قىتايداعى قازاقتار اراسىنان شىققان العاشقى ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ پروفەسسورى ءامىر رامازانۇلى 82 جاسىندا ومىردەن وزدى. ول 1936 جىلى تارباعاتاي تاۋى بوكتەرىنىڭ قايقىباس دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلدى. 1954 جىلى شىڭجاڭ ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. سول كەزدەگى دارىندىلارعا دەگەن قاجەتتىلىككە بايلانىستى ءبىر جىل عانا وقىپ، ينستيتۋتتىڭ وزىنە مۇعالىمدىك قىزمەتكە ورنالاسادى. 1957 جىلى اتالعان ينستيتۋت ۋنيۆەرسيتەتكە اۋىسادى.

باسشىلىق وعان «اناليتيكالىق گەومەتريادان» ساباق بەرۋدى جۇكتەيدى. وسىلايشا ول شىڭجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى تاريحىندا تۇڭعىش رەتكى باعدارلاماعا ەنگەن ساباقتى از ساندى ۇلتتار اراسىنان (قىتايدان باسقا ۇلتتاردان) العاش رەت باتىلدىقپەن مىندەتىنە العان ۇستاز رەتىندە تاريحتا قالدى. ودان كەيىن «جوعارعى الگەبرا»، «ديففەرەنتسيال تەڭدەۋلەردەن» ءدارىس وقىدى. 1974 جىلى حاڭجۋ ۋنيۆەرسيتەتىنەن ماتەماتيكا ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدى. ناتيجەسىندە شىڭجاڭداعى جوعارى ساناتتاعى ماتەماتيكا مۇعالىمدەرىنە دەگەن تاپشىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا ءبىلدى. ول وقىتۋ عىلىمى، زەرتتەۋ جانە اۋدارما جۇمىسىن ءوزارا ۇيلەستىرە وتىرىپ قوماقتى تابىسقا جەتتى. 1970-1980 جىلدار ارالىعىندا ماتەماتيكالىق اتاۋلار، تەرميندەردىڭ دەنى قىتايشا بولعاندىقتان ساباق مازمۇنىن ءتۇسىنۋ وتە قيىن ەدى. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعان ءامىر رامازانۇلى قازاق جانە ۇيعىر تىلىندەگى ورتا مەكتەپ ماتەماتيكا وقۋلىقتارىن جازدى. ماسەلەن، «حيكمەتتى قىزىق سىزىقتار»، «قىزىقتى الگەبرا» ەڭبەكتەرى سول كەزەڭنىڭ جەمىسى. قىتايدىڭ 4 مىڭ جىلدىق ماتەماتيكا تاريحىن ءار ءداۋىر حاندىقتارىنىڭ رەتى بويىنشا جۇلگەلەگەن «قىتاي ماتەماتيكا تاريحى» اتتى كىتابى 1994 جىلى جارىق كورىپ زەرتتەۋشى-مامانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. ول قازاق كيىز ءۇيىنىڭ جاسالۋ جولدارى مەن قولدانىلۋىنا زەر سالىپ، اسا قۇندى گەومەتريالىق بىلىمدەردىڭ جيناقتالعانىن العاش رەت ورتاعا سالدى. بۇل زەرتتەۋلەرى سول كەزدە جالپى ماتەماتيكا سالاسىنداعى ماماندار مەن عالىمداردىڭ نازارىن اۋداردى.

ءامىر رامازانۇلى سوڭعى جىلدارى قازاقستان، وزبەكستان عىلىم اكادەمياسىندا عىلىمي زەرتتەۋ ساپارىندا بولىپ، ۇلىقبەكتىڭ شىعارمالارىن جانە قىتاي استرونوميا، ماتەماتيكاسىنىڭ ورتا ازيا عىلىمىنا ىقپالى جونىندە مازمۇندى عىلىمي بايانداما جاسادى. ونىڭ ۇزاق جىلدىق ۇستازدىق، زەرتتەۋشىلىگى ناتيجەسىندە جازعان «ورتا عاسىرداعى ورتا ازيا عالىمدارى»، «عىلىم دامۋىنىڭ زاڭدىلىعى»، «ورتا عاسىرداعى قىتاي ماتەماتيكاسىنىڭ مۇسىلمان ەلدەر ماتەماتيكاسىنداعى ىقپالى»، «ورتا عاسىردا يسلام ەلدەرىنەن قىتايعا كىرگەن استرونوميالىق ماتەماتيكالىق بىلىمدەر»، «قازاق كالەندارى»، «نايمان حاننىڭ اۋلەتى عالىم، اقىن، تورە ءبۇيچۋان بوراشۇلى»، «جىبەك جولى ماتەماتيكاسى تۋرالى»، «قازاق كالەندارى تۋراسىندا»، «جىبەك جولىنداعى عىلىم-تەحنيكا الماستىرۋ» قاتارلى ديسسەرتاتسيالار جازىپ جاريالادى. قىتايداعى جانە شەتەلدەردەگى كوپتەگەن عىلىمي كونفەرەنتسيالارعا قاتىسىپ، قىتايداعى از ۇلتتاردىڭ عىلىم-تەحنيكا تاريحى، ماتەماتيكا-استرونوميا بىلىمدەرى تۋرالى «قازاق كالەندارى جانە 12 جىل ءبىر مۇشەلدىڭ ورتا جازىققا كىرۋ بارىسى»، «قازاق ماتەماتيگى ابباس ءال-جاۋھاريدىڭ ماتەماتيكالىق يدەياسى»، «ءال-ءفارابيدىڭ ماتەماتيكالىق يدەيالارى تۋراسىندا»، «ۇلىقبەكتىڭ استرونوميا كەستەسىندەگى قىتاي كالەندارى» سياقتى تاقىرىپتاردا عىلىمي بايانداما جاسادى.

2004 جىلى مامىردا وزبەكستان اكادەميگى، ماتەماتيك توقتامۇرات جوراەۆتىڭ شاقىرۋىمەن بارعان ساپارىندا جاساعان بايانداماسى ءۇشىن التىن مەدال العان. «اناليتيكالىق گەومەرتيا»، «ماتەماتيكالىق اناليز»، «جوعارعى گەومەتريا»، قاتارلى جوعارعى مەكتەپ وقۋلىقتارىن قازاق، ۇيعىر تىلدەرىنە اۋداردى. «سان تۋرالى»، «قىتاي ماتەماتيكا تاريحى» اتتى كولەمدى كىتاپ جازدى. اسىرەسە، «سان تۋرالى» كىتابى شۇار عىلىم-تەحنيكا قوعامى جاعىنان  «عىلىم جالپىلاستىرۋداعى تاڭداۋلى تۋىندى» بولىپ باعالانسا، قىتاي بويىنشا وتكىزىلگەن مەملەكەتتىك كىتاپ باعالاۋدا 2-دارەجەلى سىيلىق العان. سول جىلدارى «قىتايشا-قازاقشا ماتەماتيكا تەرمينولوگيا سوزدىگىن» قۇراستىردى. 30-دان استام عىلىمي-زەرتتەۋ ديسسەرتاتسياسى قازاق، قىتاي تىلدەرىندە جارىق كوردى. وسى كەسەك ەڭبەكتەرى ءۇشىن 1995 جىلى «ماتەماتيكا پروفەسسورى» كاسىپتىك-تەحنيكالىق اتاعىن الدى. قىتايداعى قىتايدان وزگە از ۇلتتار ىشىنەن تەك ءامىر رامازانۇلى عانا اكادەميك ۋىن ءجۇننىڭ «جىبەك جولى ماتەماتيكا-استرونومياسىن زەرتتەۋ قورى عىلىمي كوميتەتىنىڭ» باسقارۋشى 7 پروفەسسوردان قۇرالعان كوميسسياسىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى رەتىندە «جىبەك جولى» زەرتتەۋلەرىنە قاتىسىپ كەلدى. سوڭعى جىلدارى ادەبيەت، تاريح، مادەنيەت سالاسىنا دەن قويىپ، «قاڭلى تاستەمىر»، «جىر پەرىشتەسى»، «كۇشلىك حان»، «مۇحامەت حايدار دۋلاتي» قاتارلى عىلىمي ماقالالار جازىپ جاريالادى.

ول – قازاقشاعا جۇيرىك، ورىس، قىتاي تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، سان-سالالى عىلىمنىڭ سىرىن ءبىلىپ، جانكەشتىلىكپەن ەڭبەك ەتكەن ءبىلىمدى، بىلىكتى عالىم، ۇلاعاتتى ۇستاز ەدى. جاتقان جەرىڭىز جانناتتا، توپرىعاڭىز تورقا بولسىن!

كامالبەك بوقانۇلىنىڭ ماقالاسى نەگىزىندە دايىندالدى

Abai.kz