جاڭا قازاق ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ پرينتسيپتەرى
بۇگىندە قازاق ۇلتشىلدارى قايتادان ءبىر-بىرىمەن قىرقىسىپ، ىشكى جانە سىرتقى جاۋدىڭ بارلىعىن جايراتىپ تاستاپ، ءوز-وزىمەن ەسەپ ايىرىسقىسى كەلەتىندەي.مايدا-شۇيدە اڭگىمەلەردى ءسوز ەتىپ، ءبىر-بىرىنە ءمىن تاعىپ، «مەنىكى دۇرىس، مەنى تىڭداماعاننىڭ بارلىعى قازاق ەمەس، قازاق جاۋى» دەگەن سىڭايداعى اڭگىمەلەر كوبەيۋدە. «مەن عانا وپپوزيتسيامىن، قالعاندارى بيلىكتىڭ جانسىزى» دەگەن دۇنيەلەر كوبەيىپ كەتتى. ۇلتشىلدار اراسىندا «مەن عانا قازاق مۇددەسىن قولداپ-قورعاپ ءجۇرمىن، مەنى مويىنداماعاندار «باندالىڭدار» دەگەن ناپولەونشىلدىق كوزقاراستار كوبەيىپ كەلە جاتقانداي. مۇنداي جاعدايدىڭ جاقسىلىققا اپارمايتىنى بەلگىلى. جاقسىلىققا اپارماق تۇگىل، مۇنداي جاعداي وسى كەزگە دەيىن قازاق ۇلتشىلدىعى، قازاق ۇلتشىلدارى مويىنداتقان اقيقاتتاردان، باسىپ العان بيىكتىكتەردەن، ايتا-ايتا كوندىرگەن كومپروميستەردەن، قاسارىسا-قاسارىسا جاساسقان شارتتاردان ايىرىلىپ، كەيىن شەگىنۋ، تايشاقتاۋ، كەشەۋىلدەۋ قاۋپى الدىندا تۇر. ەگەر بۇگىنگى كەيبىر اعايىندارىمىزدىڭ بويىنداعى كوسەمسىماقتىق، ۇشى-قيىرى جوق مانساپقۇمارلىق، اتاققۇمارلىق جالعاسا بەرەتىن بولسا، وندا تاعى دا ۇتىلامىز، تاعى ونسىز دا تاريحي از ۋاقىتىمىزدى جوعالتىپ الامىز. قازاققا جاۋ كوپ، سول جاۋدىڭ جۇمىسى مەن جۇگىن جەڭىلدەتۋدىڭ ەش قيسىنى جوق. بيلىككە جەتپەي، پارلامەنتكە كىرمەي، پارتيا قۇرا الماي جاتىپ جاساپ جاتقانىمىز وسى بولسا، جەتىسكەن ەكەنبىز…
ەگەر جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەر ورىندى، قازاق ىشىندە وسىنداي ترەندتەر مەن تەندەنتسيالار ءجۇرىپ جاتىر دەگەندى مويىنداعان بولساڭىز، وندا مىقتاپ ويلانۋ، جاعدايدى ءتۇسىنىپ-ءتۇيسىنۋ، مامىلەگە كەلىپ، تىرلىكتەۋ-تىرشىلىكتەۋ، ارەكەت ەتۋ جاعىنا كوشكەنىمىز دۇرىس سياقتى. ءوز باسىم ويلانا كەلە، قازاق ۇلتشىلدىعىنا قاتىستى تومەندەگىدەي تەزيستەر مەن ويلاردى ورتاعا سالىپ، شىنايى، اشىق تالقى وتكىزۋ قاجەت دەپ تاۋىپ وتىرمىن. ۇلت ىسىندە مايدا-شۇيدە دەگەن بولمايدى دەسەك تە، بىزگە قاجەتتىسى پرينتسيپتەر، ستراتەگيا مەن تاكتيكا تۋراسىندا ءىرى-ءىرى، كەسەك-كەسەك دۇنيەلەر بويىنشا كەلىسىمگە كەلۋ كەرەك دەپ سانايمىن.
- قازاق ۇلتشىلدارى كىمدەر؟
ءبارىمىزدىڭ جانىمىز قازاق، جۇرەگىمىز قازاق، قازاق بولىپ تۋدىق، قازاق بولىپ ءولۋىمىز شارت. ءبارىمىزدىڭ قازاققا جانىمىز اشيدى، ءبارىمىز دە قازاققا بولسىن دەيمىز. ءبارىمىزدىڭ دە يلەپ جۇرگەنىمىز ءبىر تەرىنىڭ پۇشپاعى.
قازاق ۇلتشىلى دەپ قازاق يگىلىگىنە قولىنان كەلگەنشە قىزمەت ەتىپ، ۇلت ءۇشىن تەر توگىپ جۇرگەننىڭ بارلىعى دا ۇلتشىل. ۇلتشىلدىق پارتياعا، قىزمەتكە، مانساپقا، ورىنتاققا بايلانىستى ەمەس. ۇلتشىلدىق قازاقى ويعا، ساناعا، مىنەزگە، بىلىمگە، سوزگە، ىسكە، ارەكەتكە بايلانىستى. بيلىكتە ءجۇرىپ تە ۇلتشىل بولۋعا بولادى، ول ءۇشىن جۇمىستى ادال جاساپ، ۇلتتىڭ ناپاقاسىن ۇرلاپ، ۇلتتىڭ نامىسىن اياققا جىقپاساڭ جەتىپ جاتىر. ال ىستەپ جاتقان ءىسىڭ قازاق مۇددەسىنە قىزمەت ەتسە، پايدا الىپ كەلسە، ۇلت ۇپايىن تۇگەندەسە ءتىپتى كەرەمەت.
قازاق ۇلتشىلى – سايلانبالى قىزمەت، تاعايىندالمالى جۇمىس، اتادان بالاعا قالعان كاسىپ، عىلىمي اتاق نەمەسە سالپىنشاق ەمەس. قازاق ۇلتشىلدىعى – ءپرينتسيپتى پوزيتسيا، ۇستانىم، ويلاۋ جۇيەسى، ومىرلىك كرەدو، ادامي، ازاماتتىق تاڭداۋ، تۇلعالىق بولمىس. مىناۋ «ناعىز قازاق ۇلتشىلى»، «ال مىناۋ توقالدان تۋعان ماڭگۇرت» دەپ اتاق تاراتاتىن كوميتەت پەن كوميسسيا جوق. ونىڭ بولۋى مۇمكىن دە ەمەس.
ءار ادام وزىنە-ءوزى بي، ءوزى تورە، ءار ادام ءوز ءسوزى مەن ءىسى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ارى الدىندا جاۋاپ بەرەدى، قىلمىس جاساسا – زاڭ الدىندا، قيانات جاساسا جاراتۋشى الدىنا بارعاندا جاۋابىن بەرەدى. ەشكىم دە پايعامبار ەمەس، پايعامباردىڭ ۇمبەتى ەمەس. قازاق اراسىنداعى شىن سايلاۋدا جەڭىپ، «قازاقتىڭ ناعىز كوسەمى» دەگەن اتاقتى ەشكىم جاۋلاپ العان ەمەس.
مىناۋ «قازاقتىڭ دوسى»، ال اناۋ «قازاقتىڭ جاۋى» دەگەندى انىقتايتىن ادام ەمەس – ۋاقىت پەن تاريح. ەشكىمنىڭ دە «قازاق بولۋ»، «ۇلتشىل اتاۋ» تۇرعىسىنان مونوپولياسى جوق، بولۋى مۇمكىن دە ەمەس. شىندىق پەن اقيقاتقا دا ەشكىم مونوپوليا ورناتا المايدى. قانشا ادام بولسا، سونشاما پىكىر بولۋى ىقتيمال. سەنىڭ ءسوزىڭ مەن ءىسىڭنىڭ «دۇرىس» نەمەسە «بۇرىس» بولۋى باسەكەگە قابىلەتتىگىڭە قاتىستى. سەنى ەكى ادام قولداسا دا ۇلتشىل بولۋىڭ مۇمكىن، ميلليوندار اۋزىڭا تەلمىرىپ قاراپ، ءاربىر سوزىڭە تابىنىپ وتىرسا دا ۇلتشىل بولۋىڭ مۇمكىن. ساياساتپەن اينالىسقاندار كوپشىلىكتىڭ سوڭىنان ەرۋى زاڭدى، بىراق كوپشىلىك تە قاتەلەسىپ جاتاتىنىن ۇمىتپاعانى ابزال. بىراق «جۇرت بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭگى ءۇشىن» دەپ، جالعىز ءوزى قالىپ، قاسارىسىپ تۇراتىنداردى دا قازاق اراسىنا سىيعىزا الاتىن مادەنيەت قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك. سەبەبى ۇلت كوسەمى، قازاقشىلدىقتىڭ ابىزى اتانعان شاكارىم قاجى ءوزىن «مۇتىلعان» اتاپ، جاپان دالادا جالعىز قالعانىن دا ۇمىتپالىق.
- ۇلتشىلدار مەن بيلىك، بۇگىنگى ساياسي رەجيم.
ۇلتشىل اتانۋ ءۇشىن، ۇلتشىل بولۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە پرەزيدەنت نازارباەۆقا قارسى شىعىپ، ونى قارالاپ، تاقتان قۇلاتۋ پارىز ەمەس. قازاق، قازاق ۇلتى پرەزيدەنت نازارباەۆقا دەيىن دە بولدى، كەيىن دە بولادى. ماڭگىلىك بولماسا دا، مىڭداعان جىل بولعانىن قالايمىز. ۇلت ءىسىن، ۇلت مۇراتىن ءبىر ادامعا بايلاپ قوياتىن شەكسىز ۋاقىتىمىز جوق. قولدان كەلگەن، ار-نامىسىمىز، اقىل-ويىمىز، پايىم-پاراساتىمىز، مىنەز-قۇلقىمىز جەتكەن نارسەنى بيلىكتەن تىس تا، بيلىكپەن بىرىگىپ تە جاساي بەرۋگە بولادى. ۇلتشىلدىق ساياسي بيلىك ماسەلەسى عانا ەمەس.
جاقسى بولسىن، جامان بولسىن بۇگىنگى بيلىك – قازاق بيلىگى، بالكىم، پوستسوۆەتتىك قازاق بيلىگى، وتپەلى كەزەڭدەگى پوستكوممۋنيستىك قازاق بيلىگى. كەرەمەت دەسەك تە قازاق بيلىگى، جاۋىز-ساتقىن دەپ سىناپ-شەنەسەك تە قازاق بيلىگى. ازىرگە باسقا بيلىك جوق. بۇگىنگى بيلىك مارستان كەلىپ قونجيعان نەمەسە وككۋپاتسيالىق رەجيم سايلاعان بيلىك ەمەس. ءدال ەرتەڭ شىنايى، ءادىل سايلاۋ جاريالانا قالسا، پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ 97 پايىز ەمەس شىعار، بىراق ەمىن-ەركىن 55-60 پايىز داۋىسقا يە بولا الاتىنىنا سەنەمىن. ونى توڭكەرىپ تاستاپ، ورنىنا قونجيا قالاتىن ۇلتشىلداردىڭ قاۋقارى، پارمەنى، قاتارى مەن پارتياسى ازىرگە جوق. بولسا، ەشكىم داۋلاسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جاۋ دەپ وتىرماس ەدى. ۇندەمەي-اق الاتىن بيلىگىن الار ەدى.
ەگەر بيلىك شەكتەن شىعىپ جاتسا، قيانات جاساپ جاتسا ونى ايتۋ پارىز، اقتى – اق، قارانى – قارا دەۋ بورىش. جازىقسىز ايىپتالىپ، قۋعىندالىپ جاتقان بارشا ازاماتقا اراشا بولۋ – مىندەت. الايدا ايقايلاپ، قارعاپ-سىلەگەندىكى، تالاق ايتقاندىكى عانا دۇرىس دەگەن ءسوز ەمەس. بارلىق ماسەلە تۇبەگەيلى ماقساتقا بايلانىستى. ەگەر ماقسات ايقىن بولسا، وعان جەتەتىن جولداردىڭ سانى شەكسىز بولۋى ىقتيمال. ەگەر ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بيلىكپەن كەلىسسوز جاساۋ كەرەك بولسا، وعان دا بارۋ كەرەك. ەگەر كۇشىڭ بولسا، بيلىك ءوزى-اق كەلەر ەدى. بىراق كۇشىڭ مەن پارمەنىڭ جوق بولسا، بيلىك ساعان جولاي ما؟ بيلىككە كۇنىڭ قارادى ما، ونىمەن دە جۇمىس ىستەي ءبىلۋ كەرەك. كومپروميسس، مامىلە دەگەنىمىز «ماعان ءتورت اياقتاپ كەلىپ، تىلىڭمەن ەدەنىمدى جالاپ كەت» دەگەن ءسوز ەمەس.
بيلىككە تالاپ قويساڭ، شارت قويساڭ، ونى ىستەتۋدىڭ ەكى جولى بار: ا) تالاپ ەتىپ، كۇشتەپ ىستەتكىزۋ; ب) تالاپ ەتىپ، اقىل-ويمەن دالەلدەپ، كوندىرۋ. ءدال قازىر كۇشتەپ كوندىرۋدىڭ لاجى مەن رەتى شامالى. كۇتتىرمەيتىن ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن امالسىز ەكىنشى جولدى تاڭداۋ كەرەك بولىپ جاتادى. وندا ءتيىستى مادەنيەت پەن ادەپتى ساقتاۋ قاجەت. بيلىككە كۇنى-ءتۇنى لاعىنەت ايتىپ، قارعاپ-سىلەپ جاتساڭ، جۇرت كوزىنشە كۇشەنىپ-تىشانىپ «ۇرى-قارى»، «ساتقىن يت» دەپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە ەسىك تىرنالاپ، مىسىقشا مياۋلاپ جۇرگەنىڭنەن نە پايدا، نە قايىر؟ بۇل ۇناماي ما، وندا تىرەسىپ-سىرەسىپ تۇرا بەر! بىراق ۇلت جۇمىسىن ىستەپ جۇرگەنگە، قازاق دەپ تىرىسىپ-تىرمىسىپ جۇرگەندەرگە دە كەدەرگى جاساما! كوزىنە، بەتىنە ايت، بىراق جۇرت كوزىنشە بەت جىرتىسپا! وزگەنى ءتۇسىنىپ كور، ءتۇسىنىسىپ كور، ءوزىڭدى سونىڭ ورنىنا قويىپ كور، ال قارعاپ-سىلەپ، لاعىنەت ايتۋ، بىتىسپەس جيھاد جاريالاۋ ءۇشىن اسقان اقىلدىڭ كەرەگى جوق.
- ۇلتشىلدار مەن «وپپوزيتسيا».
شىنىن ايتۋ كەرەك، قازاق ىشىندە ەڭ كوپ قورلىق پەن قيانات كورگەن، كورىنگەننىڭ تەپكىسى مەن زورلىق-زومبىلىعىن كوتەرگەن ءبىر ۇعىم بولسا، ول – «وپپوزيتسيا» دەگەن ۇعىم. سوعان قاراماستان، بىرەۋلەر باستىق بولام، بيلىك بولام، تەندەرگە تۇسەم دەپ تالاسىپ جاتسا، ەندى بىرەۋلەر «مەن وپپوزيتسيا بولام»، «جاي، اناۋ-مىناۋ وپپوزيتسيا ەمەس، ناعىز وپپوزيتسيا بولام» دەپ تالاسىپ جاتىر. ءبىر قىزىعى، سوڭعىلاردىڭ تالاسى بيلىك پەن باق ءۇشىن تالاسقانداردىڭ تالاسى مەن ايتىسىنان اسىپ ءتۇسىپ جاتىر. «ءپىشتۋ!» دەيتىن بە ەدى اپا-جەڭگەلەرىمىز؟
ەگەر، شىنىمدى ايتايىن، «ناعىز وپپوزيتسيا» دەگەندەرى بۇگىنگى ءابليازوۆ دەگەن ۇرىنىڭ ارتىندا جۇرگەندەر عانا بولسا، وندا مەنى «وپپوزيتسيا» قاتارىنا قوسپاي-اق قويىڭىزدارشى! ولاي بولسا مەن «وپپوزيتسيا» ەمەسپىن، كورمەگەنىم وسى «وپپوزيتسيا» بولسىن. مەن ءوزىمدى قازاق ۇلتشىلى سانايمىن. بيلىكتى سىناسام دا قازاق ۇلتشىلىمىن، بيلىكپەن قويان-قولتىق جۇمىس ىستەسەم دە قازاق ۇلتشىلىمىن.
دەگەنمەن «وپپوزيتسيا» دەگەن ۇعىم دەۆالۆاتسيالانىپ كەتسە دە، ۇساقتالىپ-مايدالانىپ كەتسە دە، ەلگە تىرناقشاسىز وپپوزيتسيا اۋاداي قاجەت. ەگەر ەشكىم باسقا ءبىر ءسوز نەمەسە ۇعىم ويلاپ تاپسا، سونى قولدانايىق بولماسا وپپوزيتسيا بولىپ قالا بەرسىن. بىراق بىزگە قانداي وپپوزيتسيا كەرەك؟ ماسەلە وسىندا! «وپپوزيتسيا» ۇعىمى، بىردەڭە تۇسىنسەم، «پوزيتسيا» دەگەن سوزدەن باستاۋ الادى. ياعني ۇستانىم. بىزدەگى وپپوزيتسيا كوبىنە-كوپ «دوپ-پوزيتسيا»، «توپ-پوزيتسيا» نەمەسە سايقىمازاق «قۇپ-پوزيتسيا» بولىپ كەتىپ جاتىر.
وي ىزدەۋدىڭ ورنىنا جەسىر قاتىنشا ەر ىزدەپ جاتامىز. بىزدەگى وپپوزيتسيا كوبىنەسە ءبىر ادام كولەڭكەسىنە بىرىككەن وپپوزيتسيا. ادامدى الدىمەن قۇداي دارەجەسىنە كوتەرىپ، سوڭىنان قۇل ەكەش قۇل دەپ سانامايتىن، قۇرمەتتەمەيتىن وپپوزيتسيا بولىپ كەلدى. ال بىزگە كەرەگى – وي، سانا، پاراسات، ۇستانىم، يدەيا اينالاسىنا، توڭىرەگىنە بىرىككەن وپپوزيتسيا. ادام الداۋى، الدانۋى، شاتاسۋى، شاتاستىرۋى مۇمكىن، ەرىڭ ەز بولىپ، كوسەمىڭ كوجەك بولىپ كەتۋى مۇمكىن. شىنايى يدەيا، شىنايى يدەولوگيا، رۋحي، رۋحاني نەگىزى بار، تاريحپەن تامىرلاسقان، زامانىنا ساي يدەيا اداستىرمايدى. سوندىقتان دا ادامدى ەمەس، يدەيانى تاڭداعان دۇرىس دەپ سانايمىن.
- ۇلتشىلداردىڭ ەڭ ۇلكەن كەمشىلىگى مەن قاتەلىگى.
قازاقتى، ونىڭ ىشىندە قازاق وپپوزيتسياسىن قۇرتقان ءبىر نارسە بولسا، ول – كوسەمشىلدىك، جەكە باسقا تابىنۋ. ايتىس پەن تارتىسقا كەلگەننىڭ ءبارى، ساياساتقا ارالاسقاننىڭ بارلىعى دەرلىك ءوزىن «كوسەممىن» دەپ ساناپ، وزگەنى مويىنداماۋىنان باستاۋ العان تىرلىك تالاي پارتيانىڭ، قوزعالىستىڭ، جاقسى ءۇردىستىڭ، تىڭ شارۋانىڭ، ىزگىلىكتى ءىستىڭ باسىن جۇتتى، اياقسىز قالدىردى. ءوزىنىڭ جۇرەگىندەگى ۇلتشىلدىقتى ەمەس، ۇلتشىلدىق ىشىندەگى ءوزىن عانا جاقسى كورەتىن، وزىنەن كولەڭكەسى ۇلكەن، قازاق ىسىنە ەمەس، وزىنە-ءوزى تابىنعانداردان كورگەن قورلىق پەن قياناتتى قازاققا جوڭعار اتاۋلى دا جاساي الماعان.
قازاقتىڭ ەكى كەمشىلىگى بار: قينالسا ءوزى تىرلىكتەمەيدى، ارەكەت جاسامايدى، قيال-عاجايىپ ەرتەگىدەگىدەي باتىر ىزدەيدى، بىراق قالاعان باتىرى كوڭىلىنەن شىقپاسا قارعاپ-سىلەپ، كەلەسى ءبىر باتىردى ىزدەپ كەتەدى; سونىمەن قويماي، قازاقتىڭ بارلىعى دەرلىك – جەكە باتىر. بوكس پەن كۇرەستەن جەڭە الارمىز، شاحمات پەن دويبىنى قاتىرارمىز، كارتى مەن لاڭگىنى جايراتامىز، بىراق كوماندالىق ويىنعا جوقپىز.
ال بۇگىنگىنىڭ باستى تالابى – كوماندالىق ويىن، كوماندا ىشىندە ويناي ءبىلۋ. ال كوماندا بولۋدىڭ شارتى: وزگەنى سىيلاۋ-قۇرمەتتەۋ، شىنايىلىق-شىنشىلدىق، ءوزارا سەنىم مەن ءوزارا جاۋاپكەرشىلىك، كومپروميسكە كەلە ءبىلۋ، ءوز امبيتسياڭدى ورتاق ءىس ءۇشىن تىيا، شەگەرە ءبىلۋ، قابىلدانعان ويىن ەرەجەسىن ساقتاپ، جەڭىلىس پەن قاتەلىكتى مويىنداي ءبىلۋ. جاڭا داۋىردەگى قازاق ۇلتشىلدارى قاشاندا وسىدان سۇرىنگەن. وسى سەبەپتى دە مۇددەسى مەن مۇراتىن تۇسىنە بىلگەن بيلىكتەن 10-0 بولىپ ۇتىلا بەرگەن. ەندىگىدە جەڭىسكە جەتكىسى كەلسە، كوماندا بولىپ ويناۋدى ۇيرەنۋى كەرەك. كوماندادا جۇرگەن ادام ءۇشىن كەرەگى – ارقاداعى ءنومىر ەمەس، كەۋدەدەگى ەمبلەما. بىزگە كەرەگى – اتىمىزدىڭ شىققانى ەمەس، كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى. بىلەكتى باتىر ءبىردى جىعادى، وندى جىعار، ال ءبىلىمدى، بىرلىگى جاراسقان بىلەكتى باتىرلار كومانداسى زامانىن وزگەرتەدى.
بۇل ورتاق ءىس ءۇشىن قاجەتتى العىشارت، پرينتسيپتەر جونىندە. گازەتتىڭ كەلەسى سانىندا ستراتەگيا مەن تاكتيكا جونىندە اڭگىمە قوزعايمىز.
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى
دەرەككوزى: zhasalash.kz
