قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جاريا ەتىپ، كوك بايراعىن جەلبىرەتكەن كۇننەن باستاپ-اق كوشى-قون ماسەلەسى كوكەيتەستىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەنى بەلگىلى. بۇرىنعى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كەلىپ قونىستانعان كەيبىر ۇلت وكىلدەرى ءوزىنىڭ تاريحي وتاندارىنا كوشە باستادى، سول سياقتى شەتەلدەردەگى قانداستارىمىز دا ەلگە قاراي كوش باسىن بۇردى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە وتكەن كەزەڭدەردە ەل باسىنان وتكەن ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تورتكىل دۇنيەگە تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسى ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا-اق ءبىر مەملەكەتتە، ءبىر وتاندا، قازاقستاندا توعىسا باستادى.

ەل پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ ءوزى مۇرىندىق بولعان وسى كوشى-قون كولىكتى بولىپ، سول اعىلعان كوش لەگى 2005 جىلعا دەيىن ۇزىلگەن جوق. الايدا 2005 جىلدان كەيىن عانا شەكارادان بەرى اعىلعان باۋىرلاستار اراسىنان ەل مەن جەرگە سىڭىسە الماي كەرى كوشكەندەرى دە بولدى. بىراق، بۇل دا وتانىنا ورالۋدى ارمانداۋشىلارعا كەدەرگى بولا المادى. مىنە، وسى جاعدايلار، ەلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ماسەلەلەرى ومىرگە كوشى-قون پوليتسياسىن اكەلگەنى انىق. كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ تاريحى 1993 جىلدىڭ 5 ساۋىرىنەن باستالادى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنىڭ 1993 جىلعى 5 ساۋىردەگى №256 قاۋلىسىن – «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى پاسپورت جۇيەسى تۋرالى ەرەجەنى» ەلدىڭ ۆيزالىق-تولقۇجاتتىق قىزمەتىنىڭ قايتا ۇيىمداستىرىلىپ، ال ونىڭ نەگىزىندە جاڭا بولىمشە قۇرىلۋىنا نەگىز بولدى. بۇل قايتا ۇيىمداستىرۋ زامان تالابىنا سايكەس قازاقستاندا بولعان وزگەرىستەردىڭ تىكەلەي سالدارىنان بولدى. 1999 جىلى تولقۇجاتتىق-ۆيزالىق قىزمەت كوشى-قون پوليتسياسى بولىپ قايتا اتالدى. ورگاننىڭ قىزمەت مىندەتتەرى مەن قۇرىلىمى وزگەردى. قازاقستانعا كەلەتىن شەتەل ازاماتتارى سانىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى ولاردىڭ ەلدە ءجۇرىپ-تۇرۋ ءتارتىبىن رەتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. ۋاقىتشا تىركەۋ، تۇراقتى تۇرۋعا رەسىمدەۋ، ازاماتتىقتى رەسىمدەۋ، كۋالىكتەر مەن تولقۇجاتتار بەرۋ – مەملەكەتتىك ماڭىزدى جانە قاجەتتى ىستەر. پرەزيدەنت جارلىعى بويىنشا تاريحي وتانى قازاقستانعا قونىس اۋدارۋشىلارعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى. جيىرما جىلدا كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ قۇرىلىمى بىرقاتار وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدە ءىىم قۇرىلىمىندا قوعامدىق ءتارتىپتى كۇزەتۋدىڭ باس باسقارماسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ەكى ءبولىم: تولقۇجاتتارمەن جۇمىس جانە ۆيزا ءبولىمى جانە شەتەل ازاماتتارىن تىركەۋ (ۆبجت) ءبولىمى بولعانى بارشاعا بەلگىلى. تومەنگى بولىمشەلەردە تولقۇجاتتارمەن جۇمىستىڭ تولقۇجاتتىق جانە ۆيزالىق مىندەتتەرىن اتقاراتىن بىرىڭعاي قىزمەت جۇمىس ىستەدى. باسقارما الدىندا جەكە باسىن كۋالاندىراتىن قازاقستاندىق قۇجاتتاردى ازىرلەۋ مەن تولقۇجاتتاردى ايىرباستاۋعا دايىنداۋدىڭ مىندەتى تۇردى. سونداي-اق، ازاماتتىق، حالىقتى قۇجاتتاندىرۋ، ۆيزالىق جۇمىستار جانە شەتەلدىكتەردىڭ كەلۋىن باقىلاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزىندىك قازاقستاندىق نورماتيۆتىك بازانى ازىرلەۋ. قۇجاتتار 1992-1994 جىلدار شاماسىندا قابىلداندى. قىزمەتتىڭ نەگىزگى فۋنكتسيالارىنا ازاماتتاردى تىركەۋ مەن ەسەپكە الۋ، شەتەلگە شىعۋ ءۇشىن تولقۇجاتتار مەن شەتەل تولقۇجاتتارىن دايىنداۋ، ازاماتتىق ماسەلەسى بويىنشا ماتەريالداردى قابىلداۋ مەن قاراۋ بولىپ تابىلدى. 1995 جىلدىڭ باسىندا، بۇرىنعى كسرو-نىڭ تولقۇجاتتارىن قازاقستاندىق قۇجاتتارعا اۋىستىرۋىنا بايلانىستى باسقارما حالىقتى قۇجاتتاندىرۋ باسقارماسى بولىپ وزگەرتىلدى. ەلىمىزگە موڭعوليادان، اۋعانستاننان، يران مەن تۇركيادان رەپاتريانتتاردىڭ (ورالمانداردىڭ) ورالۋىنا بايلانىستى، 1994 جىلدارى وسى قىزمەتتە ورالمانداردى ازاماتتىققا قابىلداۋ، تىركەۋ، ەسەپكە الۋ جاڭا مىندەتى پايدا بولدى. ەگەر 1990-91 جىلدارى ازاماتتىققا 1-2 مىڭنان اسپايتىن ادام قابىلدانسا، 2003-2005 جىلداردىڭ وزىندە – ول سان جىلىنا 7-9 مىڭ ادامدى قۇرادى. بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە كوشى-قون ساياساتى ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ كەلەدى. وسى سالاعا ءمان بەرمەۋدىڭ سالدارىنان ەۋروپانىڭ بىرقاتار مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە قونىس اۋدارىپ كەلۋشىلەردىڭ تالابىنا بايلانىستى جىككە بولىنۋشىلىكتىڭ، جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردىڭ ورىن العانىن ەستەن شىعارۋعا بولمايدى. سوندىقتان دا جەرى كەڭ بايتاق، جاس مەملەكەتىمىز ءۇشىن كوشى-قون ماسەلەسىن رەتكە كەلتىرۋ سالماقتى دا ساۋاتتى ساياساتتى تالاپ ەتەدى. وسى اسا ماڭىزدى سالادا قىزمەت اتقاراتىن ءتارتىپ ساقشىلارى ساپىندا قىزىلوردا وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسى دا مىندەت بيىگىنەن كورىنۋدە. قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 12-بابىندا «كونستيتۋتسيادا، زاڭداردا جانە حالىقارالىق شارتتاردا وزگەشە كوزدەلمەسە، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار رەسپۋبليكادا ازاماتتار ءۇشىن بەلگىلەنگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى پايدالانادى، سونداي-اق مىندەتتەر اتقارادى»، 21-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا زاڭدى تۇردە جۇرگەن ءاربىر ادام، زاڭدا كورسەتىلگەننەن باسقا رەتتەردە، ونىڭ اۋماعىندا ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋعا جانە تۇرعىلىقتى مەكەندى ءوز قالاۋىنشا تاڭداپ الۋعا قۇقىعى بار» دەلىنگەن. قىزىلوردا وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى كوشى-قون پوليتسياسى قۇرىلىمدارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى شەتەلدىكتەردىڭ قۇقىقتارىن ساقتاي وتىرىپ، ولار تاراپىنان ورىن العان زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى دەر كەزىندە انىقتاپ، ءتيىستى شارا كورۋ ماقساتىندا ءبىرشاما ناتيجەلى جۇمىستار اتقارۋدا. 2013 جىلدىڭ 7 اي كولەمىندە قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىنا ءتۇرلى ماقساتتارمەن كەلگەن 2 073 الىس شەتەل ازاماتتارى ۋاقىتشا تىركەۋگە الىندى، ونىڭ 1 464 -ءى قىزمەتتىك ساپارمەن، 488-ءى جۇمىسقا، 95-ءى جەكە شارۋالارىمەن، 26-سى تۋريست رەتىندە كەلگەندەر. ولاردىڭ ىشىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلۋ-كەتۋ، بولۋ ەرەجەلەرىن بۇزعان 224 شەتەلدىك انىقتالىپ، ونىڭ 1-ءۋى سوت شەشىمىمەن رەسپۋبليكا اۋماعىنان الاستاتىلدى. بۇل دەرەكتەر وتكەن جىلدىڭ 7 ايىمەن سالىستىرعاندا ۋاقىتشا تىركەۋگە الىنعان شەتەل ازاماتتارى سانى 409-عا وسكەنىن، ەلىمىزگە كەلۋ-كەتۋ، بولۋ ەرەجەلەرىن بۇزۋ 134-كە وسكەنىن كورسەتەدى. سول سياقتى، تمد مەملەكەتتەرىنەن 10 313 ازامات ۋاقىتشا  كوشي-كون-3تىركەۋدەن وتكەن، ونىڭ 1 273-ءى قىزمەتتىك ساپارمەن، 340-ى جۇمىسقا، 8 690-ى جەكە شارۋالارىمەن، 10-ى تۋريست رەتىندە كەلگەندەر. ولاردىڭ ىشىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلۋ-كەتۋ، بولۋ ءتارتىبىن بۇزعان 2 361 شەتەل ازاماتى اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتىلىپ، ونىڭ 209 اكىمشىلىك جولمەن رەسپۋبليكا اۋماعىنان شىعارىلدى. بۇل دەرەكتەر وتكەن جىلدىڭ 7 ايىمەن سالىستىرعاندا تمد مەملەكەتتەرىنەن ۋاقىتشا تىركەۋگە الىنعاندار سانى 3 321-گە وسكەنىن، ەلىمىزگە كەلۋ-كەتۋ، بولۋ ەرەجەدەرىن بۇزۋ 251-گە وسكەنىن كورسەتەدى. بيىلعى جىلدىڭ 7 ايى ىشىندە شەتەلدىكتەردى نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا تۇرعىن ءۇي-جاي بەرىپ، ولاردى بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ۋاقتىلى تىركەۋدەن وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتپەگەنى ءۇشىن وبلىس بويىنشا 129 قازاقستان ازاماتىنا اكىمشىلىك شارالار قارالسا، شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋ مەن پايدالانۋ ەرەجەلەرىن بۇزۋدىڭ 110 دەرەگى تىركەلگەن. بۇل كورسەتكىشتەر شەتەلدىكتەردى نەمەسە ازاماتتىعى جوق ادامدارعا تۇرعىن ءۇي-جاي بەرىپ، ولاردى بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ۋاقتىلى تىركەۋدەن وتكىزۋدى قامتاماسىز ەتپەگەنى ءۇشىن وبلىس بويىنشا اكىمشىلىك شارالار قابىلداۋ 53-كە، شەتەلدىك جۇمىس كۇشىن تارتۋ مەن پايدالانۋ ەرەجەلەرىن بۇزۋدى انىقتاۋ 20-عا وسكەنىن كورسەتەدى.

جوعارىدا كورسەتىلگەن دەرەكتەر سىربويىلىق كوشى-قون پوليتسياسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جۇمىس ناتيجەلەرىن جاقسارتا تۇسكەنىن اڭعارتادى. قىزىلوردا وبلىستىق ىشكى ىستەر دەپارتامەنتى كوشى-قون پوليتسياسى باسقارماسىنىڭ باستىعى، پوليتسيا پولكوۆنيگى ە.شەرىمبەتوۆ سالا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەتىستىكتەرىن، بيىلعى 7 ايداعى ناتيجەلەردى ودان ءارى بىلايشا تارقاتتى. «حالىقتى قۇجاتتاندىرۋ جانە تىركەۋ بولىنىستەرى قىزمەتكەرلەرى وبلىس اۋماعىندا ازاماتتاردى جەكە كۋالىككە جانە تولقۇجاتقا قۇجاتتاندىرۋ بويىنشا 27 186 ءوتىنىش قابىلداپ، ونىڭ ىشىندە تولقۇجاتپەن – 3 877, جەكە كۋالىكپەن – 24 820 ازامات قۇجاتتاندىرىلدى. زاڭدى مەكەنجايى بويىنشا تىركەۋ ءۇشىن 56 974 ءوتىنىش (2012 جىلى – 44 882), تىركەۋدەن شىعۋ ءۇشىن – 7 308 ءوتىنىش (2012 جىلى – 9373 ءوتىنىش) ءتۇسىپ، ولار بويىنشا ۋاقتىلى شەشىم قابىلداندى. 1974 جىلعى ۇلگىدەگى تولقۇجاتتى اۋىستىرۋ بويىنشا – 20, 18 جاستان اسۋىنا بايلانىستى – 143, اتىن، تەگىن، اكەسىنىڭ اتىن وزگەرتۋ بويىنشا – 473, ۇلتىن وزگەرتۋ بويىنشا – 1, تۋعان كۇنىن وزگەرتۋ بويىنشا – 36 ازامات قۇجاتتاندىرىلدى. سونىمەن قاتار، قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن قۇجاتتانعاندار سانى – 55, جەڭىلدەتىلگەن تۇردە قر ازاماتتىعىن العان 162 ازامات قۇجاتتاندىرىلدى. جەكە كۋالىكتى جوعالتۋ بويىنشا 5 112 ءوتىنىش قابىلدانىپ، قارالدى. اعىمدى جىلدىڭ باسىنان وبلىس كولەمىندە 1 038 ازامات قر اقبتك-ءنىڭ 377 بابىندا قارالعان قۇقىق بۇزىشىلىق جاساعانى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. ازاماتتاردى قۇجاتتاندىرۋ بارىسىندا ىزدەۋدە جۇرگەن 3 قىلمىسكەر انىقتالىپ، قۇزىرلى ورگاندارعا حابارلامالار جولداندى. ەسەپكە الۋ جانە ازاماتتىق ءبولىمى قىزمەتكەرلەرى وبلىس اۋماعىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا كەلگەن شەتەلدىكتەردى قالدىرۋعا بايلانىستى 10 الىس شەتەلدىكتەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇراقتى تۇرۋعا قالدىرۋ جايلى وتىنىشتەر قابىلداپ، ونىڭ 5-ءۋى قاناعاتتاندىرىلدى (گرەتسيا – 1, وڭتۇستىك كورەيا – 1, تۇركيا – 3). 2013 جىلعى 1 تامىزداعى مالىمەت بويىنشا قازىرگى تاڭدا وبلىس اۋماعىندا 58 الىس شەتەل ازاماتى (اۆستراليا – 1, اقش – 2, ارگەنتينا – 1, بولگاريا – 8, ۇلىبريتانيا – 1, گەرمانيا – 2, گرەتسيا – 3, يزرايل – 1, يران – 1, قحر – 10 (بارلىعى قازاق ۇلتتى), كورەيا – 3, موڭعوليا – 1 (ۇلتى قازاق), پاكستان – 1, سەربيا – 1, تۇركيا – 22) جانە 1 ازاماتتىعى جوق ادام (1994 جىلى اۋعانستاننان كەلگەن اۋعان ۇلتتى) تۇراقتى تىركەۋدە تۇرادى. سونىمەن قاتار، تمد مەملەكەتتەرىنەن كەلگەن 357 شەتەلدىك، 44 ازاماتتىعى جوق ادام جانە 905 ەتنيكالىق قازاقتار تۇراقتى تۇرۋعا تىركەلگەن. ولاردىڭ باسىم بولىگىن كورشىلەس وزبەكستان رەسپۋبليكاسى (186) مەن رەسەيدەن (129) قونىس اۋدارعاندار قۇرايدى. كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ ماڭىزدى سالالارىنىڭ ءبىرى – مەملەكەتكە بورىشكەرلەر مەن ناپاقا تولەۋدەن جالتارۋشى ازاماتتاردى ىزدەستىرۋ. جىل باسىنان 23 ناپاقا تولەۋدەن جالتارۋشىنىڭ 20 انىقتالىپ، انىقتاۋ پايىزى 87% بولسا، 47 مەملەكەتكە بورىشكەردىڭ 44 انىقتالىپ، انىقتاۋ پايىزى 94% قۇراپ وتىر. بۇل باعىتتاعى جۇمىستار جانداندىرىلىپ، جىلدىڭ اياعىنا ىزدەۋدە جۇرگەن بورىشكەرلەردى تولىعىمەن انىقتاۋ جوسپارلانۋدا». ءوز قىزمەتتەرىنىڭ باسىم باعىتتارىن انىقتاۋ، جالپى ستراتەگيانى قالىپتاستىرۋ، شەتەل ازاماتتارىنىڭ وبلىسقا كەلۋ كەستەسىن، ولاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلۋ، بولۋ جانە كەتۋ ەرەجەسىن بۇزباۋىن باقىلاۋدى قامتاماسىز ەتۋ، شەتەل ازاماتتارىنىڭ زاڭسىز كوشى-قوننىڭ الدىن الۋ، قىزمەتىن ۇيىماستىرۋ – قۇقىقتىق نەگىزىن جەتىلدىرۋ، ونىڭ قىزمەتىنە الدىڭعى قاتارلى تاجىريبە، تەحنيكا، عىلىم جەتىستىكتەرىن ەنگىزۋ، قىزمەتكەرلەردىڭ كاسىپتىك شەبەرلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلىپ جاتقانىن جەتكىزگەن باسقارما باستىعى قىزمەتتەستەرىنىڭ مىندەتتەرىن ابىرويمەن اتقاراتىنىنا سەنىمدى ەكەنىن ايتتى. ءيا، ىشكى ىستەر قىزمەتىندەگى ماڭىزدى سالالاردىڭ بىرىندە قىزمەت ەتۋشى سىربويىلىق ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ سەنىم ۇدەسىنەن شىعارى انىق.

الداجار ءابىل

قىزىلوردا وبلىسى

Abai.kz