىن، جانىن، مالىن، نامىسىن قورعاۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ تاجىريبەسى. بۇلاردى مادەنيەت قاباتتارى دەيمىز.

ءىز قالدىرعانداردىڭ  ءومىرى دە، ءولىمى دە ماڭگى ەستە ساقتالادى. بۇل – تاريحي سانا. سانا ءتىرى ياكي بەلسەندى بولسا، تاريحتا اتى قالادى، اڭىزعا اينالادى. سونداي اڭىز، ءاپسانا بولعان بابالاردى ەسكە الۋ – ول ادامنىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگى، رۋحىنىڭ قىزمەتى.

نەگىزىنەن تاريحي سانا، ياكي تاريحي جادى مەن ءدىني كيەلىلىك اراسىندا تىعىز بايلانىس بار، ونىڭ الەۋمەتتىك قىرى وسى تۇستا اشىلادى. مىسالى ءياساۋيدىڭ «زيكر (ەسكە الۋ) تەورياسى» مەن ۇلتتىق تاريحي سانا اراسىندا قۇبىلىستىق ۇقساستىق بار. مۇنى تاريحي ساباقتاستىق، (وتكەن، وسى جانە كەلەر شاق) ءۇش ۋاقىت تۇتاستىعى دەپ قارايمىز.

ادام ماڭگىلىك، سەبەبى ونىڭ ءىزى، مازارى ونىڭ ارتىندا قالعاندارى ءۇشىن سول كەڭىستىكتى يەلەنۋ قۇقىن بەرۋمەن قاتار، مەملەكەت - بيلىك جانە وتان دەگەن كيەلى تۇعىر قالىپتاستىرادى. دەمەك، مازار تەك ءمايىتتىڭ جەرلەنگەن توپىراعى عانا ەمەس، ادامنىڭ وتانىنىڭ قازىعى. وتاننىڭ ياكي كەڭىستىكتىڭ كيەلىلىگى دەگەن تۇجىرىمداما وسى جەردە ءوزىن كورسەتەدى.

ادامنىڭ يسلام تەولوگياسى بويىنشا، ءبىرتۇتاس ءۇش وتانى بار. رۋح الەمىندەگى وتانى، سوسىن انا قۇرساعىندا، تۋعان سوڭ وتانىمەن كىندىگى ارقىلى بايلانادى. سوندىقتان  دا ادام ءۇشىن «تۋعان جەر كيەلىلىگى» ماڭىزدى ورىندى يەلەنەدى.

ادام تۋعان سوڭ مىنا دۇنيەمەن رۋح-ساناسى ارقىلى قاتىناس جاسايدى. قازىرگى جاحاندىق ۇدەرىستىڭ باستى امالى، ادامدى وسى سانادان ياعني كيەلى وتانىنان بايلانىسىن ءۇزۋ، ۇمىتتىرۋ ەكەندىگى ءمالىم.

ەندى ادامنىڭ بۇل دۇنيەدە ەڭ باستى تۇعىرى وتان بولسا، سونىڭ ءبىرىنشى ساتىسى انا قۇرساعى، ەلى، مىنا الەمگە كەلگەندەگى رۋحاني تۇعىرلارى، قۇندىلىقتارى، سول سارا جولمەنەن يمانى مەن ۇستانىمىنان وزگەرمەستەن يەسىنە قايتۋىمەن ادام ساپارى شەڭبەرىن اياقتايدى. بىراق بۇل دۇنيەدەگى ىزدەرى ارتىنداعىلار ءۇشىن دە، قۇداي ءۇشىن دە نەگىزگى سىناق ولشەمى بولىپ قالا بەرەدى. سوندىقتان ادامعا وتكەن تاريحىن، جولىن، ىزدەرى مەن تاجىريبەلەرىن ەسكە الىپ وتىرۋ – سۋننا، ۇلى جول، ياعني تابيعي ءحال. قۇدايلىق قالاۋ. دەمەك كەز كەلگەن مازار جاي عانا تومپايعان توپىراق ەمەس، ول ادامنىڭ ۇلاعات، ونەگە، ەستۋ، عيبراتتانۋ وبەكتىسى.

مازاردىڭ سىرتىنا قاراپ-اق ءولىمدى ەسكە الاسىڭ. ال مازمۇنىنا ۇڭىلسەڭ، ءومىردى قالاي ءسۇرۋ كەرەكتىگىن سەزىنەسىڭ.

مازار – رۋح پەن سانانىڭ قۇبىلىستىق ەسكەرتكىشى. مازار – ءدىننىڭ دە، ءدىلدىڭ دە تاريحى. سوندىقتان بولمىس دەگەن ول جەكە باسىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىڭ، مادەنيەتتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن ەنشىسىندە ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارماعان ابزال. مىنە وسى ورايدا ياساۋي اتامىزدىڭ «زامان»، «ماكان»، «يحۋان»، «رابتي سۇلتان» ۇستانىمى قازاق بولمىسىنىڭ ءمانى ەكەندىگى ايشىقتالا باستايدى.

قازىر قوعامدىق پىكىردە، كەيبىر باۋىرلار "مۇنداي ەلدەن كەتەمىن، باسقا ەلدىڭ اناۋسى ارتىق، مىناۋسى كەرەمەت" دەگەن سوزدەر ايتىپ ءجۇر. جارايدى، سالىستىرۋ دەگەن جاقسى. بىراق ەشقانداي سالىستىرۋ وتان ءۇشىن جۇرمەيدى. سەبەبى ول، وتان – اناڭ. قانشا جەردەن سالىستىرساڭ دا ءوز اناسىنان باسقا ارتىق انا تاپقان جان بار ما؟ سوندىقتان بۇل ەلدى سالىستىرىپ، اۋىستىرۋ وتانعا قىزمەتتى بىلدىرمەيدى. سابىرمەن، عىلىممەن، بىلىممەن، نامىسپەن، ەرىك جىگەرمەن وتاندى ەمەس، وتانىڭداعى ۇدەرىستەردى اۋىستىرۋ باستى مۇرات بولسا قۇبا قۇپ.

دەمەك سەنىڭ تىرلىگىڭ عانا ەمەس، ءمايىتىڭ دە مىنا كەڭىستىكتىڭ ياعني توپىراقتىڭ ءارى قاراي قازاق وتانى بولۋىنا سەپ. ءتىرى بولىپ قىزمەت ەتسەڭ، قازاقتىڭ اجارىسىڭ. ال ەگەر ءدام تۇزىڭ تاۋسىلىپ ولە كەتسەڭ دە، مازارىڭ، قازاق تاريحى بولىپ قالادى.

مازار – قازاقتىڭ تاريحي ساناسىنىڭ ءمانى. ول فيزيكالىق جانە مەتافيزيكالىق تاريحي ويلاۋ جۇيەمىزدى تۇتاستاندىرىپ تۇرعان تەمىرقازىق ىسپەتتەس. بۇل سانانى ارحەولوگتار جاقسى سەزەدى. مازار  "كۋلتيۆاتسيالىق قىزمەت" ءرولىن اتقارىپ كەلەدى. مىنا قازاقتىڭ كەڭىستىگىن مازارلارسىز ەلەستەتسەڭىز، بۇل جەر مەنىكى دەپ ايتا المايتىنداي بولاسىز. ءدىن فەنومەنولوگياسى تۇرعىسىنان، مادەنيەتتەر مەن قالالاردىڭ پايدا بولۋىنداعى مازارلاردىڭ ءرولى تۋرالى دا ارنايى زەرتتەۋلەر جۇرزىگىلۋى ءتيىس. مىسالى، بۇل تۇرعىدان، انكارا قالاسىنىڭ «قاجى بايرام ءۋالي» اتىمەن نەمەسە تۇركىستان قالاسىنىڭ قالىپتاسۋىندا «قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ءرولى» دەگەن تاقىرىپتار وتە وزەكتى ماسەلە.

ءدىن فەنومەنولوگياسى عىلىمى تۇرعىسىنان، ءدىني عيماراتتار ول: مازار، مەشىت، شىركەۋ بولسىن، سول ەلدىڭ رۋحاني تاريحى ءارى تۇراتىن ارەالىن كورسەتەتىن بىردەن ءبىر بەلگى – ەسكەرتكىش. مىسالى، شىركەۋ پراۆوسلاۆيا ءۇشىن سول ەلدىڭ شەكاراسىن بىلدىرەتىن سيمۆول. پاتشالى رەسەي ءۇشىن دە «رۋسسكي مير» شەكاراسى الدىمەن شىركەۋ، سوسىن سىرتىن كرەپوستپەن قورشايدى.  سوندىقتان مازار، مەشىت ول رۋحاني ءارى ساياسي، گەوپوليتيكالىق تۇعىر. بۇل ماسەلەگە عىلىمي تانىممەن قاراعان ءجون.

قازاق دۇنيەتانىمىندا "مولالى جەردە سۋ بولار، سۋلى جەردە ەل بولار" دەگەن ولشەم بار. وسى ولشەمنىڭ مانىنە ۇڭىلسەڭىز، قازاق دۇنيەتانىمىندا «مازار»، «ەل»، «سۋ» بۇلار گەوپوليتيكالىق كاتەگوريا. بۇل قۇبىلىس كەشە سولاي بولعان، بۇگىن دە ودان ءارى جالعاسىپ كەتە بەرەدى. مىنە، قاراپ وتىرساڭىز ادام ءۇشىن كەڭىستىكتە دە، ساناسىندا دا ۇعىمدىق تانىمدىق ەسكەرتكىش-ۇستىندار ورىن الادى ەكەن.

كورىپ وتىرعانىڭىزداي، «مەن» ياكي «بولمىس» دەگەن ول تەك ادامنىڭ جەكە تۇلعاسى عانا ەمەس. ول ونىڭ ارتىندا تۇرعان مادەني عارىشى. مەندى «مەن» دارەجەسىنە جەتكىزگەن الەم ول مەنىڭ – مادەنيەتىم. سول مادەنيەتتى تۇزەتىن قۇندىلىق اتاۋلى ادام ساناسىنا ۇعىمدار ارقىلى ەنەدى. ءتىل ارقىلى ۇعىم، تۇسىنىك، تانىم، تۇجىرىم، دۇنيەتانىم، ءدىن، بارلىعى مەنى قورشاعان عارىشقا اينالادى.

قازاق مەملەكەتتىلىگى مەن ساياسي تاريحىندا وسىنداي گەوپوليتيكالىق ءمانى بار ورتالىق تۇركىستان قالاسى بولدى. تۇركىستان – ءبىر جاعى سىر، ءبىر جاعى قاراتاۋمەن قورشالعان، تابيعي قورعان ىشىندەگى كيەلى مەكەن، ياعني «فاراب» ايماعى بولاتىن. ءارى تۇركىستان ءىرى ساۋدا جولىندا ورنالاسقان تۇركى-يسلام وركەنيەتىنىڭ ورتالىعى. سوندىقتان تاريحتا بۇل قاسيەتتى مەكەندى يەلەنۋ ءۇشىن تالاس-تارتىس تولاستاماعان. بۇل قالانى «يەمدەنۋ» تاريحى دا «مازار قۇبىلىسىنا» بارىپ تىرەلەدى. بۇل جەردەگى مازار قۇبىلىسى تىكەلەي قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ تاريحي تۇلعاسىمەن بايلانىستى. ياعني، ءياساۋيدىڭ «ازىرەتى سۇلتان»، «ءپىر-ي تۇركىستان»، «اسيتانا-ي ساعادات» سياقتى اتاقتارى مەن داڭقى دا ىقپال ەتكەن.

تۇركىستان قالاسىن العاش استانا ەتكەن قازاق حاندارىنىڭ ءبىرى ەسىم حان بولدى. ول، ءوزىنىڭ وسيەتى بويىنشا، قوجا احمەت كەسەنەسىنە جەرلەنگەن. ەسىم حاننان كەيىنگى قازاق حاندارىنىڭ بارلىعى دەرلىك وسى مەكەندە جەرلەندى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا، قاسيەتتى تۇركىستاندا قازاقتىڭ 21 حانىنىڭ سۇيەگى جاتىر. ولاردىڭ اراسىندا ءىى جانىبەك حان (1643 جىلى قازا تاپقان); سالقام جاڭگىر حان (1652 جىل); ءاز تاۋكە حان (1718 جىل) جانە قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىن بىرىكتىرگەن ەڭ سوڭعى حانى — ابىلاي حان (1781 جىل) بار.

ابىلاي حان دا ازىرەت سۇلتان جاتقان قابىرحانانىڭ شىعىسىنداعى دالىزدە، شىعىس ەسىگى الدىنا قويىلعان. بۇل ءدالىز ەسكى دەرەكتەردە وسى جەردە جەرلەنگەن حاننىڭ اتىمەن «ابىلايحانا» دەپ اتالعان.

كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ التىن كوپىرى بولعان، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ءتورى، كيەلى بەسىك تۇركىستان، كيەلى مازار (پانتەون) رەتىندە دە تاريحي مانگە يە. تەك وتكەن تاريحتا عانا ەمەس، ول بۇگىن دە تاريحي ساباقتاستىق ارقاۋى. وسى ورايدا، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ەڭبەگى وراسان. ەلباسىمىزعا، ارينە، اماندىق، دەنساۋلىق تىلەيمىز. بىراق ءولىم دە ايتىپ كەلمەيدى. مەنىڭ ويىمنىڭ دا وسى جەردە تيەگى اعىتىلادى. ۋاقىت ساعاتى جەتىپ، و دۇنيەگە اتتانا قالسا، ەلباسىنىڭ سۇيەگى كيەلى تۇركىستان قالاسىنا، ازىرەت سۇلتاننىڭ جانىنا جەرلەنسە، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحي، ساياسي ساباقتاستىعى مەن باياندىلىعىنىڭ كەپىلى دە ورنىن تاپقان بولار ەدى. بۇل كەڭىستىكتىڭ دە، تاريحتىڭ دا، سانانىڭ ساباقتاستىعىنا قىزمەت ەتەر ەدى. بۇل وي مەنى استانادان پانتەون سالىنادى دەگەن كەزدەن باستاپ مازالاپ كەلەدى. ارينە، بۇل ەگەمەن ەلدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى رەتىندە ازىرەت سۇلتان جانىنا رەسمي جەرلەنۋى دە قازاق ساياسي مەملەكەتىلىگىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى اراسىنداعى كوپىردى قايتا جالعاپ كەتەر مە ەدى دەگەن وي... سەبەبى، قازىرگى جاحاندىق ۇدەرىستەگى ساياسي گەوپوليتيكالىق قاۋىپسىزدىك ماڭىزدى. وسى ورايدا بۇگىنگى ەگەمەندىكتىڭ كەشەگى مەملەكەتتىلىك اراسىن ساياسي سانادا جالعاپ وتەتىن ءبىر قۇبىلىسقا توقتالىپ كەتسەم دەيمىن. كەشەگى ۇزىلگەن ەلدىگىمىزدىڭ، مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاريحي زاڭدى مۇراگەرى بولىپ وتىرعان تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكەندىگى داۋسىز. شيرەك عاسىرلىق ۋاقىتتا تالاي اسۋلاردان ءوتىپ كەلەمىز. مەملەكەت تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءالى قالىپتاسۋ ۇستىندە ەكەندىگى ءمالىم. قازىر سىرتتان دا ۇلان عايىر جەرىمىزگە كوز تىگىپ، قيتۇرقى گەوپوليتيكالىق مۇددەلەرىن تەلىگىسى كەلىپ وتىرعان سىرتقى ىشكى ساياسي ورتالىقتار جوق ەمەس.

مەملەكەت، مەملەكەتتىلىك بۇلار كيەلى ۇعىمدار. مەملەكەتسىز مادەنيەتتىڭ دە، ۇلتتىق بولمىستىڭ دا تىرشىلىگى نەعايبىل. سوندىقتان بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىلىگى ءۇشىن دە تاريحي ساباقتاستىق ياكي تاريحي تاجىريبە باستى رۋحاني تۇعىر ەكەنى داۋسىز.

قازاق سان عاسىرلىق سىننان ءوتىپ، ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن ەلدىگىن جاريالادى. وعان دا، مىنە، بۇگىن شيرەك عاسىردان استى. قازىرگى الەمدەگى گەوپوليتيكالىق جانە جاھاندىق قىسىمدار مەن وزگەرىستەر ۇلتتىق، مەملەكەتتىك بولمىستى ساقتاۋدا تاريحپەن ۇندەسۋ شارتىن الدىمىزعا تارتىپ وتىر.

بۇگىنگى قازاق مەملەكەتتىلىگى كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ جالعاسى. بۇگىنگى كيەلى وتانىمىز، كەشەگى قازاق حاندىعىنىڭ تەرريتورياسىمەن ناقتىلانعان. بولمىستىق، وركەنيەتتىك تۇعىر بويىنشا دا يسلامدىق قۇندىلىقتار ارقىلى ناقتىلانعان وتكەن تاريحي تاجىريبەمىزگە ورالۋىمىز قاجەت. بۇل مەملەكەتتىلىك تاريحىنىڭ ساباقتاستىعى مەن باياندىلىعىنىڭ كەپىلى دە بولماق.

مىنە، تۇركىستان قازاق ەلىنىڭ استاناسى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزى رەتىندە دالا مەن قالا تۇتاستىعىنان تۇراتىن، تۇركى يسلام وركەنيتىنىڭ تۇعىرىنداعى جاڭا بولمىستىق ساياي ورتالىق بولدى. كەزىندە حان كەنەنىڭ ەركىندىك جولىندا «الاش جۇرتىن» قاسىما ەرتەمىن دەگەندەگى ساياسي يدەولوگيالىق تۇعىرى دا وسى تۇركىستان بولاتىن. ماعجاننىڭ دا «تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي، تۇرىكتىڭ ءتاڭىر بەرگەن نەسىبى عوي» دەگەنىندە تەرەڭ تاريحي ساباقتاستىققا تولى ءمان جاتىر.

دوساي كەنجەتاي تۇرسىنبايۇلى،

فيلوسوفيا، تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

ياسسايتانۋ عزي ديرەكتورى

تۇركىستان قالاسى

Abai.kz