دومبىرانى 29 جاسىمدا ءبىر-اق ۇستادىم

- شورابەك اعا، ءسىزدى العاش ايتىس ارقىلى تانىعان ەدىك. بىراق كەيىنگى ۋاقىتتا ايتىستان مۇلدە كورمەيتىن بولدىق. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

دومبىرانى 29 جاسىمدا ءبىر-اق ۇستادىم

- شورابەك اعا، ءسىزدى العاش ايتىس ارقىلى تانىعان ەدىك. بىراق كەيىنگى ۋاقىتتا ايتىستان مۇلدە كورمەيتىن بولدىق. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

- مەن تۇرماق، ايتىستىڭ ءوزى كورىنبەي كەتىپ، ەكرانعا جاقىندا عانا ورالعان جوق پا؟ ال «ايتىستى تاستاپ كەتكەنسىز بە؟» دەپ سۇراساڭ، «جوق، ايتىس مەنى تاستاپ كەتتى» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، سوڭىمىزدان ەرگەن سايىپقىراندار بۇگىندە ابدەن جەتىلدى، دامىدى، ال ولارمەن ايتىسۋ ءۇشىن تەمىردەي جۇيكە كەرەك. ەكىنشىدەن، قازىر «ساقالىڭ بار-اۋ، جاسىڭ ۇلكەن-اۋ، ايتىستىڭ ارداگەرى ەدىڭ-اۋ» دەپ، سىيلايتىن جاس جوق، تىكە بەتتەن الىپ، توسكە شابادى. جاس-كارىمىزگە قاراماي جارىسىپ ايتىسا-تارتىسا بەرسەك، ونى كورىپ وتىرعان جاس ۇرپاق نە ۇلگى الادى؟ ۇشىنشىدەن، ءوزىم دە بۇرىنعى بيىگىمە شىعا الماي قالدىم. كەزىندە ايتىستىڭ جۇلدىزى بوپ جارقىراعانىم راس، قازىر ول دەڭگەيدە ەمەسپىن، اۋەنىم دە حالىقتى بۇرىنعىداي تارتپايدى. سوسىن، امال جوق، ايتىستان شەتتەۋگە تۋرا كەلدى. تاعى ءبىر جاعداي - كۇنكورىس ماسەلەسى. ايتىسقا كۇن-ءتۇنى دايىندالاسىڭ، بارار جول-پۇلىڭدى ءوزىڭ كوتەرەسىڭ. باس جۇلدە العان اقىن «تەمىر تۇلپار» مىنەدى، باسقا جۇلدەگەرلەر سىيلىقتارىن الادى، ال قالعانى بوس قايتادى. ايتىس سا­يىن جۇلدە الا بەرۋ قيىن، ال وتباسىڭدى قالاي اسىرايسىڭ؟ قىزمەت ىستەگەندە دە ءبىر جاعىڭنان ايتىس قيناپ تۇرادى. جۇمىسقا كىرىپ الىپ، سوسىن «ايتىسقا باراتىن ەدىم، دايىندالاتىن ەدىم» دەپ سۇرانىپ تۇرساڭ، كىم جاقتىرادى؟ سونداي-سونداي سەبەپتەر ايتىستىڭ مەنى تاستاپ كەتۋىنە الىپ كەلدى.

- قازىر قايداسىز؟ نە ىستەپ ءجۇرسىز؟

- «اسىل ارنا» تەلەارناسىندا قىزمەت اتقارامىن. جۋرناليستەردىڭ باعدارلامالارىن ەفيرگە شىعار الدىندا سوڭعى تەكسەرۋدەن وتكىزەمىن. ىشىندەگى ساياسي، ءدىني قاتەلىكتەردى، ۇلتتىق قادىر-قاسيەتىمىزگە نۇقسان كەلتىرەتىن نارسەلەردى جىبەرمەۋگە تىرىسامىن. كەي جاعدايدا، اقىن بولعان سوڭ، باعدارلامانىڭ كوركەمدىك جاعىنا دا ارالاسىپ كەتەمىن. قىزمەتىم «جاۋاپتى شىعارۋشى رەداكتور» دەپ اتالادى.

- جۋرنالىمىزعا ومىرباياندىق سۇحباتىڭىز شىقپاعان ەكەن، ول ولقىلىقتىڭ دا ورنىن تولتىرا كەتەلىك. قاي توپىراقتىڭ تۋماسىسىز؟

- جامبىل وبلىسى، تالاس اۋدانى، ويىق ەلدى مەكەنىنىڭ امانگەلدى بولىمشەسىندە دۇنيەگە كەلگەنمىن. ول اۋىل تۋرالى جۇرت «امانگەلدىنىڭ شوبىنە دەيىن سويلەيدى» دەيدى. راسىندا دا، اۋىلداستارىم شەتىنەن شەشەن، ءدىلمار كەلەتىن. سول الاقانداي اۋىلدان ون ءۇش ەڭبەك ەرى، جيىرما شاقتى اقىن شىعىپتى. سولاردىڭ ءبىرى رافاەل نيازبەكوۆ - مەنىڭ نەمەرە اعام.

- بىرەۋدىڭ جاقسى قاسيەتىن كورسەك، «تەگىنە تارتقان ەكەن» دەيتىن قازاقپىز عوي. ارعى اتالارىڭىزدا اقىندار بولعان با؟

- جەتىنشى اتام تولىباي اۋىل اراسىنداعى داۋ-دامايعا تورەلىك ايتاتىن بي، شەشەن كىسى ەكەن. ايدار اتامنىڭ ولەڭ شىعاراتىن قاسيەتى بولعان. اكەم باتەي دە از-كەم ولەڭ قۇراپ وتىراتىن. سونىڭ ەسىمە تۇسكەن بىرەۋىن ايتىپ بەرەيىن. اۋىلداعى اۆتولاۆكادا ساتۋشى بوپ ىستەيتىن توسكەباي جەزدەمىزدىڭ باعانى ءسال قوسىپ ساتاتىنىن بىلگەن اكەم ءبىر كۇنى وعان:

توسكەباي، اقىلى كەم، جاس بالاسىڭ،

تابىسقا كۇندەلىكتى ماستاناسىڭ.

كۇنىگە اركىمدەردەن بەس تيىن جەپ،

بارعاندا اقىرەتكە ماسقاراسىڭ.

قارىنداس ءسىزدىڭ ۇيدە جىبەك باۋلى،

ەر جىگىت كۇن كورەدى دەنى ساۋلى.

مۇسىلمان اقىرەتتى ويلاۋ كەرەك،

اقىرەت - مۇسىلماننىڭ ۇلكەن اۋىلى،
- دەپ حات جازىپ جىبەرىپتى. حاتتى العان جەزدەم: «مۇنى باتەيدىڭ جازۋى مۇمكىن ەمەس، ايەلى جازىپ بەرگەن عوي»، - دەيتىن كورىنەدى. انام ايىمتورى - قوجانىڭ قىزى، اكەمىزگە قاراعاندا ەتى ءتىرى، پىسىقتاۋ كىسى ەدى.

ءبىز ەس بىلگەلى اكەمىزدىڭ كوزى كورمەيتىن. بىردە قولىندا كىتابى بار ءبىر كىسى ۇيگە كەلىپ، «مىناۋ قىزىق ايتىس ەكەن، وقىپ جاتىرمىن» دەپتى. ونىسى - ءبىرجان سال مەن سارانىڭ ايتىسى ەكەن. سوسىن «باتەي، وسى سەنىڭ كوزىڭ تۇك كورمەي مە؟» دەپتى اڭگىمە اراسىندا. سوندا اكەم «نەگە كورمەيدى؟ قانە، كىتابىڭدى بەرشى» دەپ سۇراپ الىپتى دا، سۋدىراتىپ «وقي» جونەلىپتى. ياعني، ءبىرجان-سارا ايتىسىن باسىنان اياعىنا دەيىن جاتقا ايتىپ شىققان عوي! انا كىسى اڭ-تاڭ بولىپتى... ناعاشىلارىمنىڭ اراسىندا دا جازبا اقىندار بولعان، بىراق كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ سول ازاماتتار سوناۋ جىلدارى رەپرەسسياعا ۇشىراپ كەتكەن.

- ايتىس ساحناسىنداعى ءومىرىڭىز قالاي باستالدى؟

- 1980 جىلدارى قازمۋ-ءدىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە سىرتتاي وقىدىم. مەنىمەن اقىن ەسەنقۇل جاقىپبەكوۆ تە بىرگە تۇسكەن-ءدى. ەكەۋمىز تەز ءتىل تابىسىپ كەتتىك، ۇنەمى بىرگە جۇردىك. ونىڭ ايتىسقا قاتىساتىنىن بىلەتىنمىن. ەسەنقۇل ايتىستارىنان ءۇزىندى ايتىپ بەرىپ، كەيدە سۋىرىپ سالىپ تا وتىراتىن. ءبىر كۇنى ول سۋىرىپ سالىپ ولەڭدەتسە، مەن دە سۋىرىپ سالىپ جا­ۋاپ بەرىپپىن. ول «شورابەك، ساعان ايتىسقا قاتىسۋ كەرەك قوي!» دەپ ماقتاپ، ارقامنان قاعىپ قويدى. سول ماقتاۋعا الدانىپ قالسام كەرەك، وبلىسىما بارعان سوڭ، ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان ايتىسقا قاتىسىپ، ءۇشىنشى ورىن الدىم.

- ايتىسىپ جاتقان كەزىڭىزدە ءتۇرىڭىزدى كورمەي-اق، ماقامىڭىزدى ەستىپ، ءسىز ەكەنىڭىزدى تاني قويۋشى ەدىك. بۇل ماقامدى قالاي تاپقان ەدىڭىز؟

- بالا كۇنىمىزدە كورشىمىزدىڭ ون ەكى سومدىق دومبىراسى بار ەدى. ول كەزدە ون ەكى سوم - ۇلكەن اقشا، ال دومبىرا اۋىلدا - وتە سيرەك بۇيىم. سول دومبىرانى ءىنىم جاستاردىڭ كەشىنە سۇراپ الىپ كەتىپ، سىندىرىپ قويىپتى. امال جوق، قۇنىن تولەدىك، ال سىنىق دومبىرا وزىمىزدە قالدى. ونى جوندەپ الىپ، ءىنىم دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنىپ كەتتى. ال مەن كورشى اۋىلداعى ينتەرناتتا جاتىپ وقىعاندىقتان، ۇيرەنە الماي قالدىم. سودان كەيىن قولىما دومبىرانى 29 جاسىمدا، ياعني، العاش ايتىسقا قاتىساردا عانا ۇستادىم. مۇلدە تارتا المايتىنمىن، ەسەنقۇل ءبىردى-ەكىلى قاعىستى كورسەتىپ، سونىڭ از-ماز ۇيرەتۋىمەن ساحناعا شىعا سالدىم. كەيىن وزىمشە ۇيرەنبەك بولىپ، كۇندىز-ءتۇنى دومبىرانى سابالاپ وتىراتىندى شىعاردىم. سونىمەن، كۇندەردىڭ كۇنىندە ايتىسقا جارايتىنداي بىردەڭەلەر شىعا باستادى. ەندى ونىمەن شەكتەلمەي، وزىمە اۋەن شىعارىپ العىم كەلدى. ەسەنقۇلدىڭ، اسەلحاننىڭ اۋەندەرىنە قىزىققانىممەن، ءوزىمنىڭ جەكە ماقامىم بولعانىن قالادىم. دومبىرانى ۇزدىكسىز تىڭقىلداتۋدىڭ ارقاسىندا، «ا-ا-اۋ، اعايىن!» دەپ باس­تالاتىن، وزدەرىڭىزگە جاقسى تانىس سول ماقام پايدا بولدى. ونىڭ قايدان كەلىپ، قالاي قالىپتاسقانىن ءوزىم دە تۇسىنبەي قالدىم. كەي جەرلەرى اياز بەتباەۆتىڭ ماقامىنا، كەي تۇستارى نارتايدىڭ اۋەنىنە كەلەتىن سياقتى. سوزاتىن، ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتاتىن، ادامنىڭ كوڭىل-كۇيىنە قاراي قۇبىلىپ تۇراتىن جەرلەرى بار.

- ءسىزدىڭ ايتىسىڭىزدى تاماشالاعان كورەرمەن «شورابەك تەرمين سوزدەردى شەبەر قولداناتىن، ازىلگە ۇستا ەدى» دەسەدى...

- قازىر كەيبىر حالىقارالىق تەرميندەردى قازاقشاعا اۋدارىپ، اۋرە بوپ ءجۇرمىز عوي. ال مەن سولاردى سول قالپىندا پايدالانۋعا قۇمار ەدىم. ايتىستا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە دە. بىردە دەلەگاتسيا قۇرامىمەن الىس وبلىستاعى تويعا بارا جاتقانبىز. ورىس شوپىرىمىز كۇڭكىلدەپ، «دەمالۋ كەرەك ەدى» دەپ، بىزگە رەنجىپ كەلە جاتقان. سوندا مەن:

«ەي، اناتولي!

جاريالا دەمالىسقا موراتوري.

قازاقتىڭ تويىنا امان جەتسەڭ،

ۆوت، ساعان بولادى ساناتوري!» - دەپ ەدىم، ماڭايىمداعىلار عانا ەمەس، ورىس شوپىر دا كۇلىپ جىبەردى. تەرمين سوزدەردى قولدانۋىمنىڭ تاعى ءبىر سىرى - قارسىلاسىمنان ءسوز شىعارۋ بولاتىن. قارسىلاسىم «نەگە تازا قازاقشا سويلەمەيسىڭ؟» دەگەنىندە، ارى قاراي قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن ايتىپ كەتەتىنمىن.

كوكىرەگىم كىردەن ارىلعانداي كۇي كەشتىم

- اعا، حاق اقيقات يسلامدا دەيدى عوي. سول اقيقاتتى ءسىز قالاي تاپتىڭىز؟

- اقىن بولعاننان كەيىن، جالپى اقىل يەسى - ادام بولعاننان كەيىن ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى ءجيى ويلانۋشى ەدىم. ونى اتاقتان، داڭقتان، بايلىقتان دا ىزدەپ كوردىم. تاپپادىم. سول شەشىمىن تاپپاعان سۇراقتارىمنىڭ بارىنە يسلام جاۋاپ بەردى. مەن ۇزاق ىزدەگەن اقيقات - اللانىڭ قاسىنان كەلگەن ءىلىم ەكەن. اللا تاراپىنان بىزگە قۇران ءتۇسىرىلدى، پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س) جىبەرىلدى. مەن كوپ ىزدەگەن ءومىردىڭ ءمانى - اللاعا قۇلشىلىق ەتۋ ەكەن. وسىنى ءتۇسىندىم. ارينە، دىنگە بەت بۇرۋىما سەبەپ بولعان ادامدار دا، وقيعالار دا بار.

- العاش ماڭدايىڭىز ساجدەگە ءتيىپ، ناماز وقىعان كۇنىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

- «نامازعا جىعىلامىز» دەپ مەشىتكە العاش باس­تاپ بارعان - اقىن مۇحامەدجان تازابەكوۆ باۋىرىم. ول كەزدە مەشىتتىڭ باس يمامىنىڭ دا ەسىمى مۇحامەدجان ەدى. سول كىسىگە بارىپ، ناماز وقۋعا كەلگەنىمىزدى ايتتىق. ول كىسى: «سەندەردىڭ نامازعا كەلگەندەرىڭ وتە دۇرىس. ويتكەنى، قاراپايىم ادام نامازعا ءوزى كەلەدى دە قويادى. ال سەندەر كەلسەڭدەر، ارتتارىڭنان قانشاما ادام كەلەدى»، - دەدى. مەشىتكە قورقاقتاپ كىرگەنىم ەسىمدە. كەيىن سۇرەلەر مەن دۇعالاردى جاتتاپ، بەس ۋاقىت نامازعا ۇلكەن دايىندىقپەن كەلدىم. ءوز بەتىمشە وقىعان العاشقى نامازدا جانارىمدا «مەن دە نامازعا جىعىلدىم-اۋ» دەگەن قۋانىشتىڭ جاسى بار ەدى...

- ناماز وقۋعا نيەتى بار تالاي ادام «اراق پەن تەمەكىدەن باس تارتا الماي قالامىز با؟» دەپ قورقادى. سىزدە سونداي جاعداي بولدى ما؟

- اراق تا ىشتىك، تەمەكى دە شەكتىك قوي. الدىمەن اراقتى قويدىم. سول كەزدەگى سەزىم ءبىر بولەك بولدى. كوكىرەگىمدەگى كىردىڭ بارىنەن ارىلعانداي كۇي كەشتىم. تەمەكىنى كەيىنىرەك تاستادىم. جانىم دا، ءتانىم دە تازالىقتان عانا تۇرعانداي ءوزىمدى پاك سەزىندىم. ال ناماز باستاعاندا تۇلا بويىم نۇرعا تۇنىپ، جان-دۇنيەم جاقسىلىققا تولىپ كەتكەندەي بولدى.

- يسلام ءدىنى ومىرىڭىزگە قانداي وزگەرىس اكەلدى؟

- قاراپ تۇرسام، قانشاما ايتىسقا قاتىستىم، بىرەۋىنەن جۇلدەسىز قايتقان كەزىم جوق. قازاقستاندا ايتىسقا تىگىلگەن ءبىرىنشى ماشينانى دا مەن ۇتىپ العانمىن. ازداپ اسابالىعىم دا بار-تىن. تويعا شىعىپ، اقشا تاباتىنمىن. ايتسە دە، ءبۇيىرىم ءبىر تومپايماي-اق قويدى. دۇنيە تابامىن، ۇيگە اكەلەمىن، بىراق قۇتايمايدى. سويتسەم، مەندە بەرەكە جوق، تاپقانىمدى بەرەكەلى قىلاتىن نامازىم جوق ەكەن عوي. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، قالاي يسلامعا كەلدىم، سولاي ەشكىمگە بارىپ الاقان جايماي-اق، ماعان جانى اشيتىن ادام دا، كومەكتەسەتىن ادام دا وزىنەن-ءوزى كوبەيدى. قازىر ماعان سول قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە قول ۇشىن بەرگەن ساعىمبەك اقشالوۆ، امانتاي ءبىرتانوۆ، بالتاباي بەكەجانوۆ، باتتال جاڭاباەۆ، ابدوللا باقبەرگەنوۆ، امانكەلدى جىلىمبەتوۆ، اباي سۇيىنباەۆ سەكىلدى اتىمتاي جومارتتاردى دۇعامنان تاستامايمىن.

ەگەر دىنگە سەنبەسەڭ، سەنىمەن شايتان اينالىسادى

- ادام ساتسىزدىككە ۇشىراپ، قيىنشىلىققا تاپ بولسا، جاردەم تىلەپ بالگەرلەردى جاعالايدى عوي. سونداي جاعداي ءسىزدىڭ باسىڭىزدان وتپەدى مە؟

- ءدىني ساۋاتىمىز جوق كەزدە شاريعاتقا قايشى تالاي ءىس جاساپپىز عوي. بىردە بازاردىڭ الدىنان ءوتىپ بارا جاتسام، قۇمالاعىن جايىپ تاستاعان بالگەر ايەل: «ەي، بەرى كەلشى! سەن قاتتى قينالىپ ءجۇر ەكەنسىڭ عوي»، - دەپ شاقىردى. مەن ونشا سەنىڭكىرەمەي، «ال ايتارىڭدى ايت!» دەپ جانىنا باردىم. الگى ايەل قۇمالاقتى شاشىپ جىبەردى دە، «ساعان 71 ءتۇسىپ تۇر. بۇل - ارۋاققا تۇسەتىن نارسە. ارۋاقتى ىرزا قىلۋ كەرەك. 71 تەڭگە بەرەسىڭ» دەدى. «ارۋاق» دەگەسىن-اق اپتىعىمىز باسىلىپ، جۋاسىپ قالامىز عوي. اقشانى بەرىپ، ارى قاراي نە ايتار ەكەن دەپ تۇرمىن. بالگەرىم: «سەن دۇنيەنى كوپ تابادى ەكەنسىڭ. بىراق سەنى كورە المايتىن بىرەۋ دۋالاعان ەكەن. كورشىڭ بولۋ كەرەك»، - دەدى. ءبىر جەڭگەمىز بار ەدى، پەندەلىك قوي، سول ەسكە تۇسپەي مە؟ «مەنى قۇرتقان سول ەكەن-اۋ» دەپ قويامىن ىشىمنەن. ءسويتىپ، قالاي سەنە باستاعانىمدى بىلمەي قالدىم. «ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟» دەپ سۇرادىم. «بويىڭداعى دۋانى الۋ كەرەك. ول ءۇشىن مىنا بازاردان ينە الىپ كەل» دەدى. بازارعا بارىپ، ينەنىڭ ءبىر قورابىن 20 تەڭگەگە ساتىپ الىپ، تۇگەل بالگەرگە بەردىم. ول ءبىر ينەنى الىپ، «مەن قازىر مۇنى وقيمىن» دەپ، ونى كىتاپ اراسىنا سالدى دا، ءبارىمىز بىلەتىن ىقىلاس سۇرەسىن وقىدى. سوسىن ينەنى مەنىڭ الاقانىما قويىپ، قاتتى جۇمعىزدى. «ەندى الاقانىڭدا تۇرعان كەزدە وقيمىن. بويىڭداعى دۋانى الا السام، جاڭاعى ينە قىپ-قىزىل شوقتاي بولىپ الاۋلايدى. ەگەر دۋانى الا الماسام، ينە اق كۇيىندە تۇرا بەرەدى» دەدى دە، كۇبىرلەپ بىردەمەلەر وقىپ، سوسىن «اش!» دەدى. اشىپ جىبەرسەم، جاڭاعى ينە شىنىمەن الاۋلاپ تۇر، قىپ-قىزىل! بىرەر سەكۋندتان كەيىن توتىعىپ، قارايا باستادى. زارەم قالمادى. بالگەر: «ايتتىم عوي، انە! شىعار اناۋ قالتاڭداعىنى!» - دەپ شاپالاقپەن تارتىپ جىبەردى. اقشامنىڭ ءبارى قايداعى ءبىر بالگەرگە بۇيىردى. سوسىن ول «بۇل جاعدايدى ءبىر ايعا دەيىن ەشكىمگە ايتپا، ايتپەسە، سال بولىپ قالاسىڭ» دەدى. مەن ءبىر اي ەمەس، ءبىر جىل ەشكىمگە ايتپاي ءجۇردىم.

كەيىن دىنگە كەلىپ، ءبارىن تۇسىندىك قوي. ءبىر جيىندا وسى اڭگىمەنى ايتىپ، «ينە شىنىمەن-اق قىپ-قىزىل بولىپ الاۋلاپ تۇردى، نەدەن ەكەنىن تۇسىنبەدىم» دەسەم، ءبىر جىگىت «ينەنى مارگانتسوۆكاعا سالىپ الىپ، قىسىپ ۇستاساڭىز، قولىڭىزدىڭ جىلۋىمەن ءبىرازدان كەيىن قىپ-قىزىل بولادى، ارتىنشا توتىعىپ قارايىپ كەتەدى» دەدى. الگى بالگەرسىماق ءسويتىپ ادامداردى الداپ ءجۇر ەكەن. قازىر دە باسىنا قيىندىق تۇسكەن با­ۋىرلارىمىز بالگەر-ءتاۋىپتى جاعالايدى. ەرىككەننەن ەمەس، جانىنا شيپا ىزدەپ بارادى. ال وندا ساعان جانى اشىمايتىن، كەرىسىنشە، بارىڭدى سورىپ الۋدى ادەتكە اينالدىرعان ادام وتىرادى. ءبىر وكىنىشتىسى، جۇرت تاۋىپتەردى، باقسى-بالگەرلەردى دىندە جۇرگەن ادامدار دەپ ويلايدى. ادامداردىڭ مۇسىلماننان جاماندىق كۇتپەيتىنىن بىلەتىن ولار ءدىندار بولىپ كورىنگىسى كەلەدى. باسىنا سالدە وراپ، ورامال تارتىپ، اللاسىن ايتىپ قويادى. قاراپايىم جۇرت سولاي الدانىپ قالادى. سوندىقتان، باۋىرلارىمىزدى بالگەر-تاۋىپتەرگە بارماۋعا ۇگىتتەۋىمىز كەرەك.

- كوپشىلىك ىشىندە يماندى دەگەن كەي ادامدار حالىقتىڭ قالىپتاسقان سالت-ساناسىنا قارسى شىعىپ، ەل نارازىلىعىن تۋدىرىپ ءجۇر عوي؟

- ءدىنىمىز ءداستۇردى قولدايدى، بىراق ول شاريعاتقا قايشى كەلمەۋى كەرەك. سوندىقتان، ءدىن مەن ءداستۇردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويماعان ءجون. كەي جاستار قازىرگى قالىپتاسىپ قالعان جاعدايلار مەن سالت-داستۇرلەردى ەلەمەي، ءدىندى قاتاڭ ۇستانىپ الادى دا، «مۇنى ىستەسەڭ دە ىستەيسىڭ، ىستەمەسەڭ دە ىستەيسىڭ. ايتپەسە مۇسىلمان ەمەسسىڭ!» دەگەن جاعدايعا دەيىن بارادى. سودان دا كوپ ادام دىننەن جەرىنىپ، بالالارىن مەشىتكە جىبەرگىسى كەلمەي ءجۇر. يسلام قۇندىلىقتارىن حالىققا دۇرىس تۇسىندىرمەگەندىكتەن ەل ىشىندە ءتۇرلى وقيعالار ورىن الىپ وتىر. قازىر مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ ءوزىن-ءوزى ءولتىرۋى كوبەيىپ كەتتى. ولار ونداي جاعدايعا نەگە بارادى؟ باسىنا قيىندىق تۇسكەننەن كەيىن ودان قاشىپ قۇتىلۋدىڭ جولى رەتىندە ءسۋيتسيدتى تاڭدايدى. «ولە سالام دا قۇتىلام» دەپ ويلايدى. جوق، ول قۇتىلمايدى! انا دۇنيەدەگى ءومىردى قايدا قويامىز؟

- بىراق ءدىندى ۇستانىپ، ناماز وقىپ ءجۇرىپ تە ءوزىن-ءوزى جارىپ، اقتاۋداعى وقيعاداعىداي «شاھيد» بولىپ ومىردەن ءوتىپ جاتقاندار دا بار عوي. تەك ءبىزدىڭ ەلدە ەمەس، الەمدە دە. ولار ءدىندى تانىدى، ءبىلدى، بىراق ءومىرىنىڭ سوڭىن ءوزىن-ءوزى ولتىرۋگە اكەلىپ تىرەدى. وسىنىڭ سىرى نەدە؟

- بۇل دا - ءدىندى دۇرىس ۇستانباعاننان تۋاتىن نارسە. الەمدەگى كوپتەگەن ءدىن دۇشپاندارى يسلامدى قارالاپ كورسەتۋ ءۇشىن مۇسىلمانداردىڭ اتىنان سونداي ارەكەتتەر ۇيىمداستىرادى. سونى بولدىرماۋ ءۇشىن ءبىز ۇرپاعىمىزدى ءدىني سا­ۋاتتى ەتىپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك. تۋرا جولدى ءوزىمىز كورسەتۋگە ءتيىسپىز. سوندا جاستار اداسپايدى. راديكالدى باعىتتاعىلار دا، ءوزىن-ءولتىرىپ جاتقان بالالار دا - شەكتەن شىعىپ كەتكەندەر. ال اللانىڭ، پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) جولى - ورتا جول. دۇرىس يمان كەلتىرگەن ادام وزىنە دە، وتباسىنا دا، كورشىسىنە دە، ۇلتىنا دا، ءتىپتى ەسىگىنىڭ الدىنداعى جان-جانۋارعا دا زيان كەلتىرمەيتىن، تەك پايدا اكەلەتىن جان بولادى. ال ەگەر ادام دىنگە كەلمەسە، ونىمەن شايتان اينالىسادى. ول كورىنگەننىڭ پىكىرىنە قۇلدىق ۇرادى، قولدان جاساپ العان «قۇدايىنا» تابىنىپ كەتەدى. ءدىندى دۇرىس تانىماي، ونى ۇشقارىلىقپەن ۇستانعان ادام دا جاقسىلىققا جەتپەيدى، دىنگە ءسوز كەلتىرەدى.

ارۋاقتى ۇمىتپاۋىمىز، اللانى ۇلىقتاۋىمىز كەرەك

- قازاق ىشىندە بەكەت اتا، ياسساۋي، ارىستان باب سياقتى بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا سىيىنىپ، سولاردان مەدەت سۇراۋ، تىلەك تىلەۋ كەڭ ەتەك جايعان. ءدىندارلار مەن قاراپايىم حالىق اراسىندا دا وسىعان بايلانىستى داۋ تۋىنداپ وتىر. بۇعان نە ايتاسىز؟

- احمەت ياسساۋي - ۇلكەن عۇلاما ادام بولعان. بەكەت اتانى دا حالىققا ىقپالى جۇرگەن، جۇرتقا ءدىندى ۇيرەتكەن ادام رەتىندە بىلەمىز. ولار اۋليە دە بولۋى مۇمكىن، تالاسپايمىن. بىراق سۇرايتىن نارسەمىزدى تەك اللادان عانا سۇراۋىمىز كەرەك. اللا تاعالا «مەن سەندەرگە كۇرەتامىرلارىڭنان دا جاقىنمىن» دەيدى. «مەشىتكە بار، ەكى راكات ناماز وقى، سوسىن شىن جۇرەگىڭمەن سۇرا، تىلەگەنىڭدى بەرەمىن» دەيدى. ايتپەسە، «تاڭ نامازى كىرمەستەن بۇرىن جىلى توسەگىڭنەن تۇرىپ، ناماز وقىساڭ، تىلەگىڭدى بەرەم» دەپ تۇر. اللانىڭ ءوزى بەرەمىن دەپ تۇرعاندا، ءبىز نەگە ارۋاقتان سۇرايمىز؟ قابىرگە ءبىز ەكى-اق ماقساتپەن بارۋىمىز كەرەك. بىرىنشىدەن، سول جەردە جاتقان، بۇل ومىردەن وتكەن ادامنىڭ كۇناسىنىڭ كەشىرىلۋىن تىلەپ دۇعا جاساۋ ءۇشىن. ەكىنشىدەن، «مىنا كىسىلەر كەشە ءبىزدىڭ ورتامىزدا ءجۇر ەدى، بۇگىن جوق، ءبىز دە ءبىر كۇن سولاردىڭ ارتىنان بارامىز عوي» دەپ، ەرتەڭ ءوزىمىزدىڭ دە ولەتىنىمىزدى ەسكە ءتۇسىرۋ ءۇشىن. ال ول ادامنىڭ ارۋاعىنان بىردەڭە سۇراۋ - شاريعاتقا قايشى نارسە. بۇل - ارۋاقتى جوققا شىعارۋ ەمەس. ارۋاقتى سىيلاۋىمىز، ۇمىتپاۋىمىز كەرەك، بىراق اللانى ۇلىقتاۋىمىز كەرەك. كەرىسىنشە، قابىرگە زيارات ەتۋگە كوبىرەك كوڭىل بولگەن ءجون. سەبەبى، قازىرگى ادامداردىڭ دۇنيە يگىلىكتەرىنە، ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا باسى اينالىپ قالعان. جيىرەك زيراتقا بارىپ، زيارات ەتىپ، دۇعا جاساپ، ءوزىنىڭ دە ولەتىنىن ويلاپ، جەر باسىپ جۇرگەن جاي عانا پەندە ەكەنىن تۇسىنگەنى ءجون. بىراق تىلەگىن ءبىزدىڭ دۇعامىزعا مۇقتاج بولىپ جاتقان ارۋاقتان ەمەس، بۇكىل دۇنيەنىڭ قۇدىرەتى قولىندا تۇرعان قۇدايدان سۇراسىن. اللاعا قۇلشىلىق قىلعان ادام مىندەتتى تۇردە ارۋاققا دا پايدا اكەلەدى.

- سىزدەردى «ۋاححابيست» دەپ ايىپتاۋشىلار كوپ...

- وسى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا «حيزبۋتپىن»، «ءتابليحپىن»، «قۇرانيتپىن» دەيتىندەردى كەزدەستىردىم، بىراق «مەن ءۋاححابيسپىن» دەگەن ادامدى ەستىگەن ەمەسپىن. ءبىز العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ «ارۋاققا تابىنۋعا بولمايدى» دەدىك. ءسويتىپ، حالىقتى اللاعا سەرىك قوسۋدان تىيىپ، كەشىرىلمەس كۇنانىڭ الدىن الۋعا تىرىستىق. سول كەزدە جۇرت تۇسىنبەي، بىزگە سونداي ات تاعۋى مۇمكىن. بىراق قازىر كەز كەلگەن ءدىني ءبىلىمى بار ادام ارۋاققا تابىنباۋ كەرەكتىگىن ايتادى.

- ساقال قويۋ دا ۋاححابيستەردىڭ ءبىر سيپاتى كورىنەدى. ءسىزدىڭ دە ۇزىن ساقالىڭىز بار...

- وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن مۇحامەدجان (تازابەكوۆ) ەكەۋىمىز «جاس الاش» گازەتىنە «ۋاححابيست ەمەس، ساقاليستپىز» دەگەن تاقىرىپتا سۇحبات بەرگەنبىز. ساقال - ءبىزدىڭ ۇلتقا جات نارسە ەمەس. قازاقتا «كوسەنى ۇيگە كىرگىزبە، ءدۇمىن جەرگە تيگىزبە»، «ءسوزدىڭ كوركى - ماقال،  ءجۇزدىڭ كوركى - ساقال» دەگەن سوزدەر بار. مەن اۆتوبۋسقا مىنسەم، بار-جوعى 55-تە ەكەنىمە قاراماستان جاستار تۇرىپ ورىن بەرەدى. ال 70-تەگى شالدارعا ەشكىم ورىن بەرمەيدى. نەگە؟ ويتكەنى، جاس­تار ولاردان ۇلكەندىك سيپات كورىپ تۇرعان جوق. قازىر قاريا كوپ، اقساقال جوق. مەنى جاستار «مىناۋ ۋاححابيست ەكەن عوي» دەپ ەمەس، اقساقالدىق بەلگىم بولعانى ءۇشىن سىيلايدى. «جاستار ۇلكەندەردى سىيلامايدى، بۇزىلىپ بارا جاتىر» دەپ بايبالام سالاتىنىمىز بار. مەن، كەرىسىنشە، قازىرگى جاس­تار «ۇلكەندەر بۇزىلىپ بارا جاتىر» دەپ ايتا ما دەپ قورقامىن. ويتكەنى، جاس­تار مەشىتكە بارىپ، دىنگە بەت بۇرىپ جاتىر. ال ۇلكەندەرىمىز ءالى تاۋبە ەتۋگە اسىعار ەمەس. قازاقتىڭ تاريحىندا بىردە-ءبىر ساقالسىز ۇلى تۇلعا جوق. راس، شوقان بار، بىراق ول نەبارى 30 جاسىندا قايتىس بولدى. سوسىن الدار كوسەدە ساقال بولماعان، ونىڭ ءوزى ساقال شىقپاي، دىمى قۇرىعان. ساقالى شىقپاي قالعان قازاق وتە قاتتى قورلاناتىن بولعان. ونداي ادامدى «كەمپىربەت» دەپ كەلەكە ەتكەن. ءدىني جىردىڭ ءدۇلدۇلى شاكارىمنىڭ سۋرەتىن كورىڭىز دە، مەنىڭ سۋرەتىمدى كورىڭىز. ەكەۋىمىزدىڭ ساقالىمىز دا بىردەي. جىر الىبى - جامبىلدىڭ ساقالىن قاراڭىز. سول ۇلىلارىمىزدان ۇلگى الىپ، سولاردىڭ ىستەگەنىن ىستەسەم، ءبىر ۇلكەن قىزمەتكەر ماعان «ءۋاححابيسسىڭ» دەيدى. سەبەبىن سۇراسام، «مەن ۋاححابيستەر ۇزىن ساقال قويادى» دەپ ەستىگەم» دەيدى. تورىندە ءىلۋلى تۇرعان كەنەن اتانىڭ سۋرەتىن كورسەتىپ: «سەن وندا نەگە ءۋاححابيستىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويعانسىڭ؟» - دەدىم. شوشىنا ارتىنا قاراپ، «ول كەزدە ۋاححابيزم بولعان جوق قوي» دەيدى. «مەن سولارعا قاراپ ساقال قويدىم، مەندە دە ۋاححابيزم جوق» دەدىم. ءال-ۋاحاب - اللانىڭ ءبىر اتى. ءبارىن بەرۋشى اللانىڭ اتىن جامان ماعىنادا قولدانىپ جۇرگەنىمىز وكىنىشتى.

- پايعامبارلار مەن ساحابالار ومىرىنەن عيبرات بولارلىق وقيعا ايتىپ بەرىءڭىزشى...

- پايعامبارىمىزدان (س.ع.س) كەيىنگى دىنىمىزدە باسشىلىققا الاتىن ەكى ادام بولسا، ولار - ءابۋ باكىر سىددىق (ر.ا) پەن ومار يبن حاتتاب (ر.ا). ول ەكەۋىنىڭ ءار امالى - تۇنىپ تۇرعان ۇلگى-ونەگە. ومار (ر.ا) ءبىر كۇنى ءابۋ باكىردىڭ (ر.ا) كۇندەلىكتى ءبىر جاققا بارىپ جۇرگەنىن بايقايدى. ارتىنان اڭدىپ بارىپ، ءبىر ۇيگە كىرىپ جۇرگەنىن كورەدى. ءابۋ باكىر كەتكەن سوڭ الگى ۇيگە كىرسە، سوقىر كەمپىر جاتىر ەكەن. حال-جاعدايىن سۇراعان ومارعا (ر.ا) كەمپىر: «ءبىر مۇسىلمان كەلىپ كىرىمدى جۋادى، توسەگىمدى تازالايدى، تاماعىمدى ىستەپ بەرىپ كەتەدى»، - دەيدى. ونى ەستىگەن ومار (ر.ا) ەرىكسىز تاڭعالىپتى. ول ءابۋ باكىردىڭ (ر.ا) حاليف، ياعني، پاتشا بولىپ تۇرعان كەزى ەكەن...

سۇحباتتاسقان مارفۋعا شاپيان

«جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالى، №3, 2011