(ساكەن يماناسوۆ حاقىندا)

جۇرتىمىز جامپوز جىگىتتەردى «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دەپ اتاپ، «جىگىتكە جەتى ونەر دە از» دەپ، ءۇمىتىن ۇكىلەپ وتىرعان. بيىلعى جىلى تۋعانىنا 80 جىل تولىپ وتىرعان قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، اق ايدىندى الاكولدىڭ تۋماسى ساكەن قۇسايىنۇلى يماناسوۆ تا وسى قاناتتى سوزگە لايىقتى ايتۋلى ازاماتتىڭ ءبىرى ەدى. ساكەن سەرىنىڭ سەگىز قىرىن سانامالاپ كورەيىك:

ساكەننىڭ ءبىرىنشى قىرى, ارينە، اقىندىق. العاش ساكەن ەسىمىن اۋداندىق گازەت بەتتەرىنەن وقىدىم. وقۋشى كەزىمدە اقىندى تۇڭعىش رەت ءۇشارال قالاسىندا كوردىم (بۇرىنعى تالدىقورعان وبلىسى، الاكول اۋدانىنىڭ وراتالىعى. - رەد). ۇستىندە شىتىرداي اق كويلەك، جەڭىن شىنتاعىنا دەيىن ءتۇرىپ الىپتى. كوزى ەسىمدە قالىپتى، قاپ-قارا، جالت-جۇلت ەتكەن ەرەكشە نۇرلى بولىپ كورىندى ماعان.

كەيىننەن ينستيتۋتتى بىتىرەر  جىلى قايىنشىلاپ گۋرەۆكە (قازىرگى اتىراۋعا) بارعان كەزىمدە كىتاپ دۇكەنىن ارالاپ جۇرسەم، كوزىمە ساكەن يماناسوۆتىڭ «عاشىق دۇنيە» دەگەن جيناعى ءتۇستى. اقىننىڭ تۇتاستاي كىتابىن وقىپ، تۇششىنىپ، سىن ماقالا جازىپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جولدادىم. بۇل مەنىڭ سىن جانرىنداعى تىرناقالدى دۇنيەم ەدى. ارادا اي وتپەي جاتىپ جارق ەتە قالدى. ماقالام كولدەي بولىپ، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» جارتى بەتىن الىپ جاتىر.

كوپ كەشىكپەي ءۇشارالدا ساكەن اعانى كەزدەستىرىپ قالدىم. سالەم بەردىم. اتى-ءجونىمدى ايتتىم.

- ە، سەن الاكولدىكى ەكەنسىڭ عوي. مەن اتى-ءجونىڭنىڭ استىندا «گۋرەۆ» دەپ تۇرعاننان كەيىن سول جاقتىڭ ازاماتى ما دەپ جۇرسەم. قىزىق بولدى، ءبىر بەتتىڭ جوعارعى جاعىنداعى جارتىسىنا سەنىڭ ماقالاڭ شىعىپتى، جامان ەمەس، ماقتاۋ، ونىڭ ۇستىنە مەنىڭ شىعارماشىلىعىم تۋرالى ەڭ العاشقى كولەمدى دۇنيە، ال استىنا ەركەش ءيبراھيمدى سىناعان ماقالا بەرىلىپتى. مەن ەركەشكە «كوردىڭ بە، مەنى شىعىس تۇرماق، باتىس مويىنداعان» دەپ ماقتانىپ جۇرسەم. ءاي، سەن ەكەنسىڭ عوي، -دەپ، كەڭكىلدەي كۇلدى.

سول تانىستىقتان كەيىن اعامەن ەركىن ارالاسىپ كەتتىك. راسىندا، ساكەن ەسىمى 60-جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن تۇمانباي، قادىر، جۇمەكەندەر قاتارىندا اركەز اتالىپ ءجۇردى جانە م.قاراتاەۆ، د.ابىلەۆ، ت.مولداعاليەۆ، ف. وڭعارسىنوۆا تاعى باسقالاردىڭ جازعان كولەمدى سىن ماقالالارىنان كەيىن ءوزىن كوپشىلىككە مويىنداتقان بەلگىلى اقىندار قاتارىنان بەرىك ورىن الدى.

ساكەن اقىننىڭ باسقالاردان ءبىر ەرەكشەلىگى - شابىت ىزدەپ، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ، جىر جازعان ادام ەمەس. كەلەسى كىتابىن باسپانىڭ تاقىرىپتىق جوسپارىنا ەنگىزىپ العاننان كەيىن، كوبىنەسە «الماتى» ساناتورياسىنان ءبىر بولمە الىپ، ەكى ايداي ەشكىممەن ارالاسپاي، تاپجىلماي جازۋعا وتىراتىن. مەنىڭ ويىمشا، جىل بويى جىر ونىڭ  ويىندا ءپىسىپ جۇرەدى دە، سول ءبىر-ەكى ايدا سيا بوپ سورعالاپ، قاعاز بەتىنە تۇسەتىن سياقتى. جازۋى دا ءبىرشاما ادەمى بولاتىن، تۇزەتۋلەر بىرەن-ساران عانا ۇشىراساتىن. كوبىنەسە قارا سيانى قولايلى كورەتىن. سونان كەيىن تاقىرىپتار بويىنشا جىلىكتەپ ءبولىپ، تاراۋلارعا ورنالاستىرىپ بارىپ، اتاۋىن قوياتىن. كىتابىنىڭ اتىن بالاشا ايالايتىن، سوندىقتان بولار، ادەمى ايتىلاتىن، جاعىمدى ەستىلەتىن، ءتىپتى كوپشىلىك قولدانا بەرمەيتىن اتاۋلاردى تاڭدايتىن. «بەل-بەلەس»، «جايدارمان»، «جەبە»، «وتكىردىڭ ءبىزى»، «التىن ايماق»، «ادىرنا»، «اق داريعا» سولاي تۋدى.

«ساكەن – اقيىق اقىن» دەسەك، ءوز اعامىزدى ءوزىمىز ماقتاعان بولىپ شىعامىز، قالاي بولعاندا دا، ول قازاق پوەزياسىندا ءوزىنىڭ ءتول قولتاڭباسىن قالدىرىپ كەتكەن، دارا تالانت، سۇلەي سۋرەتكەر.

ۇيىتىپ ەلدى سوزىنە،

جۇمىلار بولسا جانارى.

اقىننىڭ ءوزى-وزىنە،

ەسكەرتكىش بولىپ قالادى،-

دەپ جازعانى دا شىندىققا اينالىپ كەلەدى.

ەكىنشى ءبىر قىرى – جۋرناليستىگى. ساكەڭ ءبىراز ۋاقىت ۇيالىداعى مەكتەپتە مۇعالىم بولدى. 1963 جىلدان اۋداندىق «جاڭا ءومىر» (قازىرگى «الاكول») گازەتىنە ءتىلشى بولىپ ورنالاسادى. اۋداندىق گازەت جاس تالانت ءۇشىن ۇلكەن ءومىر مەكتەبىنە اينالادى. جەر كوردى، ەل كوردى، قالامىن ۇشتادى.

اۋىلدا تۇرام، دوسىم، مەن،

اۋىلدا وسكەن جان از با؟

قۋات اپ ءورشىل وسى ۇننەن،

تونەمىن اپپاق قاعازعا،-

دەپ جازاتىنى دا وسى كەز.

اۋداندىق پارتيا كوميتەتى وردەن العان ءبىر اتاقتى شوپان جونىندە وچەرك جازۋ جونىندە تاپسىرما بەرەدى. رەداكتور بۇل جاۋاپتى ىسكە قالامى جۇيرىك ساكەندى قولايلى كورەدى. الدىمەن شارۋاشىلىق ورتالىعىنا بارعان ول شالعايداعى مال قىستاۋىنا اتتانادى. جولاي ادامدارمەن سويلەسەدى، تاقىرىبىن ابدەن زەرتتەيدى. سويتسە، اعا شوپاننىڭ اتاعىن شىعارىپ جۇرگەن كومەكشىسى اسا مالساق ادام بولىپ شىعادى. اقىرى، جاس ءتىلشى وردەندى شوپاندى ەمەس، ونىڭ كومەكشىسى تۋرالى «ءىربىتجان وردەن العان جوق» دەگەن تاقىرىپپەن گازەتكە وچەركىن جاريالاپ جىبەرەدى. ونىڭ ۇستىنە «قىزىم، ساعان ايتام» دەگەن تاقىرىپپەن اۋداندىق گازەتتىڭ يەسى - اۋپارتكومنىڭ جۇمىسىن سىناعان ماقالاسى قوسا شىعادى. ەرتەڭىندە اۋپارتكومدا ۋ-شۋ، ايعاي-اتتان. قالامگەرلىك جولدا ءتۇزۋ جولدان تايماعان ساكەڭ ءوزىنىڭ قايسار مىنەزىن بايقاتىپ، «ار الدىندا دار الدىندا تۇرعانداي» اقيقات تۋىن جوعارى كوتەرەدى. كەيىننەن وبلىستىق گازەتتىڭ ءۇش اۋدانداعى مەنشىكتى ءتىلشىسى بولىپ ەڭبەك ەتەدى. ءبىراز جىل «لەنينشىل جاس» («جاس الاش») گازەتىندە جۇمىس جاسادى. 90-جىلدارى تۇمانباي مولداعاليەۆ  باسقارعان «بالدىرعاندا» قالام تارتىپ، بالالارعا ارنالعان ءبىر شوعىر تاماشا جىرلارىن جازدى. جيىرما جىلعا جۋىق عۇمىرى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ قابىرعاسىندا ءوتتى. ساكەن اعا قاي قىزمەتتە بولسا دا اراگىدىك رەسپۋبليكالىق گازەتتەرگە ۋاقىتپەن ۇندەس وزەكتى ماقالالارىن جاريالاپ تۇردى.

ءۇشىنشى قىرى – قايراتكەرلىگى. ول ەڭبەك جولىنىڭ باستاۋىندا قالامىمەن قوعام دامۋىنا ءۇن قوسىپ وتىرسا، مارقايا كەلە ءوزىنىڭ جەكە تۇلعاسىمەن قوعامدىق ورتادا تانىلا باستادى. العاشقى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ورنى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ نۇسقاۋشىلىعى ەدى. مۇندا ءبىراز قىزمەت ەتكەننەن كەيىن جولدامامەن ماسكەۋدەگى جوعارى پارتيا مەكتەبىنە تىڭداۋشى بولىپ قابىلدانادى. ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن كەمىندە اۋپارتكومنان حاتشىلىق ورىن بەرىلۋى ءتيىس بولسا دا، ونىڭ مىنەزىنەن قايمىققاندار وعان قىزمەت ۇسىنا قويمادى. الماتىدا قالىپ، باسپاگەرلىك جولعا ءتۇستى.

90-جىلدارى تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا دەموكراتيالىق جولمەن جوعارعى كەڭەسكە دەپۋتات سايلاۋ كەزىندە الاكول اۋدانىنان كانديدات بولىپ تىركەلدى. اۋداندىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى ەدىم، ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدىم. ءبىر جاعىندا - ساكەن اعا، ەكىنشى جاعىندا - جۋرناليست، قايراتكەر كامال ءابدىراحمانوۆ. ەكەۋى دە ماعان بوتەن ەمەس. بىراق ەل دەپۋتاتتىق مانداتتى ساكەن اعاعا بەردى. امال نە، از عانا ۋاقىتتان كەيىن پارلامەنت تاراپ، اعا دەپۋتاتتىق جۇمىستىڭ قىر-سىرىنا بويلاپ كىرىسە المادى.

ءبىر جارىم جىلدان استام وبلىستىق اكىمدىكتە اپپارات باسشىسىنىڭ ورىنباسارى-ءباسپاسوز قىزمەتىنىڭ جەتەكشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. ونداعى ءومىرى ساكەن اعانىڭ «كۇندەلىكتىڭ كەيبىر بەتتەرى نەمەسە وبلىس اكىمشىلىگىندە وتكەن ون سەگىز اي» مەمۋارىندا كورىنىس تاپتى.

سينوپتيكتەي اۋا-رايىن ءدال بىلگەن،

سەزىپ تۇرمىن – بولادى ەندى الدىم كەڭ.

... جوعارىعا قارايمىن دەپ جۇرگەندە،

قانشا جىردىڭ وبالىنا قالدىم مەن،-

دەپ قىزمەتتەگى عۇمىرىنا وكىنسە:

دارەجەم بولماسا دا دۇرىلدەگەن،

ولەڭدە ورىن تاپتىم بۇگىندە مەن،-

دەپ، ءوزىن-ءوزى جۇباتاتىنى دا بار.

ءبىر قىرى – اۋدارماشىلىعى ەدى. سول جىلداردا زامان تالابى ما، الدە ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان ورىس ءتىلىنىڭ اسەرى مە، ساكەن اعا تۇستاستارىنىڭ دەنى اۋدارماشىلىققا ءجيى باراتىن. ونىڭ ۇستىنە قالاماقىسى دا جوعارى ەدى.

اعانىڭ اۋدارماشىلىققا كەلۋىنە ءوزى قىزمەت اتقارعان اۋداندىق گازەتتىڭ  اسەرى دە مول بولعان سياقتى. ويتكەنى ەكى تىلدە بىردەي شىعاتىن اۋداندىق گازەتتە اۋدارماشىلار تۇراقتاي قويمايتىن. سەبەبى، پارتيالىق گازەتتىڭ تالابى دا قاتتى ەدى، ەكى ءتىلدى دە ەگىز ەمگەن، تاجىريبەلى اۋدارماشى بولماسا، ءار ءجۋرناليستىڭ جازۋ مانەرى ءارتۇرلى بولعاندىقتان، ونى دالمە-ءدال اۋدارۋ كانىگى تارجىماشىلدىقتى قاجەت ەتەتىن. وسى سىناقتان مۇدىرمەي وتكەن ساكەن اعا اۋداندىق گازەتتىڭ قارابايىر اۋدارماسىنان كوركەم اۋدارماعا قادام باسقان سياقتى. ول تارجىمالاعان شىعىس شايىرى جالالاددين رۋمي، ورىس اقىندارى ا. كولتسوۆ، ۆ. ماياكوۆسكي، انگولا اقىنى ا. نەتتو، ساحا م. ەفيموۆ، قىرعىز ا. رىسقۇلوۆ، س. جۋسۋەۆتەردىڭ تۋىندىلارى قازاق تىلىندە جاتىق سويلەپ كەتتى، سول جىلداردا جىل قورىتىندىسى بويىنشا جازۋشىلار ورداعىنىڭ جينالىستارىندا جاقسى جاعىنان اتالىپ ءجۇردى. مەن ءوزىم قىرعىزستاننىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى، اقىن اقبار رىسقۇلوۆتى اۋدارۋ ساتىنە كۋا بولعانىم بار. ول اۆتورمەن جۇزدەسىپ، اڭگىمەلەسىپ، شىعارماشىلىق اۋقىمىن تەرەڭ زەرتتەپ بارىپ، اۋدارماعا كىرىسەتىن. ساكەن اعانىڭ اسەرى ءىنىسى سەكەنگە دە ءتيىپ، ول دا اۋدارما سالاسىندا قوماقتى مۇرا قالدىردى.

ەندى ءبىر  قىرى – اكتەرلىگى. نەمىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ليون فەيحتۆانگەردىڭ «تالانتليۆىي چەلوۆەك تالانتليۆ ۆو ۆسەم» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. وسى ءسوز ساكەن يماناسوۆقا كەلەتىندەي. 60-جىلداردىڭ باسىندا ەل ەڭسەسىن كوتەرگەن ءبىر كەزەڭدەردە ەلىمىزدىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىندە مادەنيەت پەن ونەر جاندانا باستادى. وعان سەبەپ – جاستاردىڭ شىعارماشىلىققا بەت بۇرۋى. الىستاعى الاكولدە دە ونەردىڭ العاشقى قارلىعاشتارى ساحنا ونەرىن مەڭگەرۋگە ۇمتىلدى. الماتىدا ونەر سالاسىندا وقيتىن مايرا ومارباەۆا مەن كۇلاش قاجىعاليەۆا جازدا اۋىلعا كەلىپ، العاش رەت تالاپتى جاستاردىڭ باسىن قوسىپ، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋدى» ساحنالايدى. قوزىنىڭ ءرولىن نۇرلىباي ەلۋباەۆ، باياننىڭ ءرولىن كۇلاش قاجىعاليەۆا، ال قوداردىڭ وبرازىن ساكەن يماناسوۆ سومدايدى. رەجيسسەرى – مايرا ومارباەۆا.

ولار اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، كەي جەردە كلۋبتا، كەي جەردە مەكتەپتە، كەي جەردە ءتىپتى اشىق الاڭقايدا سپەكتاكل قويادى. قويىلىمدا قوزى مەن قوداردىڭ بەلدەسىپ، كۇرەسىپ، ايقاساتىن جەرى بار. ستسەناري بويىنشا قودار جەڭىلۋى كەرەك. الايدا «جىردا قوزى قوداردى جەڭدى ەكەن دەپ، سوماداي ساكەن تالدىرماش نۇرلىبايدان جەڭىلمەيدى» دەپ، ساكەن اعا بىرازعا دەيىن ساحنادا كۇرەسىپ تۇرىپ الادى. رەجيسسەر «جەڭىل، جەڭىل» دەپ شىرىلداپ جاتسا دا، «قودار» قىڭا قويمايدى. سوندا نۇرلىباي «اينالايىن، ساكەن، جىعىلا سالشى» دەپ وتىنەتىن كورىنەدى. ءسويتىپ، سەرىكتەسىن  شارشاتىپ، جالىندىرىپ  بارىپ، «قودار» ارەڭ تىزە بۇگەدى ەكەن.

كەلەسى ءبىر قىرى – اڭگىمەشىلدىگى ەدى. اڭگىمەنى مايىن تامىزىپ ايتاتىن. ءتىپتى ول كىسىنىڭ ءبىر اڭگىمەسىن بىرنەشە رەت تىڭداعانىم بار. سوندا وي، ءسوز قوسپاي، الدىڭعى سوقپاعىنان شەتكەرى شىعا قويمايتىن. تەك ءسوز ءارىن قوسىپ، بوياۋىن سان مارتە قۇبىلتىپ وتىراتىن. ساكەن اعانىڭ اڭگىمەسىندەگى زامانداستارىن نەمەسە قالامداستارىن كورمەسەڭ دە، كەيىن كەزدەسكەندە ەجەلگى تانىسىڭداي بولىپ كەتەتىن. ءبىر تاڭ قالاتىنىم، سول كۇنگى اۋا-رايىن، ءتىپتى اڭگىمە كەيىپكەرىنىڭ ۇستىندەگى كيىمىنە دەيىن بۇلجىتپاي ايتاتىن.

سيمپاتيا، انتيپاتيا دەگەن بار. ءبىر ادامدى ساكەن اعا ايتقاندا جاقسى كورىپ وتىرساڭ، بىرەۋدى كورمەسەڭ دە جەك كورىپ قالاسىڭ. ويتكەنى اڭگىمەشى كەيىپكەرىن تاپتىشتەپ تۇرىپ بەينەلەيتىن. كەيىن مەمۋارلىق تۇرعىدا جازعان «قالام مەن زامان»، «زامانداستارىم مەن قالامداستارىم» تۋىندىلارىندا سول باياعى ءبىز اۋىزەكى تىڭداعان اڭگىمەلەر كوركەمدەلىپ، كەلىستى بولىپ قاعازعا تۇسكەن ەكەن. ءوزى ۇنەمى قاسىم قايسەنوۆتى اڭگىمەنىڭ شەبەرى دەپ اسا زور باعالايتىن.

ءبىز كەيدە جەڭىل كولىكپەن الماتىدان الاكولگە دەيىن بىرگە شىققان كەزىمىزدە قالا شەتىنەن-اق اعا اڭگىمە تىزگىگىن اعىتاتىن. اراكىدىك توقتاپ، تاماق ءجىبىتىپ الساق تا، ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ كوگىلدىر تاۋلارى كورىنەتىن ايماققا جاقىنداعان كەزدە ونىڭ تاماعى كەبەرسىپ، قىرىلداپ سويلەي الماي قالاتىن. سوندا دا الدىمەن «اششىسىن»، سوڭىنان ءتاتتىسىن وڭەشتەن وتكىزگەن سوڭ، ۇرشىققا شۇيكە يىرگەندەي، اڭگىمە اۋانى تاعى دا تولىعا، مولىعا ءتۇسۋشى ەدى.

سول اڭگىمە ارناسىندا ءوزىنىڭ دە بەينەسىن، تۇلعاسىن سومداپ وتىراتىن. «كوكە، ءسىز ءمىنسىز باس كەيىپكەر بولىپ كەتتىڭىز عوي»، - دەپ، قالجىڭعا بۇرسام، «سەن بۇل اعاڭدى وڭاي دەپ ويلاما» دەپ، ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىن اڭگىمەسىن.

تاعى ءبىر قىرى – سەرىلىگى. قادىر مىرزا-ءالىنىڭ «اقىنعا كەرەك اقىل كوپ، تەنتەكتىك كەرەك ازداعان» دەگەن ولەڭ جولدارى ساكەن اعاعا ارنالعانداي. اقىننىڭ 60 جىلدىعى الاكولدە تويلانىپ جاتقان مەرەيتويلىق داستارحاندا ءبىزدىڭ وڭىردە «پولتارا قازاق» اتانىپ كەتكەن جەزدەمىز سەيدەش مۇقامەتشين «ساكەن جاس كەزىندە حۋليگان بولعان، وسى ءۇشارالدا تالاي توبەلەسىن كورىپ ەدىم» دەگەن سوزىنە كوكەمنىڭ «وسىنداي كادەلى جەردە ايتاتىن ءسوز بە ەدى؟» - دەپ قاتتى رەنجىگەنىن كورگەن ەدىم.

دەگەنمەن «جەل بولماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەندەي، ءوز اۋزىنان دا، تۇستاستارىنىڭ اۋزىنان دا اعانىڭ جاس كەزىندەگى «ەرلىكتەرىن» تالاي ەستىدىم. ۇشارالداعى ورىس، چەشەن جاستارىمەن جانجالداسىپ قالعاندا، بەشپەتتى لاقتىرىپ، جەڭدى ءتۇرىپ، سويقانعا قورىقپاي كىرىپ كەتەتىنىن كوزكورگەندەر جىر عىپ ايتاتىن.

كوزسىز كىرىپ قايداعى ەرەگەسكە،

كەتەتىن دە كەشەگى مەن ەمەس پە؟

بىزدەن قالعان، شىراعىم، قىپ-قىزىل داۋ،

قىرىق-پىشاق، قىم-قۋىت توبەلەس تە، -

دەپ جازعان ەدى.

جالپى وزىنە ءسوز كەلگەندە، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەي، ايتىپ سالاتىنىن مەمۋارىندا مايدالاپ جەتكىزەتىنى بار. وبلىستىق اكىمدىكتە قىزمەتتە جۇرگەندە باسشىلار نۇرقادىلوۆكە، دولجەنكوۆكە جانە باسقالارعا قاراتىپ ايتقان سوزدەرى، ءسوز جوق، مەملەكەتتىك قىزمەت تۇرعىسىنان كەلگەندە ەشقانداي شەڭبەرگە سىيمايدى. بۇل ادۋىندى اقىننىڭ اۋىزدىققا كونبەيتىندىگىنىڭ، بيلىك اعىنىمەن جۇرە بەرمەيتىندىگىنىڭ انىق بەلگىسى بولاتىن. ءبىر تۇستا مەن دە مەمۋارعا كەيىپكەر بولىپ كەتىپ، كەيىن «شىندىق پەن شابىت» دەگەن اڭگىمەمدە سول وقيعانى تارقاتىپ ايتقانىم بار ەدى. سول جاعدايدان كەيىن اعا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا ءسوز ءتۇسىپ، الشاق جۇرگەن كەزدەرىمىز دە بولعان. الايدا جاراتىلىسىنان تارپاڭ، اساۋ مىنەز الاپات اقىنعا مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ كەيبىر تىم رەسمي تۇستارى تۇسىنىكسىزدەۋ دە بولعان شىعار دەپ ويلايمىن.

بىردە دەكان تەمىربەك قوجاكەەۆ ساكەنگە رەنجىپ: «سەن، بۇكىل قازاق پوەزياسىن ءوزىڭ جاساپ جۇرگەندەي، جان بىتكەندى مەنسىنبەي، كەكىرەيىپ جۇرەسىڭ، كىمسىڭ سەن وسى؟!»، - دەپ قاتتى رەنجىسە كەرەك. سوندا ساكەن «مەن قوجا...كەيىپ ەمەسپىن، مەن يماناسوۆپىن. يماناسوۆ دەگەن بۇل باسقالاردان يمانى اسىپ تۇر دەگەن ءسوز» دەپ جاۋاپ قاتقان ەكەن.

«مىنەز دەگەندى، ادەتتە، «تەنتەك»، «تەلى»، «ۇردا-جىق» دەگەن سۇيكىمسىز ماعىنادا تۇسىنەتىنىمىز بار. ال مەن كۇندەلىكتى ءومىردىڭ يلەۋىنە كونە بەرمەيتىن، ءار قۇبىلىس، ءار كەزەڭ جايلى ءوز پىكىرى، ءوز ءتۇيىنى بار، بىرەۋ ايتتى دەپ اتتانا شاپپايتىن اقىن رەتىندە مىنەزدى اقىن دەگەندى ايتىپ وتىرمىن»،- دەيدى ساكەن اعا تۋرالى فاريزا وڭعارسىنوۆا. («قازاق ادەبيەتى»،12.07.1985.).

اقىن اعامەن بىرگە جۇرگەندە ءبىر بايقاعانىم، ول توڭىرەگىندەگى بارلىق ادام، ءتىپتى تۇتاس ەل تەك وزىنە عانا قىزمەت ەتۋگە ءتيىس دەپ ويلايتىن سياقتى بولىپ كورىنەتىن. ءوزىن باسقالاردان ەرەك ۇستاپ، نازار اۋدارتىپ، بارىنشا ءساندى كيىنىپ، بار تۇلعاسىمەن وزگەشەلەنىپ تۇرعاندى جاقسى كورەتىن. سوندايدا:

قوي، اعايىن، مەنى جاقسى كورىڭدەر،

تورگە وتەيىن، تىك تۇرەگەپ ورىن بەر.

جەگجات بىتكەن جاپىرىلىپ قوعاداي،

ءتاجىم ەتىپ تۇرسىن بۇگىن كەلىڭدەر!،-

دەيتىن.

ءسىرا، سول دارالىق قاسيەتتەن شىعار، كوپ نارسەگە كوڭىلى تولماي دا جۇرەتىن. «حان الدىنا بارعاندا، حان تاپپادى ءمىنىمدى، بي الدىنا بارعاندا، بي قاقپادى ءتىلىمدى، ءوز ەلىمە بارعاندا، يتكە بەرسىن كۇنىمدى» دەپ، تولە بي ايتتى دەگەن ءسوزدى ءجيى اۋىزعا الاتىن. سوندىقتان بولار، ونىڭ جىرلارىندا جەرلەستەرىنە، اعالارىنا، تۇستاستارىنا، ىنىلەرىنە دەگەن وكپە-ناز ءجيى كەزدەسەدى. «سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى» ما، الدە ەگدەلىك العىشارتتارىنىڭ الدى ما، ايتەۋىر، اعالىق جاسقا جەتكەن مەنىڭ ءوز باسىمنان دا كەي-كەيدە ءسال-ءپال نارسەگە بولا ىنىلەرىمە دەگەن كەيىستى كىربىڭ سەزىلىپ قالاتىنىن بايقاپ قالامىن.

سەگىزىنشى قىرى – كارتا ويناۋدىڭ شەبەرى ەدى. مۇمكىن، قۇمار ويىنعا جاتاتىن كارتا تۋرالى ءسوز قوزعاماۋىمىز دا كەرەك پە ەدى. دەگەنمەن كارتانىڭ دا كارتاسى بار. سوناۋ كورول، پاتشالىق زاماننىڭ وزىندە كارتانىڭ كەيبىر تۇرلەرىن تەك اقسۇيەكتەر عانا ويناسا كەرەك. اعانىڭ كارتاسى، سەرىلەر مەن پەرىلەردىڭ ويىنى – پرەفەرانس. بۇل ءبىر - جازىپ-سىزىپ وينايتىن، ەليتالىق ويىن. مەن ءوزىم بۇل ويىنعا ىنتىقتىعىم جوق بولعاندىقتان، كوبىنەسە سىرتقارى قالاتىنمىن. دەگەنمەن «ءۇشىنشى قولعا كەرەكسىڭ» دەگەن اعا ءسوزىن جەرگە قالدىرماي، الىپپەسىن ءوزى ۇيرەتكەننەن كەيىن، ارالاساتىنىم بولۋشى ەدى. بىراق ءومىرى قولىم شىعىپ كورگەن ەمەس، ءسىرا، كارتا دا سەزەتىن بولۋى كەرەك، ءىشتارتىپ ويناماعاننان كەيىن، كوبىنەسە ءاميانىم تەز بوساپ قالاتىن.

ساكەن اعا كارتا ويناعاندا كادىمگى قىزىلعا تۇسەتىن بۇركىتتەي قومدانىپ، بارلىق ىنتا-شىنتىمەن كىرىسىپ، قاعازدىڭ ءتۇزۋ سىزىلعانىن، قالامنىڭ جۇردەكتىگىن قالاپ وتىراتىن. كارتا ءسال دۇرىس ۇلەستىرىلمەسە، قالام جازباي قالسا، جاڭاعى كوتەرىڭكى كوڭىلدى الاشۇبار بۇلت باسىپ، مىنەزىنىڭ كىدىلىگى ۇشقىن بەرەتىن.

اعانىڭ جوعارعى كەڭەسكە سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتقان كەزى ەدى. ءبىزدىڭ ۇيدە ءبىر جويقىن ويىنعا كۋا بولعانىم بار. اتاقتى پارتيزان جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ، دراماتۋرگ جەرلەسىمىز قۇتتىبەك باياندين، ساكەن اعا – ۇشەۋىنىڭ پرەفەرانس ويناپ، تاڭدى تاڭعا ۇلاستىرعانىن كوردىم. العاشقىدا-اق مەنى باقتاشى مىنگەن باقا ايعىر سەكىلدى اينالىمنان شىعارىپ تاستادى. سوندا بايقادىم، بۇل ناعىز مايدان، يە، قارۋسىز مايدان ەكەن. اقىلدىڭ ايقاسى، قۋلىقتىڭ قاقتىعىسى، كوزدىڭ ارباسۋى، ءسوزدىڭ سىلكىلەسۋى - ءبارى وسىندا. «پريكۋپتىڭ» استىندا سۇلەيمەن پاتشانىڭ قيساپسىز قازىناسى جاتقانداي، جانارلارى تەسىپ وتەردەي قوس كارتاعا قادالادى. سول كەزدە جەتپىستىڭ جەلكەسىندەگى قارت پارتيزان جاۋ تىلىندا جۇرگەندەي جان-جاعىنا ءجىتى قاراپ، كارتاسىن سىعالاپ اشىپ، «ميزەر» ويناپ، كوبىنە-كوپ قارسىلاستارىنىڭ قارىمىن جازدىرمايدى. ساكەن كوكەم بولسا - سوعىستىڭ سويى، الاماننىڭ اقتاڭگەرى. قۇتتىبەك تە وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس، قادام باسقان سايىن قاتايادى، جاۋار كۇندەي كۇركىرەپ قويادى. وسى ۇشەۋدىڭ ۇشتاسۋى ءۇش مايداننان شىققان ءۇش باتىردىڭ ءبىرىن-ءبىرى شايناپ تاستار شايقاسىنداي ەدى. ءبىر ەرەكشەلىگى -  ساكەن كوكەم «مايداننان» ولجاسىز شىقپايتىن، ۇتقاندا قارسىلاسىنان ءبىر تيىنىنا دەيىن ساناپ الماي، كەلەسى پارتيانى باستاتقىزبايتىن.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جيىرما جىلدار بەدەرىندە تۇمانباي كوكەممەن «كينگ» وينايتىن. بۇل ويىنعا دا مەنى ۇيرەتىپ ەدى، تەگى قونبايتىن نارسە قونبايدى ەكەن، ارىپتەس جوقتا بولماسا، ولار مەنى اسا قىستامايتىن. وسى ويىننىڭ كەيبىر ساتتەرىن ساكەن سەرى جىر جولدارىنا دا ءتۇسىردى. «كارتا ويناۋ كەزىندەگى تۇمانباي كوكەمە مىنەزدەمە» دەگەن ولەڭىندە:

ستولىڭدى ساۋساقپەن سىرت ەتكىزە قاتتى ۇرىپ،

قيعاش تاستاپ كارتاسىن، قىرىن قاراي لاقتىرىپ،

قولى ءجۇرىپ بەرگەندە كۇلمەڭ قاعىپ تۇمەكەڭ،

اندەتەدى-اۋ دەيسىڭ ءبىر ارعىماق جال ات ءمىنىپ...

اينالىمدا كەلەسى ساپ تيىلىپ جاڭاعى ءان،

ابىرجىپ-اق قالادى الگىندەگى ءنان اعام!

ويىنى عوي كارتانىڭ،

كارتا دەگەن بۇل ءيتىڭ،

كىمنىڭ عانا، قۇداي-اۋ، كوڭىلىنە قاراعان.

قوينىنا كەپ كىرگەندەي سيىقسىزداۋ ءبىر كەمپىر،

قالمايدى ەندى اعامدا الگىندەگى تۇردەن ءتۇر.

الدەنەنى كۇبىرلەپ، كۇرمەلە مە، قايتەدى،

قارا تاستىڭ ءوزىن دە قيىپ ءتۇسىپ جۇرگەن ءتىل!

...كەزەگىمەن كارتاڭىز اينالعاندا تاعى ءبىر،

تۇمەكەڭنىڭ قايتادان جانىپ بەرىپ باعى ء–دۇر.

اندەتسە دە تۇنىمەن، ءار كەتسە دە تۇرىنەن،

ۇتىپ شىعار تۇبىندە ساكەنىڭدى ءبارىبىر!...

تۇمەكەڭ دە قارىمتالاپ «ساكەنجان، كارتا وينايىق، كارتا وينايىق» دەگەن تاقىرىپتا ولەڭ تۇزگەنى بار. جالپى، بۇل ويىن ۇستىندە اقىندار ءبىر-بىرىمەن جاقىن ارالاساتىن، ءبىرىن-ءبىرى تەرەڭ تاني تۇسەتىن، ەڭ باستىسى - ادەبيەت تۋرالى، جەكەلەگەن قالامگەرلەر جونىندە دە اڭگىمە كەڭىنەن ورىستەيتىن.

مىنە، اق ايدىندى الاكولدەن شىعىپ، التى الاشقا اقىندىعىمەن تانىلعان مەن بىلەتىن سەرى ساكەننىڭ سەگىز قىرى وسىنداي.

احمەت كەندىربەكۇلى

Abai.kz